Το λευκό των Κυκλάδων

Με αφορμή μια απόφαση που έλαβε, πριν λίγους μήνες, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, να μην επιβάλει το λευκό χρώμα σε συγκρότημα κατοικιών στον κηρυγμένο παραδοσιακό οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας, αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για το λευκό των Κυκλάδων. [8]
Τα ΜΜΕ έσπευσαν να καταδικάσουν το λευκό χρώμα, επειδή ο Μεταξάς το είχε επιβάλει γενικώς στις όψεις των κτιρίων.
Το architect's eye view δεν θα πολιτικοποιήσει το λευκό για να το καταδικάσει ως φασιστικό. Δεν θα εξετάσει το λευκό ως πολιτική ταυτότητα, αλλά ως χρώμα.
Ας δούμε έξι βασικές διαφοροποιήσεις.

A. Όλες οι περιοχές της Ελλάδας δεν είναι ίδιες
Η πρώτη βασική διαφοροποίηση αφορά τους χρωματισμούς που επικρατούν στις περιοχές της Ελλάδας, όπως φαίνεται θαυμάσια στο κείμενο του Άρη Κωνσταντινίδη για τη Μύκονο. [1]
"Κι επειδή ο λόγος για τα άσπρα σπίτια, που λαμπυρίζουνε σαν πετράδια, θα ήθελα, σαν σε παρένθεση, να εξηγήσω αυτή τη λευκότητα στην αρχιτεκτονική του νησιού, που πρέπει να το ομολογήσω, άλλοτε μ' ενοχλεί και άλλοτε πάλι... με ενθουσιάζει. Και θέλω να πω τούτο: πως όσο σκούρο είναι στα χρώματά του το γρανιτένιο τοπίο, τόσο λευκά, αποκλειστικά λευκά, είναι όλα τα σπίτια, μικρά ή μεγάλα, όπως και οι εκκλησίες και οι Ανεμόμυλοι, και οι Περιστεριώνες, και τα ξωκλήσια. Χωρίς δηλαδή καθόλου "χρώμα" (κόκκινο, κίτρινο, σταχτί ή λουλακί), όπως παρουσιάζεται η ελληνική αρχιτεκτονική σε όλη της Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, στην Αττική, στη Στερεά, στην Ήπειρο και στη Μακεδονία, η ακόμη και σε κάποια νησιά (σαν τη Σαλαμίνα και την Αίγινα και την Κάλυμνο στα Δωδεκάνησα) όπου όλα σχεδόν τα σπίτια είναι χρωματισμένα στην ώχρα, ή στο χοντροκόκκινο (στο κεραμιδί) ή στο σταχτί, ή στο γαλάζιο (στο "λουλακί"). Στα Πολυγνώτεια χρώματα (τα γαιώδη χρώματα που ήθελε ο ζωγράφος Πολύγνωτος, στην αρχαιότητα για τη ζωγραφική), στα ίδια χρώματα που βάζανε οι αρχαίοι στους Ναούς τους, και που τα βρίσκουμε και στην αρχαϊκή γλυπτική.
Όμως εδώ στη Μύκονο, όπως και σε όλες τις Κυκλάδες, το "χρώμα" που κυριαρχεί σε όλα τα χτίσματα είναι το άσπρο, δηλαδή ο ασβέστης. Το εύκολο και πρόχειρο και φτηνό αυτό υλικό, που όμως δεν "βάφει" τα χτίσματα, αλλά που τα "πλένει" για να είναι καθαρά και υγιεινά. Γιατί ο ασβέστης έχει απολυμαντικές ιδιότητες. Και οι νησιώτες, που ασβεστώνουνε τα σπίτια τους, τουλάχιστον μια φορά το χρόνο, και μάλιστα το Πάσχα, το κάνουνε γιατί μ' αυτό τον τρόπο θέλουνε να έχουνε τα σπίτια τους καθαρά και υγιεινά, με τον πιο εύκολο και ανέξοδο τρόπο."
Έτσι, ο Άρης Κωνσταντινίδης χρωμάτισε διαφορετικά το Ξενία στη νεοκλασική Χώρα της Άνδρου, από το Ξενία στη Μύκονο.

(Αριστερά), Φ01. Βενετσιάνικα κτίρια στην Κέρκυρα, (Δεξιά), Φ02. Νεοκλασικές κατοικίες στη Σύμη.


(Αριστερά), Φ03. Ξενία Άνδρου, (Δεξιά), Φ04. Ξενία Μυκόνου.

Β. Όλα τα Κυκλαδονήσια δεν είναι ίδια
Στα Κυκλαδονήσια είχε επικρατήσει το λευκό πολλούς αιώνες πριν γεννηθεί ο Μεταξάς. Στα κτίρια εφαρμόζοντο διαδοχικά ασβεστώματα, καθώς ο ασβέστης είναι ένα φθηνό τοπικό υλικό που, πρώτα από όλα, συνέβαλλε στην καθαριότητα, και σε κάποια μορφή απολύμανσης, σε εποχές έλλειψης συνθηκών υγιεινής.
Στα περισσότερα Κυκλαδονήσια ήταν ελάχιστα τα κτίρια που ήταν βαμμένα με ώχρα.
Στη Μύκονο τα κτίρια χρώματος ώχρας ήταν μετρημένα στα δάχτυλα και μερικά διατηρούν αυτό το χρώμα ακόμα. Ο αρχαιολόγος που επόπτευε τη Μύκονο, στα μέσα του 20ου αιώνα, γνώριζε ότι αυτά τα λίγα κτίρια ήταν γνήσια παραδοσιακά, αλλά δεν άφηνε την κατασκευή νέων κτιρίων σε χρώμα ώχρας, για να μην ανοίξουν οι ασκοί του Αιόλου, καθώς γνώριζε, επίσης, ότι το κυρίαρχο χρώμα στα παλιά κτίρια ήταν το λευκό.
Λίγα είναι τα Κυκλαδονήσια που είχαν και διατηρούν πολλά κτίρια με εξωτερικούς τοίχους σε άλλες αποχρώσεις. Τέτοια είναι τα κτίρια της Ενετοκρατίας στη Νάξο και στη Σαντορίνη και τα Νεοκλασικά κτίρια στην Ερμούπολη της Σύρου, και στις Χώρες της Άνδρου, της Τήνου, της Πάρου, της Νάξου και της Τζιάς. [2,4,5,6]

(Αριστερά), Φ05. Κάστρο Σίφνου, (Δεξιά), Φ06. Χρυσοπηγή Σίφνου.


(Αριστερά), Φ07. Οία Σαντορίνης, (Δεξιά), Φ08. Ερμούπολη Σύρου.


Φ09-Φ10. Νεοκλασικά στην Πάρο.


Φ11. Στη Μύκονο, ακόμα και το Νεοκλασικό είναι λευκό.

Γ. Όλες οι περιοχές του ίδιου νησιού δεν είναι ίδιες
Παλαιότερα, στα λευκά Κυκλαδονήσια, όπως η Μύκονος, έβλεπες από μακριά τους λευκούς οικισμούς και μεμονωμένες μικρές λευκές πινελιές στο τοπίο, που ήταν τα αγροτόσπιτα και τα εκκλησάκια.
Σήμερα, με την υπερβολική, εκτεταμένη δόμηση λευκών κτιρίων εκτός οικισμού, βλέπουμε ένα λευκό πέπλο να καλύπτει τη γη. Είναι σαν να εκτοξεύθηκε στο νησί από τον ουρανό gunite με λευκό σκυρόδεμα.
Αυτά που δεν έχουν έντονη παρουσία είναι τα αυθαίρετα "ημιυπόγεια" τμήματα κατοικιών που έχουν εξωτερικούς τοίχους από ανεπίχριστη λιθοδομή για να μοιάζουν με ακατοίκητες βάσεις ή αντιστηρίξεις του εδάφους.
Επίσης, δεν έχουν έντονη παρουσία κάποια κτίρια, που "παρακούωντας" την επιταγή να είναι λευκά, έχουν άβαφο επίχρισμα που είναι χρωματικά συγγενικό με το γύρω έδαφος. [3]
Θεωρούμε ότι ενδείκνυται να "κρύβονται" στο φυσικό τοπίο τα εκτός οικισμών νέα κτίρια, με τη χρήση ανεπίχριστων λιθοδομών ή με τη χρήση άβαφων επιχρισμάτων.
Οι λιθοδομές πρέπει να είναι από λίθους της περιοχής και, εν πάσει περιπτώσει, να έχουν αποχρώσεις των λίθων της περιοχής.
Θαυμάσια εφαρμογή ανεπίχριστων λιθοδομών αποτελεί το Ξενία της Μυκόνου, όπου ο Άρης Κωνσταντινίδης επέτυχε αυτό το μεγάλο συγκρότημα, που κτίσθηκε σε μια περίοπτη έξαρση δίπλα στο όριο του παραδοσιακού οικισμού, να λειτουργεί ως διακριτικό φόντο των περίφημων ανεμόμυλων.
Τα επιχρίσματα μπορεί να περιέχουν ψηφίδες σε αποχρώσεις του περιβάλλοντος εδάφους. Πρέπει να είναι στεγανά στη μάζα τους, αφού δεν βάφονται, είτε να αδιαβροχοποιούνται με επάλειψη διαφανούς υλικού υδροφοβίωσης-αδιαβροχοποίησης.

Φ12. Κτισμένη πλαγιά δίπλα στη Χώρα Μυκόνου.


Φ13. Το Ξενία Μυκόνου ως φόντο των ανεμόμυλων.

Δ. Όλες οι βαφές δεν είναι ίδιες
Οι λευκοί τοίχοι ήταν ασβεστωμένοι και οι λοιποί ήταν βαμμένοι με υδρόχρωμα.
Από τις οριζόντιες λευκές στέγες του οικισμού, διαφοροποιούντο οι θόλοι αρκετών εκκλησιών που ήταν βαμμένοι με κόκκινη ώχρα ή σε αποχρώσεις του μπλε.
Στο λευκό, μη γυαλιστερό φόντο, αναδεικνύονται τα ξύλινα στοιχεία (κουφώματα, εξώστες και κιγκλιδώματα εξωτερικών κλιμάκων και εξωστών) βαμμένα με λαδομπογιά σε έντονα χρώματα. Αυτές είναι οι χρωματικές συνθέσεις των Κυκλάδων που γοητεύουν τους επισκέπτες απ' όλη την υφήλιο.
Σήμερα εφαρμόζεται, κατά κανόνα, η ακρυλική βαφή των τοίχων, που είναι βάρβαρη σε οποιαδήποτε απόχρωση, συμπεριλαμβανομένης και της λευκής.
Δεν αρκεί λοιπόν να εφαρμόζονται μόνο κατάλληλες αποχρώσεις, αλλά πρέπει να εφαρμόζονται και βαφές τέτοιας σύνθεσης ώστε να προσδίδουν στην επιφάνεια την κατάλληλη υφή.
Στη "Βενετία" της Μυκόνου αναδεικνύονται τα πολύχρωμα ξύλινα στοιχεία, μπροστά απ' τους κατάλευκους τοίχους.

Φ14. Η "Βενετία" της Μυκόνου.

Ε. Όλοι οι τόποι δεν έχουν το ίδιο κλίμα
Η ανάγκη αποφυγής υπερθέρμανσης των κτιρίων γίνεται επιτακτική λόγω της κλιματικής αλλαγής. Επισημαίνεται ότι στα θερμά, αλλά και στα ήπια κλίματα, ο ενεργητικός δροσισμός των κτιρίων είναι πιο ενεργοβόρος από την ενεργητική θέρμανσή τους.
Στον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα νότια από τον 39ο παράλληλο, η αποφυγή υπερθέρμανσης των κτιρίων, με την ελαχιστοποίηση της άμεσης θέρμανσης από τον ήλιο, ήταν ένας από τους κύριους στόχους της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
Στις Κυκλάδες, στα κατάλευκα κελύφη των κτιρίων ανακλάται το μεγαλύτερο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας μεγάλου μήκους κύματος και δεν θερμαίνει το κτίριο.
Οι σύγχρονες έρευνες που πραγματοποιούνται στα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα του κόσμου καταλήγουν να μας προτρέπουν να βάφουμε λευκά, τουλάχιστον τα δώματα των κτιρίων ή να εφαρμόζουμε επικαλύψεις λευκού χρώματος. Παραπέμπουν στο παράδειγμα των λευκών οικισμών της Μεσογείου, με έμφαση στις Κυκλάδες. [7]
Θα αρχίσουμε λοιπόν να βάφουμε τα κελύφη σκούρα, σαν να είμαστε στο βορρά, και μάλιστα στην εποχή πριν την κλιματική αλλαγή;

(Αριστερά), Φ15. Νάουσα Πάρου, (Δεξιά), Φ16. Φολέγανδρος.

Ζ. Όλες οι κρατικές επιβολές δεν πρέπει να είναι ίδιες
Ο προβληματισμός γιά τους χρωματισμούς στις Κυκλάδες εντάσσεται στους προβληματισμούς "για τα όρια της νέας αρχιτεκτονικής δημιουργίας ώστε να εκφράζει τόσο την σημερινή εποχή όσο και την συγκεκριμένη φυσιογνωμία του οικισμού όπου εντάσσεται", όσο και της "μουσειοποίησης" που εξετάστηκαν στην Πρώτη Επιστημονική Συνάντηση συνΕργασίας, που διοργάνωσε ο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 24- 26/1/ 2014 με θέμα: Μελέτες Μορφολογικών Κανόνων Δόμησης και Αρχιτεκτονική Κληρονομιά.
Προτείνω, ως αφετηρία, δύο αξιώματα που διατύπωσα στην εισηγητική έκθεση του ισχύοντος Κτιριοδομικού Κανονισμού, ως μέλος της επιτροπής που τον συνέταξε.
α. "Το κράτος δεν δικαιούται να επιβάλει μια δική του ενιαία αισθητική. Δεν δικαιώνεται κρατικός παρεμβατισμός, που έχει στόχο την επιβολή οποιασδήποτε κρατικής αισθητικής. Η Δημοκρατία εκφράζεται πολυφωνικά και στην αισθητική. Αντίθετα, όπως δείχνει η ιστορία, μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα (π.χ. του Χίτλερ) προσπάθησαν να επιβάλουν τις απόψεις τους περί αισθητικής."
β. "Πρέπει να προστατευτεί η πολιτιστική μας κληρονομιά."
Ας επικεντρωθεί το κράτος στις απαραίτητες επιβολές, που είναι η προστασία της ανθρώπινης ζωής και υγείας και της περιουσίας, και ας αφήσει τις επιβολές στην αισθητική, όταν δεν αποσκοπούν στη διατήρηση της παράδοσης.
Για τους χρωματισμούς των κτιρίων προτείνω:
1. Να μην υπάρχουν άκαμπτες διατάξεις επιβολής χρωματισμών.
2. Να τεθούν, μετά από έρευνα, αρχές χρωματισμού ιδιαίτερες για κάθε παραδοσιακό οικισμό των Κυκλάδων.
3. Ο μελετητής αρχιτέκτων να προτείνει χρωματισμό του κτιρίου, τον οποίο να αιτιολογεί, και να αποφαίνεται το αρμόδιο Συμβούλιο με βάση τις ανωτέρω αρχές, μετά από διάλογο με τον μελετητή.
4. Στα εκτός παραδοσιακών οικισμών νέα κτίρια, να επιδιώκεται να "κρύβονται" στο φυσικό τοπίο, με διάφορες επιλύσεις (όπως αυτές που αναφέραμε στο Γ).
Έτσι, χωρίς Μεταξικές επιβολές, θα προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε την παράδοση, χωρίς "μουσειοποίηση" και χωρίς να ευνουχίζουμε τους αρχιτέκτονες.

του Χρήστου Φλώρου, Αρχιτέκτονα

Βιβλιογραφία
1. Κωνσταντινίδης Α., Μύκονος, Die Griechischen Inseln Evi Melas (Ed.), Verlag M. Dumont Schauberg Koln, 1973, (το κείμενο στα Ελληνικά περιλαμβάνεται στο "Άρης Κωνσταντινίδης για την αρχιτετκονική" εκδόσεις ΑΓΡΑ, 1987)
2. Κουρουπάκη Κ., Σαββάρη Ε., Σταθάκη-Σπηλιοτοπούλου Μ., Τσαμτσούρη Β., Νάξος, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 2001
3. Μανιδάκης Μ., Κατοικία στη Μύκονο, στα Θέματα Χώρου και Τεχνών Νο 32, 2001
4. Μπίρης Μ., Καρδαμίτση - Αδάμη Μ., Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 2001
5. Φιλιππίδης Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 1984
6. Φιλιππίδης Δ., Σαντορίνη, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 1980
7. Φλώρος Χ., Updating Architecture Under The Threat Of Climate Change, Four-State Symposium on Low Carbon and Energy Conservation, Πεκίνο, 16-9-2010.
8. greekarchitects.gr, "Όχι άλλο άσπρο" στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, 16-12-13

Πηγές φωτογραφιών
Όλες οι φωτογραφίες είναι του Χ. Φλώρου πλην των Φ02 και Φ03 που είναι public domain