H AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚH ΩΣ DISNEYWORLD-(ΜΕΡΟΣ B)

(<< βλ. ΜΕΡΟΣ A' & ΜΕΡΟΣ Γ')

Φρουρούμενα Τοπία
Αποκλείοντας κάθε πολιτική δραστηριότητα και εξαλείφοντας την δυνατότητα επιλογής άλλων προσβάσιμων δημόσιων τόπων, το θεματοποιημένο τεχνητό περιβάλλον ιδιωτικών εμπορικών κέντρων υποτάσσεται στην επιστασία και εξάρτηση από απομακρυσμένα συγκεντρωτικά κέντρα λήψης αποφάσεων, στα οποία φιλτράρεται το περιεχόμενο των θεμιτών ή μη εικόνων, μηνυμάτων, τάσεων, νοοτροπιών και πληροφοριών που προωθούνται στο γενικό κοινό και πλάθουν αντί αυτού την εικόνα του κόσμου. Η σφράγιση ενός ιδιωτικού ψυχαγωγικού κέντρου δημόσιας χρήσης και η αντικατάστασή του με άλλο καθίσταται οιαδήποτε στιγμή εφικτή από συγκεντρωτικό καθεστώς ελέγχου, κατά την βούληση επιχειρηματικών κολοσσών-επενδυτών.

Οι διογκούμενες ταξικές διαφορές σε συνδυασμό με την αποδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών καθιστούν σταδιακά αναγκαία την ιδιωτική αστυνόμευση προνομιούχων οικιστικών ζωνών τύπου Disneyland, και σε ακραίες περιπτώσεις την οικοδόμηση τειχών.  Εγκαταλείποντας την αστική κλίμακα και τις δομές του σύγχρονου δομημένου περιβάλλοντος σε real estate επιχειρηματικά συμφέροντα, το αρχιτεκτονικό αντικείμενο συρρικνώνεται σε στιλιστικές εφαρμογές, υποβαθμίζεται σε άβουλο γρανάζι μιας παρωχημένης αναπτυξιακής πραγματικότητας.
Ο ήδη αυτο-περιθωριοποιημένος αρχιτέκτονας συνευρίσκεται σε αναπτυξιακές επιτροπές με τεχνολόγους οπτικό-ακουστικών συστημάτων, ειδικούς τροφίμων και εστίασης, μηχανικούς κινητικών κατασκευών διασκέδασης και θεατρικού φωτισμού, σύμβουλους ανάπτυξης ακίνητης περιουσίας, επιχειρηματικά και επενδυτικά στελέχη, ειδικούς φανταστικών χαρακτήρων.

Εμπορικοποίση της Ιστορίας
Το ιδιωτικό πανεπιστήμιο Princeton στο New Jersey των Η.Π.Α. με μία ιστορία περίπου 400 χρόνων, υιοθετήσει το νεο-γοτθικό αρχιτεκτονικό ιδίωμα μόλις 100 χρόνια πριν, ακολουθώντας το ασφαλές παράδειγμα πανεπιστημιουπόλεων που επιζητούν εκφράσεις το κύρος και τη σοβαρότητας με την επισύναψη μιας μορφολογικής ταυτότητας που θεωρείται πως προβάλλει κατάλληλα την εταιρική δεοντολογία.
Αντίθετα, ευρωπαϊκές ιστορικές πανεπιστημιουπόλεις απολαμβάνουν το de facto άλλοθι πως η αντιγραφή και απόλυτη υπακοή σε παραδοσιακά αρχιτεκτονικά πρότυπα συνεχίζει τη δεδομένη και αυτόχθονα αρχιτεκτονική κληρονομιά ενός τόπου, κάτι που αντίστοιχα αμερικανικά  έργα σχεδιασμένα σε tabula rasa δε δύνανται να διατυπώσουν, αντιμετωπίζοντας κατά μέτωπο το ζήτημα της αυθεντικότητας και αντιστρέφοντας το ερώτημα: οι διαφορές μεταξύ μιας καταναλωτικής εκδρομής στη Βενετία διαφέρει επί της ουσίας από την αντίστοιχη εκδρομή στη θεματική replica της Βενετίας στο Las Vegas, και ποιες είναι οι ιδιότητες που διαχωρίζουν το πραγματικό από το εικονικό?
Ίσως η καιροσκοπική εμπορικοποίηση της ιστορικής αυθεντικότητας αποτελεί μεγαλύτερη ύβρη από την εκ-θεμελίων δημιουργία σκηνογραφικών θεματικών τοπίων προς εμπορική εκμετάλλευση. Ολοένα και περισσότερο η επίπλαστη σκηνογραφική ποιότητα της εμπορικής αρχιτεκτονικής (commercialism) θα βρίσκει λιγότερο ‘αυθεντικό’ ψαχνό να οικειοποιηθεί, όπως ακριβώς οι παραδοσιακοί παππούδες, καφετζήδες, νοικοκυρές και μερακλήδες των διαφημίσεων αποτελούν επίπλαστες εικόνες.

Disney και μνήμη
Η κλασικίζουσα και παραδοσιακίζουσα αρχιτεκτονική του Robert A.M. Stern στις Η.Π.Α. – μέχρι πρόσφατα μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Disney - τον χαρακτηρίζει ως μεταμοντερνιστή, ενώ στην ‘ιστορική’ Ευρώπη το αντίστοιχο μορφολογικό ιδίωμα του Δημήτρη Πορφύριου ή του Leon Krier τους κατατάσσει στον χώρο του κλασικισμού, με κτιριακά έργα όπως η επέκταση του ιστορικού campus του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης από το γραφείο Porphyrios Associates. Η διαφορά μεταξύ των χαρακτηρισμών ‘μεταμοντερνιστής’ και ‘κλασικιστής’ σχετίζεται με απόλυτα εξωγενείς παράγοντες αρχιτεκτονικής πρακτικής σε περιβάλλον όπου προϋπάρχουν παραδοσιακοί αστικοί πυρήνες  - στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ή όχι – στις Η.Π.Α.
Το γεγονός αυτό ουσιαστικά καταμαρτυρεί ότι πρόκειται για ταυτόσημη αρχιτεκτονική που απλά στα μάτια του κοινού διαθλάται μέσα από προκαταλήψεις μιας επουσιώδους ιστορικότητας στην Ευρώπη. Αυτό που στη γηραιά ήπειρο εθελοτυφλικά καλείται αειφορία και ανάδειξη πολιτιστικής κληρονομιάς, στις Η.Π.Α. έχει ως κύριους υποστηρικτές ιδιωτικούς επιχειρηματικούς κολοσσούς τύπου Disney, οι οποίοι προέρχονται από απόλυτα αντίθετη σκοπιά, εκπροσωπώντας τον σκληροπυρηνικό συντηρητισμό και συνεπάγουσες αντι-αειφόρες αναπτυξιακές στρατηγικές εμπορικοποίησης, ιδιωτικότητας και συγκεντρωτισμού. Η αντιγραφή και επανάληψη παραδοσιακών μορφολογιών  ακροβατεί στα όρια μεταξύ ολιστικού ελιτισμού και kitsch.

Μοντερνιστικές εμμονές
Στο άλλο άκρο, η αλαζονική σοβαροφάνεια σταυροφορικής  αυστηρότητας του μοντερνισμού, που απορρίπτει οτιδήποτε  θεωρηθεί ‘μη-αυθεντικό’, αποτελεί εκδήλωση μεγαλομανούς απλοϊκότητας εκ μέρους ενός παρακμασμένου αρχιτεκτονικού κόσμου που καθιστά τη θέση του ως ακόμη πιο θλιβερή, θυμίζοντας εκπεσούσα αριστοκρατία που εμμένει εθελοτυφλικά σε παρελθόντα πεπαλαιωμένα μανιφέστα και αυτο-περιχαρακώνεται, ενώ η νομοτέλεια του συντριπτικού όγκου επιχειρηματικής οικοδομικής δραστηριότητας  απλά διαφεύγει, αγνοείται.
Ο ιδεαλιστικός μοντερνισμός μιλά ουτοπικά για αρχιτεκτονική που σχετίζεται με αισθήσεις του συνταρακτικού, του ηρωικού, του αυθεντικού, δυναμικού και πρωτόγνωρου, του καθαρού, πολυσήμαντου, μεταφυσικού και επαναστατικού, κηρύσσοντας ριζικό ανασχηματισμό τόπων και νοοτροπιών και υπό το αισιόδοξο όραμα μιας συνολικής κοινωνικό-πολιτικής μεταρρύθμισης.

Σε πλήρη αντίθεση, τα μεταμοντέρνα επιχειρηματικά ήθη και το entertainment retail, στο οποίο υποτάσσονται σήμερα κατά συντριπτικό ποσοστό οι θεωρούμενες ως avant-garde αρχιτεκτονικές δημιουργίες, αναδύουν το βολικό και εύκολο, το ανώδυνο, το ελαφρύ και εύπεπτο, το οπτικά γλαφυρό και γλυκερό, με μη-προκλητικές σκηνογραφικές εκπλήξεις.
Ισως τελικά τα ωμά υπέρογκα γυάλινα κουτιά κατά μήκος της Οδού Κηφισίας, κάποια με αιωρούμενους ανηρτημένους ψευδο-αρχαϊκούς κίονες γυψοσανίδας, ανταποκρίνονται πιο υπεύθυνα και ειλικρινά στις δομές οργάνωσης και λειτουργίας σύγχρονων αρχιτεκτονικών προγραμματικών ενοτήτων από περιθωριοποιημένες εγωπαθείς ‘αυθεντικές’ εκφράσεις ‘πεφωτισμένων’ μοντερνιστών, που αρέσκονται και ηδονίζονται με μορφολογικά λεξιλόγια – για το πλατύ κοινό ακατάληπτα – συλλογιστικής πανομοιότυπης με προηγούμενα εκλεκτικιστικά πρότυπα που υποτίθεται ότι ξεπέρασαν.  Άλλωστε είναι μάλλον ανύπαρκτη ή συνδρομή ή έστω η πρόθεση επιρροής του εγχώριου μοντερνισμού στο δυναμικά αναπτυσσόμενο δομημένο περιβάλλον.

Ίσως οι πολυτελούς αρχαιοπρεπούς ύφους μεζονέτες των ολοένα επεκτεινόμενων προνομιούχων προαστίων δε διαφέρουν σε τίποτα ουσιαστικό από νεομοντέρνες ή νεο-κωνσταντινιδικές ρεπλίκες αδρών επιφανειών και ψευδο-ειλικρινούς έκφρασης των υλικών. Αμφότερες στιλιστικές προσεγγίσεις εντάσσοντια σε ενιαίο πλαίσιο,  υπακούοντας σε ταυτόσημες δομές οργάνωσης, απευθυνόμενες στην ίδια πελατειακή κάστα υψηλής οικονομικής δυναμικής.

Το τέλος του ψευδό-ηρωισμού
Κατά τον Robert Ventura, στο βιβλίο Learning from Las Vegas, τα κτίρια αποτελούν ουδέτερα κουτιά που ‘ενδύονται’ στιλιστικά ανάλογα με τις πρόσκαιρες εμπορικές απαιτήσεις των επενδυτών. Απλά ο αρχιτεκτονικός κόσμος δυσκολεύεται να παραδεχτεί το σαφές αυτό γεγονός και βαυκαλίζεται σε ψευδο-ιδεολογικά διλλήματα εκλαμβάνοντας τη βαρύτητα των δημιουργιών του ως πολύ μεγαλύτερη της πραγματικής. Ανεξάρτητα από την ποιότητα της οικοδομικής λεπτομέρειας, το συνδυασμό των υλικών, την ευρηματικότητα της εκάστοτε στιλιστικής μανιέρας, το κτίριο παραμένει μια ‘πάπια’ – the building as a duck, ένα ‘εξωραϊσμένο παράπηγμα’ – decorated shed, που εξυπηρετεί δομές οργάνωσης αποσχισμένες από τα χέρια των αρχιτεκτόνων - δημιουργών.

Έργα που παγιώθηκαν στην αρχιτεκτονική συνείδηση ως μοντέλα συνθετικής έκφρασης, όπως η πορεία προς την ακρόπολη του Πικιώνη, αν παραβλέψει κανείς την αισθητική ευαισθησία και την ιστορική αύρα, χάνουν την ακλόνητη βαρύτητά τους και εμφανίζουν σαφείς πρώιμες μεταμοντέρνες προθέσεις προσομοίωσης της εικόνας της ιστορικότητας και υποκατάστασης του ‘αυθεντικού’ αρχιτεκτονικού αρχέτυπου - ενός πεπαλαιωμένου πλακόστρωτου μονοπατιού, το οποίο οδηγεί στα ταμία του Ε.Ο.Τ., στην πύλη του περιφραγμένου με συρματόπλεγμα ιερού βράχου. Οι συνθετικές αρχές που διέπουν το έργο αυτό είναι ουσιαστικά ταυτόσημες με τη ρηχή διακοσμητική πρόθεση πλαστικών επιστρώσεων ταπετσαρίας με μοτίβο απομίμησης ξύλου στο εσωτερικό τυχαίου franchise ταχυφαγείου. Σε αμφότερες περιπτώσεις, όπως σε όλες τις Disneyland της ζωής μας, αποτελεί προσωπική κατά-περίπτωση απόφαση η αποδοχή ή απόρριψη της προτεινόμενης μυθοπλασίας.

Τέλος B ΜΕΡΟΥΣ - Δείτε , ΜΕΡΟΣ A' & ΜΕΡΟΣ Γ'

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός