HORROR VACUI: ΣΥΓΧΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΕΝΟΧΩΡΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΣΤΙΚΙΣΜΟ.

Ψευδο-προοδευτικά πάθη

Ο νεοελληνικός αστικισμός έχει επιδείξει ένα ήθος προοδευτισμού και νεωτερικότητας που φθάνει τα όρια του άκριτου εναγγαλισμού του νέου χωρίς την ύπαρξη συλλογικής ή ευρύτερης προοπτικής. Η ελληνική πόλη, χωρίς να ορίζεται ακόμη από ισχυρή επιχειρηματική δυναμική, παραπαίει ως μια ρευστή, νωπή ενότητα ετερόκλητης μορφοπλαστικής και συντριπτικά ομοιογενούς οργάνωσης. Οι δομές της οικονομίας, το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τα αναπτυξιακά ήθη προδιαγράφουν –έμμεσα μεν, αλλά με σαφήνεια- τις μορφοπλαστικές αρχές. Έτσι, ο κερδοσκοπικός μικρο-ιδιοκτησιακός κατακερματισμός στην ελληνική επικράτεια και η άναρχη χάραξη ιδιωτικών οδών επιπλέον του επίσημου σχεδίου πόλεως, αποτελούν παραμέτρους που άμεσα προσδιορίζουν το μέγεθος των συγχωρούμενων κτιρίων και την τάση για υπερσυμπύκνωση, συνωστισμό και στενοχωρία.

Η αέναη επανάληψη του κυρίαρχου κτιριακού τύπου, της πολυκατοικίας, δηλώνει την αμηχανία προσδιορισμού της αστικής ταυτότητας, και την εσωστρέφεια με την οποία η πόλη αναπτύσσεται, ώστε κάθε κτίριο να οργανώνεται ως αυθύπαρκτη, αμυνόμενη οντότητα έναντι του δημόσιου χώρου. Αν η πυκνότητα και η α-προβλεψιμότητα αποτελούν συστατικά της υγιούς πόλης, η καταπατητική διάθεση υποβάθμισης του δημόσιου τόπου αποτελεί εγγύηση κατάλυσης κάθε έννοιας αστικότητας.

Οι εκδοχές της πυκνότητας, έτσι όπως συναντούνται στην ελληνική επικράτεια, δεν σχετίζεται με την έννοια του αποστειρωμένου, το μεθοδικού, το θεσμοθετημένο, όπως προτάσσει ο μοντερνισμός στην αρχιτεκτονική. Ακριβώς αυτή η έννοια της αμεθόδευτης πυκνότητας έχει ιδιαίτερες αντοχές αφού βασίζεται ακριβώς στην ισχυρή παρουσία του θεσμού της προσωποπαγούς ιδιοκτησίας: ο αντίποδας είναι η αμερικανική πραγματικότητα που ένα κτίριο απλά ενοικιάζεται για ένα μέγιστο διάστημα 50 χρόνων και στη συνέχεια επιστρέφει στο κράτος ή σε κολοσσιαίαους εταιρικούς ομίλους. Στη χώρα μας, δεν υπάρχει σε έντονο βαθμό η έννοια της εγκαταλελειμένης ιδιοκτησίας, ενώ στις ΗΠΑ συντριπτικό ποσοστό κτιρίων παραμένει κενό εκόμη και σε πυκνούς ιστούς όπως το Manhattan.

Η συλλογικότητα ως συνενοχή

Ως πρωταρχικές φάσεις αποίκησης ενός τόπου λειτουργούσαν ανέκαθεν ο εμπρησμός, η αποψίλωση και η καταπάτηση. Εκεί ακριβώς τοποθετούνται τα σύγχρονα εγχώρια φαινόμενα αστικοποίησης: Η ιδιωτικά παραγόμενη ελληνική πόλη εξαπλώνεται αποσαθρώνοντας κάθε χωροταξικό και γεωγραφικό περι-ορισμό, συνειδητά, με συλλογικές διαδικασίες, μικροπαρεμβάσεις οικειοποίησης και εν συνεχεία με την περιπαθή προάσπιση της περιουσίας [το λεγόμενο βιός], του δικαιώματος παγίωσης της αυθαίρετης εγκατάστασης.

Η σχέση της πόλης με το φυσικό περιβάλλον διαμορφώνεται ενδόμυχα μέσα από αυτοσχέδιες μεθόδους επιβολής και ενστικτώδους αλλά εκούσιας αυθαιρεσίας. Οι πληθυσμιακές μάζες οι οποίες για μακρό διάστημα διαβίωναν κρυμμένες σε εγχώριους οχυρωματικούς οικισμούς επανα-αποικίζουν την ελληνική επικράτεια με νέους όρους. Η ελληνική πόλη λειτουργεί ως ένα κύμα, ως μέτωπο που μετακινείται αποσαρθρώνοντας το φυσικό τοπίο.

Η επεκτατική διαδικασία είναι καταληστευτική. Η σκληρότητα της αντιστοιχεί στην ωμή καταπάτηση της αμερικανικής δύσης από τα καραβάνια των πιονιέρων .13 Ο πρωτογονισμός της οργάνωσής της και η αδιάσειστη βαρύτητα της αποσπασματικής οικοδομικής δραστηριότητας με κοντόφθαλμο στόχο τη στοιχειώδη τόνωση της εγχώριας οικονομίας κάνει την αέναη επέκταση της οικοδομικής δραστηριότητας αυτοσκοπό και πλασματική ανάγκη.

Η ισχυρότερη θέση της μεταπολεμικής νεοελληνικής αρχιτεκτονικής και οικοδομικής πραγματικότητας δε σχετίζεται με τις πρωτοπόρες δημιουργίες της χρυσής δεκαετίας των μέσων του ’50 και ’60, το νεο-ιστορικισμό του κριτικού περιφερικισμού ή τις ψευδο-ορθολογιστικές εμμονές –και τους παλαιομοντέρνους μηρυκασμούς: η ισχυρότερη –πλην ανομολόγητη- θέση [thesis] είναι η παρανομία. Μέσο επίτευξης είναι η παρασιτική «συγ-χώρηση», το στρίμωγμα με αποτέλεσμα τη στενοχωρία, η οποία στη συνέχεια νομιμοποιείται, συγχωρείται.

Το άγραφο μανιφέστο της ελληνικής πόλης

Εθελοτυφώντας, οι πρακτικές δημιουργίας κτιριακής περιουσίας αποκρύπτονται από ιδιόκτητα νοικοκυριά και οικοδομικές επιχειρήσεις. Με σταθερότητα και ακρίβεια η εγχώρια αρχιτεκτονική οδηγείται σε συντριπτική συρρίκνωση και το αστικό περιβάλλον στην εξαθλίωση.

Αν λοιπόν τυπολογικά η σύγχρονη ελληνική πόλη οργανώνεται από την αέναη επανάληψη της αστικής πολυκατοικίας, ιδεολογικά οργανώνεται με απόλυτη προτεραιότητα την παρανομία και την ανταγωνιστική καταπάτηση. Με εξαιρετική επιμέλεια, κάθε σχεδόν κτιριακό έργο στην ελληνική επικράτεια μορφώνεται και αρθρώνεται με βάση την απόκρυφη παρανομία, ή, αν το επιτρέπουν οι δημόσιες σχέσεις του επενδυτή ή ιδιοκτήτη, τη μεγαλοπρεπή παρανομία.

Οι ευυπόληπτοι εργολάβοι φροντίζουν οι ημιυπαίθριοί τους να έχουν παροχές θέρμανσης, τηλεόρασης και τηλεφώνου, οι συνεπείς μελετητές διατηρούν διπλές σειρές σχεδίων, οι πεπειραμένοι εκδότες αδειών –ανεξαρτήτως επαγγελματικής κατάρτισης- περήφανα εντρυφούν στις ανομολόγητες φόρμουλες των αντι-κανονισμών –την έμμεσα επιτρεπόμενη παρανομία που εννέχει ο εκάστοτε ισχύων κτιριολογικός κανονισμός και ο ειδήμων αγοραστής κατανοεί και συνυπογράφει τις κατά το μέγιστον προεκτάσεις και επεκτάσεις περίκλειστης πωλητέας επιφάνειας.

Ημιυπαίθριοι, έρκερ, κουρ-ανγκλέ, σοφίτες και πλέϊρουμ

Όλοι πλέον αναγνωρίζουμε πως οι περίφημοι αυτοί όροι σημαίνουν –ουσιαστικά- πατάρια, πισίνες, κοιτώνες, γκαρσονιέρες. Αν η αρχιτεκτονική ιδεαλιστικά διαμορφώνεται με περιβαλλοντικές ευαισθησίες, με πρόθεση ανάδειξης πολιτιστικών χαρακτηριστικών, ως προαγωγός της ποιότητας ζωής, τότε η ‘πραγματιστική’ αρχιτεκτονική, διακρίνοντας μόνο –ανυπόστατα και επίπλαστα- πραγματολογικά αδιέξοδα, μανιακά στριμώγνεται στην ψευδαίσθηση της μονόδρομης ανάγκης για παρανομία. Πληθώρα κτιριακών έργων υποκινούνται κατ’εξοχήν με την προοπτική της αυθαιρεσίας, και τα παραγόμενα κτίρια συντίθενται με μοναδικό μορφοπλαστικό κριτήριο και ιδεολογία τη μεγιστοποίηση της παρανομίας.

Δεν είναι οι αρχιτεκτονικές αρχές που γεννούν κτιριακή δημιουργία –όπως φαντάζονταν οι πρωτοπόροι του μοντερνισμού οι οποίοι διέκριναν ως κόκκινο πανί τα γύψινα κυμάτια των προγόνων και συγχρόνων τους- δεν είναι καν ο Γενικός Κτιριολογικός Κανονισμός που πλάθει αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική υπακούει στον ηδονισμό της αυθαιρεσίας, στην απόκρυφη μετάπλαση του κτιρίου, την προοπτική για κάτι ιδιάζον, κάτι περισσότερο, πάντα περισσότερο.

Η πιο δημοφιλής και αξιοπρόσεκτη σχεδιαστική άσκηση στην νεοελληνική αρχιτεκτονική πρακτική είναι ο σχεδιασμός ενός πλήρους κτιρίου [επίσημη υποβολή] που σαν άλλο ολόγραμμα ουσιαστικά αποκρύπτει το πραγματικό [το εφαρμοζόμενο] –η δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού προϊόντος που υπάρχει μόνο ως διασκευή και πιστευτή, νομίμως αποδεκτή υπονόηση του «άλλου», του εφαρμοζόμενου προγραμματικού σεναρίου.

Η ίδια η καθημερινή ορολογία εκφράζει τις καταληστευτικές διαθέσεις στον προσδιορισμό των χρήσεων. Ενδεικτικά, ο κοινώς αποδεκτός όρος ‘ακάλυπτος’ δείχνει άμεσα πως αναφερόμαστε σε ένα χώρο ‘προς κάλυψη’ σε κανονικές συνθήκες. Ο χώρος χαρακτηρίζεται από την αδυναμία του να αποκτήσει άλλη ιδιότητα, και κυρίως την αδυναμία του να εμπορευματοποιηθεί, να δομηθεί. Αποτελεί πάντα και αποκλειστικά ένα υπόλοιπο, ένα χωρικό απόρρημα. Αντίστοιχα, αρνείται να αποκτήσει αρχιτεκτονικά ακέραια όψη το κτίριο προς την πλευρά του ακαλύπτου. Το 1949 o Ιωάννης Λυγίζος γράφει χαρακτηριστικά: «το άχαρο θέαμα των ατελείωτων ντουβαριών που ανάμεσά τους ζει ο κατάδικος, αυτός που λέγεται αστός, όταν μάλιστα το παράθυρό του βλέπει, αντί σε ευρύχωρο φωταγωγό, στις γνωστές αθηναϊκές πηγάδες μερικών πολυκατοικιών».14

Απομυθοποίηση και αστικός μυθριδατισμός

Παραδοσιακά, μέχρι σχετικά πρόσφατα, στην ελληνική επικράτεια, στην ύπαιθρο, στο χωριό, στην κωμόπολη, δεν υπήρχε η «παρόχληση» της έκδοσης οικοδομικής άδειας, επίσημα, νομοθετημένα. Αντίστοιχα, oι τίτλοι ιδιοκτησίας ήταν ‘δια λόγου’, προφορικοί. Η αειφόρος αρχιτεκτονική μας κληρονομία, η γραφική, όμορφη, σοφή λαϊκή αρχιτεκτονική δημιουργία στην οποία καταληστευτικά βασίζεται η εγχώρια τριτογενής οικονομία, με τη μετοίκηση στα αστικά κέντρα μεταλλάχτηκε: έγινε άσχημη. Οι ανειδίκευτοι, πηγαίοι δημιουργοί της, έμελλε στο εξής να γεννούν τέρατα.

Οι [πρώην] παραγκουπόλεις του Περάματος, των Άνω Λιοσίων ή της Πεντέλης, οι άναρχες ατέρμονες επεκτάσεις στις περιφέρειες των πόλεων, δεν είχαν τίποτα από το οικείο και το γλυκύ της επίσης –σύμφωνα με νομοθετικά κριτήρια- αυθαίρετης δόμησης των ιστορικών οικισμών. Οι μέτοικοι, πλέον καταπατητές, μετατρέπουν το πάθος για οικοδομική δραστηριότητα -που φέρουν από την επαρχία- [συνειδητοποιώντας την ύπαρξη ενός προσιτού τότε οικονομικού ορίζοντα, της αγοράς ακινήτων] σε προσωπική τους εκδοχή της έννοιας της επενδυτικής τακτικής: την οικειοποίηση, επέκταση και απόκρυψη, όχι πλέον των καλλιεργειών τους, αλλά της νέας περιουσίας, των διαμερισμάτων, εις το όνομα κάποιου υποτιθέμενου δικαίου της φτωχολογιάς ή μάλλον της συστηματικής και παθολογικής μεμψιμοιρίας, συχνά ανεξαρτήτως οικονομικής κάστας.

Ο ηδονισμός του παραπηγματία

Οι πρώην παραυλακιστές 15 εμφανίζονται ως παροικούντες εργολάβοι. Οι νομιμοποιημένες πλήρως αυθαίρετες ζώνες βρίσκονται να υποκαθιστούν την ίδια την έννοια της πόλης. Η συλλογικότητα της μικρο-απατεωνικής δραστηριότητας συνοδεύεται με την πίστη στη φυσιολογικότητά τους. Η συνενοχή στις εδραιωμένα παρωχημένες νοοτροπίες είναι πλήρως απενοχοποιημένη, γεννώντας ένα καθεστώς αστικού μυθριδατισμού.

Στο μυθιστόρημά «Αργώ», περίπου το 1935, ο Γιώργος Θεοτοκάς σχολιάζει την κρίση της ελληνικής κοινωνίας μέσα από διαλόγους ετερόκλητων προσώπων. Αφενός η αστική του καταγωγή αναδύεται μέσα από το κείμενο, αφετέρου η προσωπική του μεταφυσική άποψη γίνεται σαφής. Γράφει: «Ναι η Ελλάδα έφταιγε για όλα. (Είναι άλλωστε πολύ δύσκολο να παραδεχτεί κανείς, μόνος με τον εαυτό του, σκληρός αλύπητος, να παραδεχτεί πως το κακό βρίσκεται κυρίως μέσα, πως η ψυχή δεν ήταν αρκετά δυνατή. Είναι τόσο δύσκολο, ώστε καλύτερα να μην συλλογίζεται κανείς. Η Ελλάδα λοιπόν). Μίζερη, πικρόχολη, μοχθηρή, κακιά χωρίς περηφάνεια, ταπεινή χωρίς ομορφιά, κιτρινιάρα, βλοσυρή, φαρμακωμένη, με τις πιο παλαβές φιλοδοξίες και με τα συναισθήματα ενός φθονερού υπηρέτη, η Ελλάδα με τα μικρά λιμάνια, τα μικρά καράβια, τα μικρά σπίτια, τα μικρά ζητήματα, τα μικρά πάθη, τις μικρές, μικρούτσικες ζωές, η Ελλάδα κόλαση της μικρότητας – ω φρίκη!» 16

Πέρα από την κοινοτυπία του αναθεματισμού και των αφορισμών, στο απόσπασμα γίνεται σαφής η διαρκής αίσθηση αδυναμίας να ανταπόκριθεί η σύγχρονη Ελλάδα σε κάποιες θολές ιδεαλιστικές απαιτήσεις και τα αντίστοιχα μεγαλομανή πρότυπα. Το μοτίβο αυτό της χαμένης δόξας συναντάται συστηματικά στην ελληνικό λόγο. Ο Δημήτρης Χατζής περιγράφει μια κοινωνία που «σπάνε τα πλαίσιά της» όπου «ένας κόσμος της στέρησης και της φτώχειας γνωρίζεται τώρα ξαφνικά με το χρήμα, ζαλίζεται, αγριεύει και μην έχοντας ρίζα καμιά – χάνεται» γεννώντας τον «ανύπαρκτο τόπο».

Απενοχοποίηση και «περιούσια» διαβίωση

Ο Αριστείδης Ρωμανός, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, αναφέρει «Μέσα σε λίγα χρόνια που είμαστε ελεύθεροι, ο ιδιωτικός πλούτος άλλαξε πολλές φορές χέρια κι έτσι δεν πρόφτασε να δημιουργηθεί μια αστική τάξη με συνείδηση τέτοια που να μην παραδίνεται εύκολα στα κέφια της μόδας […] ο επαρχιωτισμός λοιπόν κι ακόμα ο ανελθών εκ του βούρκου του πολέμου και της κατοχής μαυραγοριτισμός, είναι τα δύο βασικότερα γνωρίσματα του κακού μας γούστου». 17

Κεντρικό ρόλο στην ικανοποίηση της εμμονής για οικοδόμηση έχει η έντονη αποστροφή προς το παραδοσιακό. Κεντρικές παράμετροι της επανα-αποίκησης της ελληνικής επικράτειας είναι η προσωπική εξασφάλιση, η εγκατάσταση, η θεράπευση του τραύματος της μη-αστικής καταγωγής. Η πλήρης άγνοια, η απώλεια συνείδησης και το άγχος του εκμοντερνισμού, του εξαστικισμού διακηρύσσεται σαφέστατα σε κάθε πεδίο έκφρασης και δραστηριότητας.

Τα διαδεδομένα πρότυπα εδραιώνονται και αποτυπώνονται στον ελληνικό κινηματογράφο, όταν ακόμη όλα αποτελούν απλά μια αθώα παρόρμηση. Το τυπικά φαιδρό αλλά κατ’ εξοχήν απενοχοποιημένo σενάριο, μέσα από τα κινηματογραφικά στερεότυπα δίνει λεπτομερή προσέγγιση της κοινωνικής ατζέντας των μεταπολεμικών χρόνων: ο φτωχός, άμοιρος, απόκληρος, καλοπερασάκιας, οκνηρός, μπερμπάντης, εγωπαθής, τυπικά επαρχιώτης, μέσω ανορθόδοξης τύχης, συγκυρίας, κερδίζει την όμορφη, καλή, αθώα, πλούσια νύφη, τέκνο του εφοπλιστή, εργοστασιάρχη, και καταλήγει να αφομοιώνεται από την μεγαλοαστική τάξη, και να καταξιώνεται με «πρώτο τραπέζι» στα νυχτερινά κέντρα, στο Ζαμπέτα και τη Σπεράντζα Βρανά. Ο επαρχιώτης μικροαστός, αποδίδεται πλήρως εφοδιασμένος νοητικά να κατακτήσει τον απόλυτο στόχο, τις απολαύσεις της μοντέρνας αστικής ζωής, εύκολα.

Η εκμετάλλευση των συγκυριών οδηγεί στην εύκολη δικαίωση των ταλαιπωρημένων, οι οποίοι λιμαίνονται το έτοιμο κομπόδεμα των παλαιών αστών. Η προσωπική τακτοποίηση, το βόλεμα χωρίς άλλη συνιστώσα, αποτελεί την μόνη προοπτική. Σε μια ψευδαίσθηση καλοτυχίας, η αγάπη και η ευτυχία συμβαδίζουν με την πλούσια καταγωγή, υποτίθεται χωρίς επιτήδευση, ενώ η αποκατάσταση της ανισότητας και της κοινωνικής αδικίας επέρχεται με το γλέντι σε πολυτελές νυχτερινό κέντρο, ως επιδειξιομανία καλοζωϊσμού και ηδονισμού.

Δίπολο μεγαλοφροσύνης και μικρόνοιας

Η πλήρης απενοχοποίηση του ηδονισμού εξαλείφει κάθε εναλλακτική προσωπική αρχή. Ο ανεπάγγελτος καταφερτζής ήρωας αποτελεί φυσική κατάσταση, όπως και η αντίληψη πως το κεφάλαιο είναι μόνο κληρονομητέο και η επιχειρηματικότητα μόνο προσανατολισμένη στο κέρδος και την άσκηση εξουσίας. Το ενδιαφέρον για την αύξηση του κύκλου εργασιών δεν ενδιαφέρει, και δεν προσεγγίζεται, δημιουργώντας ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας που υποσκάπτει και ανατρέπει τη συνολική προοπτική της οικονομικής ανάπτυξης. Κι όμως η μεγαλομανία παραμένει: Ο Δημήτρης Φιλιππίδης σχολιάζει: «τα αυθαίρετα χαρακτηρίζονται από μια ετερόκλητη αρχιτεκτονική που απηχεί το σύγχρονο πλουραλισμό των ανώτερων εισοδημάτων».

Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς στο βιβλίο του Η ελληνική τραγωδία αναφέρει «Η ιδιότυπη ανάπτυξη της Ελλάδος ουσιαστικά στηρίζεται πάνω σε ένα ευρύ επαγγελματικό παρασιτισμό και έχει σαν παράγωγο την εξάπλωση του καταναλωτισμού, που σην περίπτωση των ανωτέρων εισοδημάτων καταλήγει σε επιδειξιομανία» 18

Ο Κίμωνας Λάσκαρης στο βιβλίο του ο Λογιωτατισμός στην Αρχιτεκτονική το 1956 γράφει: «Στις πολυκατοικίες ο λογιωτατισμός δίνει τη μάχη του με προσόψεις σε πνεύμα μπαρόκ, με κάθε είδου ψευτοστολίσματα, με φαναράκια, με κυγκλιδώματα και εσωτερικού διακόσμους που δίνουν ανάγλυφη την εικόνα μιας φυλής αβέβαιης, κουρασμένης και παραστρατημένη απ’ τις ανεκτίμητες παραδόσεις αυτής της χώρας».19 Ενώ η φράση αναφέρεται στο αυθαίρετο της μικροαστικής κοινωνίας, η έννοια του ετερόκλητου και του πλουραλιστικού παραλληλίζεται στην παρακάτω προσέγγιση του έργου του Πικιώνη.

Ιχνηλατώντας την ελληνικότητα

Ο Ζήσιμος Λωρεντζάτος στο βιβλίο ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης ανεφέρει πως ο αρχιτέκτονας μάζευε το υλικό του αντιγράφοντας σε αμέτρητα κομμάτια χαρτί «από όλες τις εποχές και τις περιοχές της ελληνικής γλώσσας, κομμάτια έμμετρα και κομμάτια πεζά, πεθαμένα και ζωντανά» συλλέγοντας αποσπάσματα από όπου τύχαινε, ασυστηματικοποίητα».

Ο Πικιώνης, με αντιπροσωπευτικά έργα/εκφραστές του το συγκρότημα του Λουμπαρδιάρη και αργότερα την κατοικία Γκαρή γίνεται εκφραστής της αποσπασματικού, μεταγράφοντας το κύρος της υψηλής αρχιτεκτονικής στον αισθητισμό του παραπηγματία. Το σπαράγμα, το τραύμα της καταρηγμάτωσης, η έννοια του συγκυριακού, η συγχώρηση ασύνδετων μελών, η ασυνέχεια, η έλλειψη ειρμού, η ψυχολογική εκτόνωση του ρακοσυλλέκτη, του εραστή των άσύμβατων ευρημάτων, η συσσώρευση κτιριακών υπολοίπων, το πρωτόγονικό horror vacui, φέρονται ως θετική καλλιτεχνική έφραση με βάση το ενστικτώδες αισθητήριο, το υποτιθέμενα αυθεντικό.

Η σχέση μεταξύ του όλου και του τμήματος παραμένει άλυτη, σε μορφοπλαστικό και σε νοητικό επίπεδο, αποκρυσταλλώνοντας κάποιου είδους ψυχική στενοχωρία και τραυματικό νοσταλγισμό. Η αποσπασματικότητα, η ανακολουθία , η ασυνέπεια, η αυθαιρεσία ιδεολογικοποιούνται καθεαυτό λειτουργώντας σε «ασφαλείς» συνθήκες ώστε να μπορούν να χαρακτηριστούν ως αθώα γνωρίσματα: στην επιφανειακή μορφοπλαστική διακόσμηση. Ας μην ξεχνάμε ότι τα κύρια έργα του, αφορούν στην επιμέλεια της τελικής επικάλυψης εύρωστων δημόσιων ή ιδιωτικών έργων.

Τα έργα αυτά αποτελούν προσομοίωση του λαϊκού, το οποίο μέσα από την ασφάλεια της οικονομικής ευμάρειας μετατρέπεται σε παιχνίδι, σε λαϊκισμό. Στην ομιλία του στο γ’ αρχιτεκτονικό συνέδριο ο Πικιώνης εκφράζει το θαυμασμό του για τον αυτοδίδακτο λαϊκό δημιουργό που αντλεί την έμπνευσή του από τη «λαϊκή δημιουργικότητα, εκεί που υπάρχουν οι μητέρες ιδέες, οι ακίνητες έννοιες κάθε λαού». Αν όμως πραγματικά η έννοια της αυθαιρεσίας και της συγχώρησης διευρυνθούν, στην κλίμακα που εμπλέκονται οι έντονες οικονομικο-τεχνικές αδυναμίες, τότε οι επιτηδευμένες μαρμαρόπετρες, τα σκαλιστά και τα κεραμικά μέλη μετατρέπονται σε ελενίτ, λαμαρίνες, ξύλα και ρηγματωμένους τσιμεντόλιθους, και μεταβαίνουμε στην αισθητική του Περάματος.

Η προβληματική της επανάχρησης και της ετερόκλητης ένταξης ακρωτηριασμένων μελών παλαιότρων μνημείων με ευκαιριακή διακοσμητική διάθεση αποτελεί κανόνα στην ελληνική χώρο ήδη από τους μετα-ρωμαϊκούς χρόνους κατά τους οποίους συντριπτικό τμήμα της ελληνικής επικράτειας λειτούργησε ως αγροτική περιφέρεια και δεν εντάχθηκε σε αντίστοιχη πολιτισμική δυναμική –τουλάχιστον όχι σε περιβάλλον οικιστικό ή αστικό, αλλά σε μοναστήρια.

Κατάληξη

Οι αφορισμοί δεν προσφέρουν λύτρωση. Η ανάλυση των ηθών και διαδικασιών ίσως όμως αποβεί ιδιαίτερα χρήσιμη, και η πολυδιάστατη προσέγγιση –από την επίσημη αρχιτεκτονική- του ζητήματος της αυθαίρετης αστικοποίησης και καταπάτησης, η αποσαφήνιση της σχέσης μεταξύ του φυσικού/κοινού και του ανθρωποδημιούργητου/ιδιοποιημένου ίσως αποτελούν θεμελιώδη βήματα για την οργάνωση στρατηγικής, ώστε να μεταπλαστούν οι εγχώριες αναπτυξιακές πρακτικές και ει δυνατόν να συγκριθούν ή και να συμπέσουν με τις υψηλόφρονες ιδεαλιστικές πεποιθήσεις για τη φύση του νεο-ελληνικού ήθους.

Αδιαμφισβήτητα, φερόμαστε ως αποικιστές στον ίδιο μας τον τόπο. Η μεγαλύτερη ευθύνη για την απώλεια –και στον αντίποδα για την επανενεργοποίηση- των περίφημων χαμένων πατρίδων μας βαρύνει την καθημερινή μας πρακτική. Η συγκλονιστική απουσία ιδέας για τη φύση αυτής της αποίκησης αντιμετωπίζεται εθελοτυφλικά με την μηχανιστική και ταυτόχρονα αμήχανη εμμονή για οικοδόμηση. Μήπως έτσι παγιώνεται το μη-αναστρέψιμο: ο πανικός, το λαβυρινθώδες, αναβάλλοντας αέναα την καλλιέργεια κάθε είδους συνεκτικότητας;

Είναι πιθανό η υπόσχεση του άυριο να εγκυμονείται ακριβώς σε ό,τι σε πρώτη επαφή παρουσιάζεται ως παράλογο και μονομανές: στη διανοητική οξύτητα που ατυχώς –αλλά ενσυνείδητα και επιμελώς- αναλίσκεται στην εμμονή της μικροαπάτης, πιθανώς όμως να εσωκλείει την υπόσχεση μιας ισχυρότερης πνευματικής δυναμικής που απλά βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση.

Aristotelis F. Dimitrakopoulos
Professor of Architecture
Savannah College of Art & Design (for the 2004 Do.Co.Mo.Mo. Conference) 

3 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική: αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1984, σ. 266.
4 Δημήτρης Φιλιππίδης, Ibid, σ. 50.
5 Δημήτρης Καρύδης, Ανάγνωση Πολεοδομίας, Η Κοινωνική Σημασία των Χωρικών Μορφών, Εκδόσεις
Συμμετρία, Αθήνα 1991, δημοσίευση επιστολής από τα Αρχεία του Κράτους σ. 36-37.
6 Βασίλης Τσαγρής, «Αι Αθήναι ως πόλις», Αρχιμήδης 7/118, σ. 79.
7 Δημήτρης Φιλιππίδης, Ibid, σ. 202
8 Θ. Βελλιανίτης, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδια, Τόμος Δ’, σ. 619.
9 Άπαντα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Κριτική Έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Τόμος Τρίτος, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1984, σ. 293.
10 Ελληνική Αρχιτεκτονική, Επιμέλεια Δημήτρη Φιλιππίδη, Τόμος Πελοπόννησος Β’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1991, σ. 180-181
11 Ελληνική Αρχιτεκτονική, Επιμέλεια Δημήτρη Φιλιππίδη, Τόμος Πελοπόννησος Β’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1991, σ. 210-211.
12 Aριστείδης Ρωμανός, Illegal Settlements in Athens, Shelter and Society, P. Oliver, Barrie and Jenkins, London, 1969.
13 Τυπική αναφορά απότελεί η περίπτωση της Oklahoma, αρχικά γη που είχε προσφερθεί στους ιθαγενείς, η οποία διατέθηκε στους μετανάστες με το περίφημο Land Run, όπου οι άποικοι με το ενακτήριο λάκτισμα του Ιππικού τρέχουν να καταλάβουν εκτάσεις. Άμεσα δημιουργήθηκε όμως αναλυτικό κτηματολόγιο.
14 Ιωάννης Λυγίζος, Ελληνική Νησιωτική Αρχιτεκτονική, Αετός, Αθήνα 1944, σ. 95..
15 Παραυλακιστής είναι αυτός που κρυφά μεταφέρει τα αυλάκια του νερού που διαχώριζαν ιδιοκτησίες στην ελληνική ύπαιθρο, ώστε να διευρύνει την ιδιοκτησία του. Ο όρος αναφέρεται σε εκκλησιαστικές τοιχογραφίες που αποδίδουν τα είδη των αμαρτωλών.
16 Γιώργος θεοτοκάς, Αργώ, Τόμος Β’, σελ. 84.
17 Αριστείδης Ρωμανός, «Κατοικίες ‘εκτός σχεδίου’ (πρόβλημα ή λύση;)», το Βήμα, 16-6-1973.
18 Η ελληνική τραγωδία, Ολκός, Αθήνα 1974, 102-3.
19 Κίμωνας Λάσκαρης, Ο λογιωτατισμός στην αρχιτεκτονική, Ζυγός 7/1956, σ. 5.