YΠΕΡΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΑΤΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ (Μέρος Γ΄)

Ίσως η σύμπτωση να μην είναι τόσο απλή. Πέρα από τις πρακτικές ιδιότητες των μορφών ως προς τη στατική συμπεριφορά, είναι σαφές ότι πρώτιστη λειτουργία της αρχιτεκτονικής συνθέσης στην περίπτωση των κεντρικών ολυμπιακών έργων είναι η προβολή μιας εικονογραφικής ταυτότητας, η δημιουργία συμβόλων για την πόλη και τους Αγώνες. Πρόκειται λοιπόν για αστικά μνημεία τα οποία καλούνται να αποδώσουν την ιδέα του Ολυμπισμού. Η μορφή επομένως έμμεσα ή άμεσα λειτουργεί ως φορέας του μηνύματος, και αν ισχύουν οι ρήσεις του προφητικού Marshall McLuhan, τότε, «το μέσο αποτελεί το μήνυμα».(2)

<< Δείτε το Α' Μέρος

<< Δείτε το B' Μέρος

Νεο-ιουράσιο(3) τοπίο
Ο Rowan Moore αναφέρει: «Αν οι αρχιτέκτονες-αστέρες ανέρχονται ως αθλητές του πολιτισμού, τότε είναι επίσης, όπως οι αθλητές, προϊόντα προς εμπορική διάθεση. Η πρόσληψή τους από πόλεις και οργανισμούς είναι καθεαυτό ένα είδος shopping, ως εξασφάλιση κάποιων αστικών rolex από μια περιορισμένη γκάμα επώνυμων αρχιτεκτονικών οίκων. Αποτελεί είδος διαφήμισης, όπου κτήρια διατελούν το ρόλο της τρισδιάστατης, διεθνούς, μοντέρνας προβολής της πόλης».(4) 

Οι αρχιτέκτονες επαναπροσδιορίζονται ως αυτόκλητες αυθεντίες ή υπερεθνικές διάνοιες στοχεύοντας στο υψηλότερο, ογκωδέστερο, μεγαλύτερο, συνθετότερο και ακριβότερο κατασκεύασμα. Η σύνδεση όμως του ευμεγέθους με το εύμορφο αποτελεί ανεπιτυχές δίπτυχο και κοινότυπη σύμβαση, ενώ αντίστοιχα η τεχνολογική αιχμή έχει πλέον μεταφερθεί σε άλλα, μη-απτά ή εικονικά πεδία και μικρο-κλίμακα μάλλον εγκαταλείποντας τις φορμαλιστικές συμβάσεις της ναυπηγικής τέχνης.

Το αττικό τοπίο χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα ισχυρή τοπογραφία η οποία πρωταγωνιστεί σε αναρίθμητα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα. Τα σύμβολα του τοπίου αυτού είναι ατράνταχτα, σαφή και διαχρονικά: στο κέντρο του λεκανοπεδίου προβάλλονται ο λόφος του Λυκαβηττού, ο λόφος του Φιλοπάππου, ο Ιερός Βράχος της Ακρόπολης, ενώ στο βάθος του προοπτικού διαγράφονται οι κορυφογραμμές του Υμηττού, της Πάρνηθας, της Πεντέλης, του Αιγάλεω. Τα νέα στέγαστρα βρίσκονται να ανταγωνίζονται τα αδιαπραγμάτευτα τοπογραφικά σύμβολα της Αττικής σε μέγεθος, μορφή και - σε προοπτική άποψη - σε κλίμακα. Το υπερμέγεθες των κατασκευών δεν βρίσκει επαρκή δικαίωση και υπόβαθρο πέρα από τον τυχοδιωκτισμό και την κενοδοξία των εμπνευστών τους, ενώ η επέμβασή στο τοπίο αποδεικνύεται απόλυτα ασυνεχής.

Ίσως αυτή είναι η εσωτερική πρόθεση της επώνυμης αρχιτεκτονικής, να δημιουργήσει αποστάσεις από το άμορφο και να γεννήσει αδιαπραγμάτευτο χώρο εκεί που δεν υπάρχει. Στην αντίστροφη περίπτωση, αυτή του αττικού περιβάλλοντος στο οποίο η έννοια του τόπου είναι ισχυρή, ο εγωκεντρισμός και η ενδοστρέφεια αποδεικνύονται μάλλον ανεπαρκείς και άστοχες επιλογές.

Η εμμονή του ειδήμονα-συνθέτη-αρχιτέκτονα στις σκελετικές δομές λευκού χρώματος ανασύρει έναν από τους κεντρικούς φόβους των μελετητών των Ολυμπιακών Αγώνων: το φαινόμενο των  «λευκών ελεφάντων»(5) , όρο που εισάγει ο Richard Cashman αναφερόμενος σε αχρησιμοποίητα υπερμεγέθη κτίρια στον ιστό της πόλης, κατάλοιπα της ολυμπιακής αίγλης.

Ματαιοδοξία και νεο-ρωμαϊκά ήθη
Ο Jean Baudrillard αναφερόμενος στο πολιτιστικό κέντρο Pompidou στο Beaubourg του Παρισιού, πρώϊμο έργο του ευρωπαϊκού κινήματος του high-tech στο οποίο έμμεσα εντάσσεται και το έργο του Calatrava, έστω και ετεροχρονισμένα, κάνει συσχετισμούς που μπορούν να μεταφερθούν άμεσα στα ολυμπιακά στέγαστρα της Αθήνας: « ... είναι πραγματικά ένα θλιπτικό γλυπτό από τον ‘Καίσαρα’: η εικόνα της κουλτούρας ισοπεδωμένη από το ίδιο της το βάρος, το κινούμενο όχημα ξαφνικά παγωμένο σε γεωμετρική φόρμα, .... παγωμένο σαν μηχανοειδές επιστημονικής φαντασίας .... Κι όμως, σε αυτό το κέλυφος, τελικά εκτίθεται ο Καίσαρας. Το άψυχο αρχιτεκτονικό σώμα θα μπορούσε να υπηρετήσει ως μαυσωλείο για την ατυχή λειτουργία των συμβόλων. .... Γιατί με την αρματωσιά των σωλήνων και την όψη εκθεσιακού περιπτέρου διεθνούς εκθέσεως [World’s Fair] (η οποία ίσως αποτελεί εμπρόθετη αισθητική;) και ευθραυστότητα που επιχειρηματολογεί κατά της παραδοσιακής νοοτροπίας περί μνημειακότητας, αυτό το κατασκεύασμα δηλώνει πως η εποχή μας δεν διακρίνεται από διάρκεια, ότι ο μόνος σύγχρονος ρυθμός είναι αυτός της επαυξημένης κυκλικής ροής και της ανακύκλωσης...»(6) 

Το κείμενο προβάλλει αφενός την αδυναμία του κτιρίου να λειτουργήσει ως σύμβολο, πρόθεση την οποία ο δημιουργός προβάλλει ως προτεραιότητα, και αφετέρου την ισχυρή παρουσία του ‘Καίσαρα’. Ως Καίσαρας περιγράφεται ο ηγεμονισμός των θεσμών εξουσίας, πολιτικής και οικονομικής, ο όρος όμως ανασύρεται και ένα δεύτερο ζήτημα το οποίο σχετίζεται με τις υποσυνείδητες μορφοπλαστικές επιλογές.

Μετα-αυτοκρατορικός αποικισμός
Αδιαμφισβήτητα, οι κτιριακές μορφές φέρουν ιστορικές μνήμες και αντανακλούν αντιλήψεις. Επιστρέφοντας λοιπόν στο αρχικό φορμαλιστικό ζήτημα των κεντρικών ολυμπιακών έργων και σε άμεση συνέχεια των παραπάνω αναφορών, διαπιστώνει κανείς την ρωμαϊκή ηθική των αθηναϊκών εγκαταστάσεων: που έστω και έμμεσα ή συμπτωματικά προδίδεται από την χρήση της αψίδας, η οποία αποτέλεσε αξιωματικό σύμβολο της ρωμαϊκής πόλης.(7) 

Πρόκειται για την ίδια κτιριακή τυπολογία η οποία μεταπλάθεται με βάση τις νεωτερικές τεχνολογικές δυνατότητες. Οι θριαμβικές αψίδες αποτελούσαν μνημειακά έργα που ανεγείρονταν τιμητικά για τον εορτασμό της στρατιωτικής νίκης ρωμαίων ηγεμόνων, λειτουργώντας ως πύλες, δίοδοι και σκηνικό για την εγωπαθή παρέλαση των θριαμβευτών, την επιδεικτική έκθεση των τροπαίων και το διασυρμό των αντιπάλων.  Το περίκεντρο κενό του τόξου εστιάζει τη θέαση στη μορφή του διερχόμενου θριαμβευτή, προβάλλοντας τον προσωποκεντρισμό και την ισχύ του ατομικού έναντι του συλλογικού. Στην περίπτωση των νέων στεγάστρων της Αθήνας, λόγω χωροθέτησής τους άνωθεν των θεατών, τα τόξα δεν λειτουργούν καν αντίστοιχα: δεν επιτρέπουν τη δίοδο, τη στοιχειώδη λειτουργική αφορμή του εορτασμού. Άρα η έμμεση αναφορά του συμβόλου παραμένει στείρα, ως ανεπαρκής φορμαλιστική προσομοίωση του πραγματικού. Τα τόξα τοποθετούνται στο Φάληρο και την Καλογρέζα πάνω από τα διαζώματα καθισμάτων των θεατών: η θέση τους δεν σημειοδοτεί τον ‘ενδιάμεσο’ χώρο διέλευσης, αλλά αποτελεί προορισμό. Βιώνεται έτσι άμεσα το ‘προσωρινό’ και το ‘υπό μετάβαση’ ως το μόνιμα πρόσκαιρο καθεστώς της σύγχρονης ελληνικής πόλης. Ο θεατής καταναλωτής τιμάται ως ο κεντρικός παράγοντας του συνολικού εγχειρήματος το οποίο επικεντρώνεται στην χονδροειδή διασκέδαση των μαζών, απενοχοποιημένα, με το πρόσχημα του Ολυμπισμού.

Αντίστοιχα, η μη-ιεραρχημένη χωροθέτηση των γιγάντιων μορφών στο αστικό τοπίο κάνει την ερμηνεία των συμβόλων ακόμη πιο θολή, αλλά τους θεσμούς που τις γέννησαν σαφείς: αυτόκλητα ηγεμονικά όργανα αποικιοκρατικού ήθους τα οποία διακηρύσσοντας την υποτιθέμενη αδυναμία των ‘ιθαγενών’ αποφασίζουν αυθαίρετα –μέσα σε ένα σχιζοειδές νοητικό δίπολο μικρόνοιας και μεγαλοφροσύνης - το κεντρικό συμβολικό έργο και το αντίστοιχα μεγαλειώδες κεφάλαιο να διαβιβαστεί άνευ όρων και πλήρως σε αλλότριους τόπους, για την παραγωγή κατασκευών πλήρους εισαγωγής, τα οποία αποφεύγουν επιτακτικά να εδραιώσουν οποιαδήποτε εντόπια σχέση σε επίπεδο παραγωγής, σχεδιασμού ή λειτουργίας.

Του Αριστοτέλη Δημητρακόπουλου

Παρατηρήσεις
1. Η παρατήρηση αναφέρεται στους δύο κυριότερους τόπους οι οποίοι αναπτύχθηκαν συνολικά ώστε να επανενταχθούν στην πόλη: το συγκρότημα του Ολυμπιακού σταδίου στην Καλογρέζα αφενός και η ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου αφετέρου. Συγκεκριμένα  πρόκειται για το στέγαστρο του Ολυμπιακού Σταδίου της Αθήνας, του νέου Ποδηλατοδρομίου, τα γραμμικά στέγαστρα –διαδρόμους που συνδέουν με τον κόμβο της Νερατζιώτισσας, το γήπεδο Beach Volley στο φαληρικό όρμο και κατά δεύτερο λόγο το κλειστό επιτραπέζιας αντισφαίρησης και ρυθμικής γυμναστικής στο Γαλάτσι. Yπερβολικά παραβολοειδή κελύφη - επιφάνειες διπλής καμπυλότητας που παρουσιάζουν μέγιστη ακαμψία – χρησιμοποιούνται στο στέγαστρο του κεντρικού Ολυμπιακού σταδίου, στο νέο γήπεδο Handball – Tae Κwon Do, και στο παλαιότερο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας.

2. Marshall Mc Luhan, Understanding Media: The Extensions of Man, ΜΙΤ Press, 1964, κεφάλαιο The Medium is the Message.

3. Ιουράσια περίοδος: η εποχή των υπερμεγέθων ερπετών, των δεινοσαύρων [αγγλικά Jurrasic].

4. Rowan Moore, Introduction, Vertigo: The strange new world of the contemporary city, Laurence King Publishing in association with Glasgow, 1999, σ. 43.

5. Richard Cashman, Impact of the Games on Olympic Host Cities, Centre d’ Estudis Olimpics – International Chair on Olympism, University of New South Wales, 2003, σ. 16.

6. Neil Leach, Rethinking Architecture, a Reader in Cultural Theory, κείμενο του Jean Baudrillard, ‘The Beaubourg-Effect: Implosion and Deterrence’, σ. 211.

7. Ο αρχιτέκτονας Rem Koolhaas εισήγαγε το θέμα διερεύνησης των αρχών της ρωμαϊκής πόλης [Roman Operating System] σε θέμα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στο Graduate School of Design, Harvard University.


Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ενδείκτης, τεύχος 12ης Ιουνίου 2004 (ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ)