ΔΟΜΗΣΙΜΕΣ ΥΛΕΣ ΩΣ ΑΦΕΤΗΡΙA ΝΕΑΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ (ΜΕΡΟΣ Γ)

(<< βλ. ΜΕΡΟΣ A' & ΜΕΡΟΣ Β')

Παράδοση και τεχνολογία
Σε προ-καπιταλιστικές οικονομικές δομές παρατηρούνται διαφορετικές αρχιτεκτονικές τυπολογίες οικιστικών ιστών με συγκριτικά ελάχιστη γεωγραφική απόσταση, όπως καταμαρτυρεί η ευρύτατη γκάμα μορφολογικών και κατασκευαστικών κατευθύνσεων της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής - ενδεικτικές διαφορές διαφαίνονται στη σύγκριση των τοπικών μορφολογικών ιδιωμάτων Αχαΐας και Μάνης, Λέσβου και Τήνου.

Με τις πολυδιάστατες τεχνολογικές δυνατότητες της μοντέρνας οικοδομικής βιομηχανίας, η αρχιτεκτονική μορφολογία ανεξαρτητοποιήθηκε από τοπικές οικονομικοτεχνικές παραμέτρους που ιστορικά όριζαν υλικά και μεθόδους δόμησης και κινήθηκε προς ένα ενιαίο φορμαλιστικό ιδίωμα αντανακλώντας τη σταδιακή ενοποίηση των οικοδομικών αγορών - όπως αντίστοιχα καταμαρτυρεί η  παραβολή των πλέον ομοιόμορφων τοπίων αναπτυσσόμενων αστικών συγκροτημάτων όπως η Λάρισα, το Ηράκλειο, η Καλαμάτα, η Ζάκυνθος, κ.α.

Ταυτόχρονα, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι τόσο η ανά τόπο φερόμενη ως ‘παραδοσιακή’ αρχιτεκτονική, όσο και οι νεωτεριστικές υπερτοπικές μορφολογικές τάσεις, αντλούν ενέργεια από τις απώτατες κατασκευαστικές δυνατότητες της τεχνολογίας και της αγοράς των αντίστοιχων ιστορικών στιγμών - καταμαρτυρώντας τη διαθεσιμότητα δομικών υλικών, τις τεχνικές και δυνατότητας εφαρμογής τους, αντανακλώντας ανά τόπο ισχύοντα πολιτιστικά ήθη: μεταφερόμενες σκηνές από ελαφρές εφελκυόμενες μεμβράνες επί ελαφρού ξύλινου σκελετού στέγαζαν νομαδικές φυλές των ασιατικών στεπών, οχυρωματικού χαρακτήρα εσωστρεφή πυργοειδή ‘ριζωμένα’ αρχοντικά  τους κατοίκους απολυταρχικών παράκτιων οικισμών της νότιας Πελοποννήσου, απέριττα διαμερίσματα αφαιρετικής αισθητικής και ημι-ελαφράς dom-ino κατασκευής την οικονομικά και πολιτικά ενδυναμωμένη εργατική τάξη των αρχών του ‘μοντέρνου’ 20ου αιώνα στην Ευρώπη.

Εγχώριες αντιφάσεις
Με την ενοποίηση των αγορών, η διάδοση των βιομηχανικών υλικών και κατασκευαστικών τεχνικών έχει ωθήσει την αρχιτεκτονική σε ένα μετα-ιστορικό καθεστώς: στη συναισθηματική μνήμη των μη-ειδικών οι συνήθεις σύγχρονες τάσεις δόμησης παραμένουν ένα ‘αλλότριο’ φαινόμενο, ενώ στο λογικό τομέα της συνείδησης αποτελούν πλήρως αποδεκτό οικονομικοτεχνικό καθεστώς. Έτσι, στην πρόσφατη ιστορία της χώρα μας, τα συλλογικά πολεοδομικά δημιουργήματα επάλληλων μεταπολεμικών γενεών, χαρακτηρίζονται από ριζικά διαφορετικές υλικοτεχνικές, χωροταξικές, μορφολογικές, τυπολογικές και αισθητικές τάσεις.

Η μετάβαση από την άτυπη παραδοσιακή δόμηση, που πλέον φέρεται ως γοητευτικά οργανική, φιλοσοφημένη, αειφόρος, περιβαλλοντικά συμβατή - στη συνήθη μοντέρνα ανοδομή με φέροντα οργανισμό οπλισμένου σκυροδέματος, μη-φέρουσες επίχριστες τοιχοποιίες και ημιπροκατασκευασμένα κουφώματα, φέρει σαφή ίχνη σχιζοειδών πολιτιστικών ηθών: τελέστηκε σε μία προσωποπαγή, μικρής κλίμακας αναπτυξιακή πραγματικότητα, στην οποία τυπικά ως πελάτης/επενδυτής  φέρεται ο ιδιώτης/χρήστης της δημιουργούμενης ακίνητης περιουσίας - και όχι επιχειρηματικές μονάδες - ελέγχοντας συνειδητά τις θεμελιώδεις αποφάσεις περί τρόπου δόμησης.

Σχίσμα αντίληψης
Η σχεδόν ακαριαία υλικοτεχνική  μετάλλαξη της ελληνικής κατασκευαστικής αγοράς, από παραδοσιακές σε νεωτεριστικές τεχνικές δόμησης, αντανακλά τη συλλογικά καθοριζόμενη αγοραστική ζήτηση, αλλά, εντυπωσιακά, δεν συνοδεύεται από ανάλογη, ενσυνείδητη μετάλλαξη των πολιτισμικών ηθών και αισθητικών αντιλήψεων: Ο σύγχρονος πολεοδομικός ιστός που οργανώνει τα αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα αντιμετωπίζεται κατά κύριο λόγο ως μιαρό φαινόμενο υποβάθμισης της περιβαλλοντικής ποιότητας, ενώ αντίθετα, παραδοσιακοί οικισμοί βρίσκονται να συνδέονται με την αίγλη του ανθρώπινου και βιώσιμου.

Κι όμως, σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς, με επενδυτικό φορέα την ίδια τη μεσοαστική τάξη– επομένως σε μια ανοιχτή και δημο-κρατικά οριζόμενη διαδικασία -  δεν επιβίωσαν οι παραδοσιακές τυπολογικές και μορφολογικές δομές, αφού η εξαναγκαστική διαφύλαξή τους επαφίεται αποκλειστικά σε ανά-τόπο ειδικά νομοθετικά διατάγματα, έστω και αν δύο γενιές πριν αποτελούσαν αυθόρμητη και προφανή αρχιτεκτονική έκφραση.

Απατηλή εξιδανίκευση
Στη μετα-ιστορική εποχή, η ‘άνευ-περιορισμών’ ανώνυμη δόμηση αποκαλείται προκλητική τερατουργηματική αυθαιρεσία, ενώ η άνευ κτιριολογικών κανονισμών και πολεοδομικών διατάξεων κτιριακή κληρονομιά των προ-μοντέρνων καιρών φέρεται ως πηγαία έκφραση ταλέντου, δεξιοτεχνίας,

ευρηματικότητας και λαϊκής σοφίας. Το ισχυρό αυτό σχίσμα διαμορφώθηκε μέσω συλλογικά καθοριζόμενων επιλογών των ιδίων εξελισσόμενων ανθρώπινων κοινοτήτων.
Οι κάτοικοι των παραδοσιακών οικισμών, τους οποίους οι σύγχρονοι αστοί φέρονται συχνά να αποζητούν νοσταλγικά, κάποια στιγμή προτίμησαν να μετα-ν-αστεύσουν, μαζικά, σε καταθλιπτικά περιορισμένης επιφάνειας διαμερίσματα, θυσιάζοντας ένθερμα και ενσυνείδητα, πιθανότατα περισσότερο από ότι οιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό έθνος, τα φερόμενα σήμερα ως ‘πλεονεκτήματα’ του παραδοσιακού βίου της επαρχίας για τις δραστικά καινοφανείς δομές οργάνωσης του βίαια γιγαντούμενου άστεως.

Μορφολογική μετάλλαξη
Η αυθόρμητη, άμεση και ριζική μεταστροφή της ελληνικής οικοδομικής αγοράς μεταπολεμικά είναι θεαματική: ενώ στις Η.Π.Α. στις κατοικίες συνεχίζει να ακολουθείται η παλαιότατη αγγλοσαξονική παράδοση της σκελετικής κατασκευαστικής μεθόδου balloon frame με βάση τα προϊόντα ξύλου, στον τόπο μας οι κυρίαρχες ιστορικά μέθοδοι δόμησης με φέρουσες λιθοδομές, ξύλινες ζευκτές στεγάσεις και επικάλυψη κεραμικών ή πέτρινων πλακών, εγκαταλείφτηκαν ακαριαία, και η οικοδομική αγορά και τεχνογνωσία του φέροντος οπλισμένου σκυροδέματος και μη-φέρουσας τοιχοποιίας διαδόθηκε με αντίστοιχη ταχύτητα, συρρικνώνοντας τη μορφολογική γκάμα της πλουσιότατης εγχώριας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε ένα, μοναδικό, απόλυτο τύπο κτιρίου, ενός διογκωμένου dom-ino house.
Η ίδια η εικόνα της παραδοσιακής κατοικίας καθεαυτή έχει πλέον μεταλλαχτεί αντίστοιχα: το παραδοσιακό κτίσμα επανεμφανίζεται ως μια τυπική μοντέρνα κατασκευή με μερικά προσθετικά extras, που κοστολογούνται ως add-ons - την πολύ-ριχτη στέγη, τα φλύαρα κυγκλιδώματα, ο αδρός σοβάς, οι ξύλινες οροφές.
Τα πολυποίκιλα και καινοτόμα οικοδομικά υλικά μιας εξειδικευμένης και διακλαδιζόμενης οικοδομικής βιομηχανίας, κάθε άλλο παρά διεύρυνση της αισθητικής εξυπηρέτησαν.

Θεωρία και εφαρμογή
Ο θεωρούμενος ‘ερασιτεχνισμός’ της κατακερματισμένης αναπτυξιακής πολιτικής αποτέλεσε, έστω θεωρητικά, ικανή ευκαιρία ανάπτυξης του δομημένου περιβάλλοντος με την άμεση συμβολή του μέσου πολίτη, παρέχοντάς του τη δυνατότητα να δημιουργήσει, κάνοντας εφαρμογή των προσωπικά του κριτηρίων, το δικό του κτίριο επί της βάσης ενός κοινού νομοθετικού πλαισίου.
Η εναλλακτική πραγματικότητα, όπως συναντάται στις οικονομικά προηγμένες χώρες, συνιστά τον κεντρικό συντονισμό αναπτυξιακών τακτικών από επιχειρηματικούς κολοσσούς, και κατηγορείται από σύγχρονους κριτικούς για στυγνή αδιαφορία προς παραμέτρους περιβαλλοντικής ποιότητας, αειφορίας, ιδιαιτερότητας και οργανωτικής αυτονομίας.

Το συχνά απογοητευτικό εγχώριο μοντέλο της απελεύθερης προσωποπαγούς οικιστικής ανάπτυξης, μας απέδωσε τα σύγχρονα τερατουργηματικά συγκροτήματα των ελληνικών αστικών κέντρων,  αναστέλλοντας πρακτικά την ικανή ιδεολογική αντίταξη στην ανερχόμενη συγκεντρωτική μονοπώληση της αναπτυξιακής δραστηριότητας από ‘επαγγελματικού’ κύρους επιχειρηματικούς γίγαντες:  αμφότερες οι στρατηγικές δύνανται να αναχθούν σε έκφραση κερδοσκοπικής αυθαιρεσίας.

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός

Τέλος Γ ΜΕΡΟΥΣ - Δείτε , ΜΕΡΟΣ A' & ΜΕΡΟΣ Β'