Η μετα-φυσική προβληματική της «βιώσιμης ανάπτυξης»(Μέρος 1)

Ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» είναι  σχεδόν οξύμωρος: αφενός είναι ανάγκη να εστιάσει κανείς στην επιλογή της έννοιας του βιώσιμου, αφού εξ ορισμού, το «βιώσιμο» πιθανά να απέχει πολύ από το θεμιτό ή το ιδανικό, εννέχοντας ένα ισχυρό βαθμό συμβιβασμού. Αυτό σχεδόν αυτόματα αποκαλύπτει πως ο όρος «ανάπτυξη» είναι αμφίσημη και αμφισβητίσιμη έννοια, και πιθανά να εμφανίζει σε ένα βαθμό αρνητική χροιά, την οποία σε πρώτο στάδιο ανάλυσης είναι πολύ σημαντικό να διασαφηνίσουμε.

Ήδη από την προσπάθεια εξήγησης του όρου ανάπτυξη τίθενται ερωτήματα και διλήμματα. Στα ελληνικά ο όρος ανάπτυξη έχει ευρύ φάσμα νοημάτων [οικονομική, πολιτισμική, φυσικών οργανισμών, κ.α.]. Κι όμως, απουσιάζει από τα ελληνικά ο ακριβής όρος που να αποδίδει αυστηρά την υλική ανάπτυξη διαχωρίζοντάς την από οιεσδήποτε μη-υλικές προτεραιότητες. Στο δυτικό κόσμο, ο οποίος έχει εντρυφήσει στην υλιστική προσέγγιση της ανθρώπινης ύπαρξης, επικρατεί ο όρος development που περιγράφει την ανάπτυξη κυρίως οικονομικής φύσεως σε άμεση συνάρτηση με την οικοδομική ανάπτυξη, την ανάπτυξη ακίνητης περιουσίας, κτιριακών εγκαταστάσεων, τεχνικών υποδομών.

Άλλωστε η ανάπτυξη του φυσικού περιβάλλοντος έχει ως πρωτεύουσα προτεραιότητα [αν όχι αυτοσκοπό] την οικονομική ανάπτυξη, την οποία [σε τόπους που επικεντρώνονται στην παροχή υπηρεσιών και τον τουρισμό] επιτυγχάνει πρώτιστα μέσω της αστικής ή της στεγνά οικοδομικής δραστηριότητας. Η αποίκηση της γής από τους ανθρώπους χαρακτηρίζεται ιστορικά από τρεις φάσεις: αρχικά τον εμπρησμό, στη συνέχεια την αποψίλωση [εκχέρσωση] και τελικά την ανάπτυξη. Μόνο ύστερα εξωραϊζεται η ανάπτυξη με εύσχημους όρους όπως η αειφορία, ή περισσότερο μετριοπαθείς έννοιες, όπως η βιωσιμότητα, διασκεδάζοντας την κεντρική έννοια της εμπορευματοποίησης και της αναλωσιμότητας, της ανθρώπινης υπεροψίας. Ευτυχώς τουλάχιστον, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μειωμένη χρήση του τραγελαφικού όρου «πρόοδος» στην περιγραφή των παραπάνω.

Ο πρακτικός όρος development αποτελεί έννοια σαφώς διαχωρισμένη από τα συνώνυμα evolution [εξέλιξη], growth [μεγάλωμα, ωρίμανση], enlargement [μεγέθυνση, διόγκωση], increase [αύξηση], expansion [επέκταση], intensification [εντατικοπoίηση], escalation [κορύφωση], κ.α. Ο πολιτικά ορθός [politically correct] όρος development υπηρετεί ιδανικά τα πρότυπα της ελεύθερης αγοράς αποποιούμενος κάθε μη-υλική ευθύνη και κάθε μη-ρευστοποιήσιμη αρχή. Κατά μεγάλη ειρωνία, η ετυμολογία προέρχεται από το des-envelope [που σε άμεση μετάφραση σημαίνει απο-φακελώνω, αποφλοιώνω, απο-καλύπτω,  ή εκτυλίσσω, ξετυλίγω, απο-συσκευάζω, απο-γυμνώνω. Επαναλαμβάνω, η ετυμολογία προέρχεται από το des-envelope [που σε άμεση μετάφραση σημαίνει απο-φακελώνω, απο-φλοιώνω, απο-καλύπτω,  ή εκ-τυλίσσω, ξετυλίγω, απο-συσκευάζω, απο-γυμνώνω. Κατά συνέπεια, ο όρος development [ανάπτυξη], εννέχει το νόημα της απογύμνωσης, σε ένα δεύτερο, ισχυρότερα μεταφυσικό επίπεδο, ο όρος development, μαρτυρά την έννοια της «αποκάλυψης» .

Ίσως προς το παρόν το επιχείρημα φανερώνεται ως απλό λογοπαίγνιο, ως ευφυολόγημα, είναι ιδαίτερα ενδιαφέρουσες όμως άλλες παρατηρήσεις που πιθανά να ενδυναμώνουν τις παραπάνω εκτιμήσεις. Θα γίνουν τρεις προσεγγίσεις της έννοιας της ανάπτυξης: α] ως απογύμνωση και β] ως «αποκάλυψη».

Ανάπτυξη ως Απογύμνωση.

Στο δυτικό κόσμο και πρώτιστα στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε ακατοίκητους φυσικούς παρθένους τόπους σε συνθήκες tabula rasa, εν κενώ, οικοδομούνται [αναπτύσσονται - develop] θεματικά πάρκα διασκέδασης [που στα αγγλικά ονομάζονται theme parks] [Π.χ. στο Las Vegas έχει αναπτυχθεί στην έρημο απομίμηση της Βενετίας, αιγυπτιακών πυραμίδων και replicas ιστορικών τόπων]. Πρόκειται για κερδοσκοπικές, ελαφρές, ηδονιστικές επενδύσεις, οι οποίες είναι όμως ιδιαίτερα ειλικρινείς και προφανείς ως προς την αβάθειά τους. Σε ανιστόρητους τόπους τα θεματικά πάρκα ή resort αποτελούν το πρώτο ιστορικό ίχνος, διαστρωμάτωση, ανθρώπινη παρουσία, αφήνοντας κάποιες ελπίδες για ποιοτική αναβάθμιση σε επερχόμενους ιστορικούς χρόνους.

Το φαινόμενο όμως εμπλέκεται ιδιαίτερα σε τόπους με ισχυρότερες βαρύτερες πολιτισμικές μνήμες όπως η ελληνική επικράτεια. Το ζήτημα της τουριστικής [αποκαλούμενης «νομαδικής» βίωσης - ή ουσιαστικής εκποίησης - του «τόπου» σχετίζεται με την σχεδόν ταυτόσημη εξέταση του τόπου, του τοπίου ή της φύσης ως «πλουτοπαραγωγική» πηγή.  «Πλουτοπαραγωγική» πηγή, ένας όρος που βασάνισε πολύ το εκπαιδευτικό μας σύστημα.  Οι ευθύνες λοιπόν για το χειρισμό της παράδοσης, της ιστορίας, του τοπίου, της φύσης και της μνήμης είναι ιδιαίτερα αυξημένες στην ελληνική επικράτεια.

Σε προηγούμενες εποχές, οι [ελληνικοί] ιστορικοί παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούσαν τόπους μόνιμης διαβίωσης κοινοτήτων που πλήρως δεσμεύονταν στις αρχές οργάνωσης τους [με κίνητρα δηλαδή πολύ ισχυρότερα από τα ωμά οικονομικά]. Πλέον, στα πλαίσια του διογκούμενου experience economy [της οικονομίας της εμπειρίας] μεταλλάσσονται σταδιακά σε αναλώσιμα resort σύντομης και «ήπιας» διαφυγής, όπου οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν ανώδυνα και σε σαφώς οριοθετημένες συνθήκες, την προσομοίωση του παραδοσιακού [ή τοπικού, ή «φυσικού»] βιωτικού ιδιώματος. Η προσομοίωση, αποτελεί εξ ορισμού ψευδή εμπειρία, που επιλεκτικά, σταχυολογεί όλες τις ηδονιστικές εκφάνσεις του βίου: τοπικά εδέσματα, ενδύματα, αρχιτεκτονική, συνήθειες, δραστηριότητες, έθιμα, αποβάλλοντας ή απογυμνώνοντάς τις από το άυλο και πνευματικό περιεχόμενό τους, και τις επαναπροβάλλει ως εμπορεύσιμο προϊόν, δίχως μακροπρόθεσμη δέσμευση στις αρχές και τις αξίες που εμπεριέχονται.