ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ: ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΩΙ ΣΤΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ (ΜΕΡΟΣ Α')

Αν και το φαινόμενο είναι γνώριμο, έχει μάλλον ελάχιστα αναζητηθεί η σειρά των παραμέτρων που συνέβαλε στη συντριπτική αυτή μεταστροφή. Η αναλυτική προσέγγιση των φαινομένων μπορεί να λειτουργήσει ως ικανό υπόβαθρο για την ενσυνείδητη και θετική μετεξέλιξη του δομημένου περιβάλλοντος στην ελληνική επικράτεια.

Δείτε το ΜΕΡΟΣ B'>>

Γενικεύοντας, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ο παραδοσιακό σπίτι ήταν τυπικά το ανώι < (μεσαιωνικό) ανώγιν < αρχ. ανώγαιον < άνω + γαία – η άνω στάθμη ενός κυβοειδούς κτιρίου από λιθοδομή, ενώ το κατώι < (μεταγενέστερο) κατώγαιον, ουδέτερο του επιθέτου κατώγαιος - η κάτω στάθμη, συνήθως ισόγεια, χρησιμοποιούνταν ως στάβλος, ή συστέγαζε δευτερεύουσες χρήσεις όπως κελάρι, κουζίνα, αποθήκη, ενώ συχνά λειτουργούσε παράλληλα ως υποτυπώδες κατάστημα. Δεν ήταν σπάνιο όμως σε πολλές περιοχές της ελληνικής επικράτειας άνθρωποι και ζώα να μοιράζονται το ίδιο μονόχωρο κτίσμα.
Κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες τα πρότυπα της μετοίκησης στα αστικά κέντρα ήταν ισχυρότατα και συνοδεύτηκαν από την ολοσχερή απόρριψη του παραδοσιακού βίου, ή μάλλον την ενοχή και το όνειδος για την αποκαλούμενη ως αναχρονιστική ζωή της ελληνικής υπαίθρου. Αντίστοιχα, βρέθηκε να χαρακτηρίζεται ως απορριπτέα και αναχρονιστική η αρχιτεκτονική η οποία πρέσβευε τις γηγενείς μορφές διαβίωσης - το δομημένο περιβάλλον το οποίο ιστορικά υπηρετούσε τη ζωή στην επαρχία.
Κεντρικό ρόλο στον καθημερινό βίο είχε προφανώς η κατοικία, επομένως όλες οι κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις αντανακλώνται στην τυπολογική αναδιάρθρωση αυτής.

Σχιζοειδής νεωτερικότητα
Η εικονογραφία των κινηματογραφικών ταινιών της ασπρόμαυρης μεταπολεμικής εποχής επικεντρώνεται στην αστική κατοικία - τόσο μονοκατοικία αλλά σταδιακά περισσότερο το διαμέρισμα - ένα καινοφανές νοικοκυριό με υπηρετικό προσωπικό, σαλόνι, χωλ, χώρο κουζίνας/υπηρεσίας ο οποίος παρουσιάζεται υποβαθμισμένος ποιοτικά - συχνά ανήλιος - και πιθανά εσωτερική σκάλα που οδηγεί στα ιδιαίτερα διαμερίσματα.
Οι επιδράσεις ήταν εντυπωσιακές: οι μάζες των μετοικούντων επαρχιωτών αγωνιωδώς πασχίζουν να υιοθετήσουν τα αλλότρια, νεωτεριστικά, επιδειξιομανή πρότυπα, αντιγράφοντας όλα τα πομπώδη συστατικά της καταξιωμένης αστικής οικίας. Παράλληλα όμως αδιαφορούν για το αντικείμενο ουσιαστικής σημασίας: την ικανή καθημερινή λειτουργία του χώρου κατοίκησης - την ειλικρινή και πρακτική εξυπηρέτηση πραγματικών αναγκών.
Οι οργανωτικές αυτές παραμορφώσεις μετεξελίχτηκαν σε κοινωνικές και αναπόφευκτα σε χωρικές συμβάσεις οι οποίες στη συνέχεια εκφράστηκαν με αντίστοιχη σαφήνεια στην οικοδομική. Η αμεσότητα είναι τέτοια ώστε καθημερινές παρατηρήσεις  μπορούν άμεσα να αποδοθούν ως μάλλον αδιάσειστα ντοκουμέντα σε  κοινωνιολογικές προσεγγίσεις και αναλύσεις.

Τα επιμέρους συστατικά της κατοικίας είναι μάλλον γνώριμα:
Το “καλό” - σχεδόν μονίμως σφραγισμένο - σαλόνι των ξένων κατατρώγει το μεγαλύτερο ποσοστό λειτουργικής επιφάνειας παραμένοντας ως αποκλειστική και αποστειρωμένη ζώνη που φέρει το παγερά ανεξέλικτο κοινωνικό προσωπείο της ανασφαλούς οικογενειακής μονάδας.
Το υπερδιαστασιολογημένο “χωλ” - ραχοκοκαλιά - συνδέει την κύρια είσοδο με το επίσημο καθιστικό και οργανώνει συνολικά  - δυσχερώς - την κίνηση στην κατοικία ενώ ταυτόχρονα αδυνατεί να αναλάβει οιαδήποτε ουσιαστική χρήση παραμένοντας ένα αμήχανο και δύσχρηστο χωρικό υπόλειμμα.
Η ηθελημένα αυξημένη απόσταση μεταξύ κουζίνας και καθιστικού, ο κατακερματισμός της κάτοψης σε πολλούς και αμήχανους υπο-χώρους, ο κλασικίζων μόνιμος διάκοσμος με κυμάτια και πλαισιωτά δάπεδα, η μάλλον αντιλειτουργική αλλά μνημειακή οργάνωση της κίνησης, οι στενοί και αφιλόξενοι περιμετρικοί εξώστες, αποτελούν ενδεικτικές και ενσυνείδητα υιοθετημένες οργανωτικές αρχές και μορφοπλαστικές προτεραιότητες αλλότριες αλλά κυρίως μεγαλόσχημες και ματαιόσπουδες.

Διεύρυνση της ασυνέχειας
Πλέον τα παραπάνω τυπολογικά cliché των πρώιμων δεκαετιών της πυρετώδους αστικοποίησης έχουν δώσει τη θέση τους σε νεώτερες εκφάνσεις του υποτιθέμενα μοντέρνου. Τα σύγχρονα διαμερίσματα εμφανίζουν ανοιχτή κουζίνα, ικανούς και βιώσιμους εξώστες, ανοιχτούς και ενιαίους χώρους με ελάχιστο αποκλειστικό χώρο κίνησης - αποδυναμωμένο το χώλ καθεαυτό - και απλουστευμένη κατά μέσο όρο διακόσμηση. Τα πολυώροφα κτίρια κατοικίας - σχεδόν αυτονόητα - σχεδιάζονται να μην πατούν στο έδαφος αλλά εφαρμόζουν μια εκδοχή του κορμπουζιανού piloti - αυτή τη φορά με αποκλειστική ισόγεια χρήση τη στάθμευση οχημάτων.
Η απρόσιτη, διακοσμητικού χαρακτήρα περιβάλλουσα υπαίθρια διαμόρφωση (landscaping) παρουσιάζεται περιπαικτικά αφύσικη, με ομοιόμορφη χλόη και φυτεύσεις απόλυτα μη-μεσογειακής χλωρίδας, ως συρρικνωμένη εκδοχή - ή παρωδία - της αλλότριας τυπολογίας του αγγλικού κήπου.
Αν σε πρώτη ματιά οι νεώτερες ανοδομές συνθέτουν μια πιο ανθρώπινη - και συγκριτικά αποσυμπιεσμένη - αναπτυξιακή εκδοχή, σε βαθύτερη εξέταση οι τυπολογικές εξελίξεις συνεχίζουν μια “παράδοση” εκμοντερνισμού που πλαταίνει το χάσμα με την ιστορική κατοικία.
Ταυτόχρονα σε μεγαλύτερη κλίμακα,  συνεχίζει να απουσιάζει το ευρύτερο πολεοδομικό όραμα για την αστική ταυτότητα και την οργάνωση της πόλης.
Παράλληλα,  καλλιεργείται η εμμονή του ιδιωτικού πλουτισμού και της χωρίς όρια περιουσιακής υπερδιόγκωσης. Έτσι η οικοδομική γκάμα πλέον έχει διευρυνθεί εντάσσοντας τους τυπικούς - κοινή συναινέσει - αυθαίρετους χώρους: κλεισμένους ημιυπαίθριους, μεταγενέστερα ελαφρά πατάρια, ανεσκαμμένα υπόγεια, κλειστές πισίνες κ.α.
Αντίστροφα, την εκλιπούσα μεσογειακή τυπολογία του αιθριακού χώρου και της εσωτερικής αυλής έχει διαδεχτεί το νεοελληνικό αμάλγαμα μιμητικών τάσεων, που αποδίδεται με τον ξενόφερτο και οικειοποιημένο όρο “μεζονέτα” < γαλλικά maisonnette, υποκοριστικό του maison (= σπίτι).

Του Αριστοτέλη Δημητρακόπουλου

Τέλος Α΄ ΜΕΡΟΥΣ , Δείτε το ΜΕΡΟΣ B'>>