Αγάπα τον Πλανήτη σου

Όπως ήταν αναμενόμενο, παρά τις αδιαμφισβήτητες επιστημονικές αποδείξεις για την κλιματική αλλαγή και επικείμενη καταστροφή, τις πρωτοφανείς κινητοποιήσεις σε κάθε χώρα, τα αγάλματα αποστεωμένων ανθρώπων που στήθηκαν έξω από το μέγαρο των διαπραγματεύσεων, και τη συνεχώς αυξανόμενη διπλωματική πίεση, το αποτέλεσμα της διεθνούς Διάσκεψης του ΟΗΕ στην Κοπεγχάγη για την Κλιματική Αλλαγή (7–18 Δεκεμβρίου) ήταν γενική απογοήτευση, ειδικά ανάμεσα στις πιο ευάλωτες αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς δεν επετεύχθη καμία ουσιαστική και δεσμευτική συμφωνία για τη μείωση των εκπομπών αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, αντίθετα με τα πορίσματα και τις προτάσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) και τις ανάγκες του πλανήτη. «Ό,τι κι αν συμβεί στην Κοπεγχάγη», είπε η Κενυάτης περιβαλλοντική και πολιτική ακτιβίστρια λίγες μέρες πριν τη σύνοδο κορυφής, «πηγαίνετε και φυτέψτε ένα δέντρο».(1) Η Maathai, που έχει τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, πιστεύει ότι ο αγώνας για ένα καθαρό περιβάλλον είναι ένας τρόπος αντίστασης κατά της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και όπως πολλοί επιστήμονες, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες και επινοητικές ανθρώπινες κοινότητες έχουν καταδείξει, όποιος ενδιαφέρεται για τον πλανήτη, μπορεί επίσης να σχεδιάσει και να κατασκευάσει χρησιμοποιώντας διαθέσιμους πόρους, φθηνά, ad-hoc υλικά και πεταμένα σκουπίδια, αναδεικνύοντας το ποιητικό δυναμικό τους και περιορίζοντας τις εκπομπές αερίων στο μηδέν.

Κατά το τριήμερο συμπόσιο που διεξάχθηκε στο St James’s Palace στο Λονδίνο, τον περασμένο Μάιο, και στο οποίο συγκεντρώθηκαν 60 ειδικοί επιστήμονες και 20 νομπελίστες για να συζητήσουν την κλιματική αλλαγή, ο Steven Chu, νομπελίστας φυσικός και αμερικανός Γραμματέας Ενέργειας, σημείωσε ότι, αν βάψουμε τις στέγες και τα πεζοδρόμια των πόλεων ένα ανοιχτό χρώμα, θα επιτύχουμε μείωση των εκπομπών αερίων ίση με αυτήν που θα πετυχαίναμε αν απομακρύναμε όλα τα αυτοκίνητα από τους δρόμους για 11 χρόνια. Αυτές οι ανοιχτόχρωμες επιφάνειες θα αντανακλούσαν την ηλιακή ακτινοβολία, εμποδίζοντας την απορρόφηση της θερμότητας από τις σκούρες επιφάνειες, όπου παγιδεύεται από τα αέρια του θερμοκηπίου και οδηγεί σε αύξηση της θερμοκρασίας. Πρόκειται για μια λύση απλή, φθηνή και χαμηλής τεχνολογίας, μια ήπια λύση, η οποία έχει ήδη επηρεάσει τους κανονισμούς της Καλιφόρνιας, όπου, από το 2005, όλες οι στέγες των εμπορικών κτιρίων είναι υποχρεωτικά λευκές. Ο Art Rosenfeld, μέλος της Επιτροπής Ενέργειας της Καλιφόρνιας, μαζί με τους συναδέρφους του Hashem Akbari και Surabi Menon, έχουν υπολογίσει ότι η αλλαγή των χρωμάτων των επιφανειών σε 100 από τις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου θα εξοικονομούσε το αντίστοιχο των 44 δισεκατομμυρίων τόνων διοξειδίου του άνθρακα, ισότιμο με την αναμενόμενη αύξηση των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου μέσα στην επόμενη δεκαετία.

Παρότι η υποστήριξη του κοινού για την αιολική ενέργεια εμφανίζεται σταθερά υψηλή στις σφυγμομετρήσεις, σύμφωνα με τη Βρετανική Ένωση Αιολικής Ενέργειας, μέσα στα τελευταία δύο χρόνια, ο αριθμός των αδειών που εγκρίθηκαν από τα τοπικά συμβούλια της Αγγλίας για τη δημιουργία αιολικών πάρκων κατέρρευσε από 57% σε 25%. Παρά το τεράστιο εκμεταλλεύσιμο δυναμικό του Ηνωμένου Βασιλείου σε αιολική, κυματική και παλιρροιακή ενέργεια (αυτό το ανεμοδαρμένο νησί έχει το υψηλότερο αιολικό δυναμικό στην Ευρώπη), το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται σε μία από τις χαμηλότερες θέσεις στον πίνακα κατάταξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά την ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.(2) Οι πολίτες που αντιστέκονται στα αιολικά πάρκα υποστηρίζουν ότι αυτά απειλούν τοπία εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς και εμποδίζουν τη θέα των περιπατητών. Φαίνεται πως η ιδέα του να γίνει μόνιμη η σπάνια εικόνα της χιονισμένης πόλης του Παρισιού ή της Ρώμης θεωρείται τόσο αδιανόητη που, παρά τα προφανή οφέλη και το επείγον της κατάστασης, το πλείστον των Ευρωπαίων δεν παίρνει στα σοβαρά την απλή και αποτελεσματική πρόταση του Steven Chu, παρά το γεγονός ότι η διεθνής οικονομική αβεβαιότητα θα έχει κατά πάσα πιθανότητα σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη περίπλοκων λύσεων υψηλής τεχνολογίας, και «η ιδέα ότι είναι δυνατόν να αναπτυχθεί με ταχύτητα και ασφάλεια ένα μαζικό πρόγραμμα πυρηνικής ενέργειας είναι ιδιαίτερα αμφισβητούμενη».(3)

Τον περασμένο μήνα, ο υπουργός περιβάλλοντος της Ινδίας, Jairam Ramesh, επέμεινε ότι η παραίτηση από το μοσχάρι θα οδηγούσε σε μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και επιβράδυνση της παγκόσμιας ανόδου της θερμοκρασίας. Πράγματι, το περιβαλλοντικό όφελος θα ήταν μεγαλύτερο από εκείνο που θα απέφερε η παραίτηση από το αυτοκίνητο. Σύμφωνα με έκθεση του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για τη Διατροφή και τη Γεωργία (FAO), η κτηνοτροφία αποτελεί απειλή για το περιβάλλον, παράγοντας 18% της παγκόσμιας εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου, περισσότερο δηλαδή από τις μεταφορές.(4) Τα μέτρα για τον περιορισμό και τον έλεγχο των εκπομπών αερίων και την καταπολέμηση της παγκόσμιας ανόδου της θερμοκρασίας θα πρέπει να είναι και χαμηλής και υψηλής τεχνολογίας, και να προέλθουν τόσο από κυβερνήσεις όσο και από κινήματα βάσης. Αλλά, προτάσεις που είναι εύκολες, φθηνές και χαμηλής τεχνολογίας συχνά αντιμετωπίζουν ένα είδος αντίστασης που μοιάζει παράλογη, ακόμα περισσότερο επειδή το μέτωπο των μαχών είναι αισθητικό. Τέλος πάντων, είναι οι ανεμογεννήτριες τόσο αντιπαθείς γιατί είναι αντικειμενικά άσχημες ή γιατί δεν συμφωνούν με τις σημερινές αντιλήψεις περί κάλλους; Στη συγκεκριμένη περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου, η λαϊκή αντίσταση στο ρασιοναλιστικό και φονξιοναλιστικό κάλλος των ανεμογεννητριών είναι αναμφισβήτητα συνδεδεμένη με την ιστορική βρετανική δυσφήμηση της αισθητικής του Μοντερνισμού. Η συντηρητική διατήρηση μιας συγκεκριμένης αισθητικής θεώρησης της φύσης αξιολογείται ως σημαντικότερη από την επιβίωση της φύσης, και μαζί μ’ αυτήν από το δικαίωμα των επόμενων γενιών να επιλέξουν μια νέα αισθητική της φύσης. Τα παιδιά όμως, χωρίς προκαταλήψεις, γοητεύτηκαν από ένα άχαρο πλάσμα σαν το WALL·E («Waste Allocation Load Lifter – Earth Class»), ενώ αγροτικές και αστικές κοινότητες ανά τον κόσμο, όπου οι υλικές ελλείψεις είναι γεγονός καθημερινό και ο αυτοσχεδιασμός θέμα επιβίωσης, χρησιμοποιούν φαντασία, δεξιοτεχνία και απορρίμματα, επανερμηνεύοντας, ανακυκλώνοντας, ανανεώνοντας δημιουργικά, και μετατρέποντας με εφευρετικότητα τα απόβλητα της μιας γενιάς σε κοσμήματα για την επόμενη.

Τα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα δέντρα της Γερμανίας είναι στολισμένα με αστέρια από άχυρα. Οι σημερινοί γερμανοί με οικολογική συνείδηση έχουν ανακαλύψει την ομορφιά των πολύχρωμων αστεριών φτιαγμένα από άχρηστα τενεκεδάκια. Οι υλικές ελλείψεις οδήγησαν συχνά σε φανταστικές δημιουργίες στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση, τη μόδα, τη μαγειρική, τη μουσική και κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα. Αμερικάνικα αυτοκίνητα εποχής, προ εμπάργκο, επισκευάζονται και αναπροσαρμόζονται διαρκώς στην Κούβα, χωρίς πρόσβαση σε ανταλλακτικά από τις ΗΠΑ, και χρησιμοποιούνται κυρίως ως ταξί για τουρίστες. Στη Βραζιλία και την Αφρική, υπέροχα κοσμήματα κατασκευάζονται από σπόρους και κοχύλια, ενώ σε πολλά μέρη του κόσμου παιχνίδια και κάθε είδους διακοσμητικά αντικείμενα φτιάχνονται από άχρηστα τενεκεδάκια και πλαστικά σκουπίδια. Οι κάτοικοι της Getsemani, μιας γειτονιάς της Καρθαγένα, στην Κολομβία, γιόρτασαν την Πρωτοχρονιά πέρυσι στους δρόμους, κάτω από ένα ελαφρύ, κυματιστό στέγαστρο από χιλιάδες γαλανόλευκες πλαστικές σακουλές, λειτουργικό, πανέμορφο και γιορτινό.

 
Στολίδια χριστουγεννιάτικων δέντρων, Γερμανία, 2009, φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

   
Αβάνα, Κούβα, 2009, φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου



Κοσμήματα από τη Βραζιλία και το Μάλι, 2009, φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

Μάλι, 2005, φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

 
Getsemani, Καρθαγένα, Κολομβία, 1 Ιανουαρίου 2009, φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου

 

Το Jugaad, ένα γυαλιστερό υπόστεγο 70 τετραγωνικών μέτρων, σχεδιασμένο από τον καλλιτέχνη Sanjeev Shankar, στήθηκε για πρώτη φορά στο φεστιβάλ 48°C Public.Art.Ecology, στο Νέο Δελχί της Ινδίας, το Δεκέμβριο του 2008. Κατασκευάστηκε μέσα σε τρεις μήνες, με τη βοήθεια των κατοίκων του χωριού Rajokri, στα περίχωρα του Νέου Δελχί, από 692 άχρηστους γκαζοτενεκέδες. «Ο τίτλος αυτής της δουλειάς προέρχεται από ένα hindi όρο, που σημαίνει να φτιάχνεις οποιοδήποτε αντικείμενο με ό,τι έχεις στη διάθεσή σου. Συνδυάζοντας αυτή τη στάση με μια ελεύθερη, ανοιχτή, συμμετοχική διαδικασία», εξηγεί ο Shankar, «η ιδέα της ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης προχώρησε πέρα από το καθαρά χρηστικό επίπεδο, σε μια συναρπαστική περιπέτεια ηρωισμού και συλλογικής βούλησης». Αρχικά, οι κάτοικοι του χωριού αντιστάθηκαν έντονα, λέει ο Shankar, και στην ιδέα του να δουλέψουν με έναν ξένο και στο να ασχοληθούν με «ένα κλασσικό σύμβολο σκουπιδιών».(5) Αλλά στο τέλος το στέγαστρο υψώθηκε σαν μαγικό χαλί, κρεμάστηκε με σιγουριά σαν μια φαντασμαγορική αιώρα, και έπεισε τους πάντες.

Από το 1993, φοιτητές της αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Auburn εκπονούν εργασίες σύνθεσης και κατασκευής στο Rural Studio (ιδρύθηκε από τους καθηγητές αρχιτεκτονικής Dennis K. Ruth και Samuel Mockbee), στην κομητεία του Hale, West Alabama. Έχουν ήδη σχεδιάσει και χτίσει μια σειρά από ιδιωτικά σπίτια και κοινοτικές κατασκευές, που βελτίωσαν κατά πολύ τις συνθήκες ζωής σε μία από τις φτωχότερες κομητείες των ΗΠΑ. Ειδικά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το Rural Studio διερεύνησε εξοντωτικά μεθόδους χρησιμοποίησης εναλλακτικών υλικών όπως χαρτί, ύφασμα, απόβλητα βιομηχανιών ρουχισμού, και τρόπους ανακύκλωσης χρησιμοποιημένων οικοδομικών υλικών, άχρηστων ξύλων, λαμαρινών, υαλοκαθαριστήρων και πινακίδων αυτοκινήτων, και πολλών άλλων ασυνήθιστων υλικών.

Η εξαιρετική πρωτοτυπία και ο έντονα διερευνητικός χαρακτήρας του συγκροτήματος της Escuela Nacional de Arte (ENA), στην Αβάνα (αρχιτέκτονες Ricardo Porro, Roberto Gottardi και Vittorio Garatti, 1961–65, ημιτελές), οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι, μετά την επιβολή του οικονομικού αποκλεισμού στην Κούβα από τις ΗΠΑ, στις 19 Οκτωβρίου 1960, η Κούβα δεν είχε πρόσβαση σε εισαγόμενα υλικά όπως τσιμέντο και χάλυβα, πράγμα που οδήγησε τους αρχιτέκτονες στην επιλογή του τούβλου και των κεραμικών πλακιδίων ως κύρια υλικά για την κατασκευή του συγκροτήματος των σχολών. Με τη βοήθεια δύο Ισπανών έμπειρων μαστόρων, του Gumersindo και του José Bacallao, η bóveda catalana, ο καταλανικός θόλος, χρησιμοποιήθηκε ως το κύριο δομικό σύστημα για το αρχιτεκτονικό έργο που στέκεται εμβληματικό για τις ουτοπικές φιλοδοξίες της κουβανέζικης Επανάστασης στη δεκαετία του 1960.(6)

Ricardo Porro, Σχολή Καλών Τεχνών, 1961–65, Escuela Nacional de Arte (ENA), Αβάνα, Κούβα,
φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου



Vittorio Garatti, Σχολή Μουσικής, 1961–65, Escuela Nacional de Arte (ENA), Αβάνα, Κούβα,
φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

Πρέπει να σημειωθεί βέβαια ότι, παρά τα επιφαινόμενα, δεν είναι αθώα ούτε απαραίτητα έχουν ηθικά κίνητρα όλα τα αντικείμενα ή αισθητικές προτάσεις που χρησιμοποιούν την ιδέα της ανακύκλωσης ή υλικά που μοιάζουν με σκουπίδια. Η αισθητική της ρακοσυλλογής συχνά ρομαντικοποιείται και εμπορευματοποιείται, με σκοπό την εκμετάλλευση της εικόνας του πράσινου ως το νέο μαύρο. Χωρίς να παραιτείται καθόλου από την παραδοσιακά και σκανδαλωδώς ενεργειακά σπάταλη φωτεινή διακόσμησή του, με υψηλή δόση υποκρισίας, φέτος το Παρίσι έχει μαζέψει από τα σκουπίδια μερικά πλαστικά πράσινα μπουκάλια για να υψώσει τέσσερα ακόμα, eco-chic χριστουγεννιάτικα δέντρα. Παραθεριστικά θέρετρα που θα πολλαπλασιάσουν το ενεργειακό σας αποτύπωμα διαφημίζονται αφελώς για τα οικολογικά τους διαπιστευτήρια. Οι αδερφοί designers Humberto και Fernando Campana έχουν θεμελιώσει τη διασημότητά τους και έχουν χτίσει ολόκληρη την καριέρα τους πάνω στην εκμετάλλευση της εικόνας των αυτοσχέδιων κατασκευών, της επαναχρησιμοποίησης αποβλήτων και της ανακύκλωσης, απαγάγοντας την ιδέα του ριζοσπαστικού κολάζ και της «αισθητικής των σκουπιδιών» (όρος του σκηνοθέτη Eduardo Coutinho)(7) από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο και μετατρέποντας τις ψευτο-πρωτόγονες και φτωχο- chic δημιουργίες τους σε πολυτελείς εικόνες design. Το μεσοαστικό τους εγκώμιο των σκουπιδιών δεν είναι μόνο ενεργειακά σπάταλο αλλά και πολιτικά αντιδραστικό, όπως τα Favela Chic nightclubs στο Παρίσι και το Λονδίνο, στην υπηρεσία πελατών που αναζητούν μια εξωτική, πρωτόγονη εμπειρία.

 
Παρίσι, Χριστούγεννα 2009, φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου

Humberto and Fernando Campana, καρέκλα Favela, 1991, κατασκευάζεται από την Edra, Ιταλία,
φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

Favela Chic, nightclub, Παρίσι, 2004, φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

 
Δεν υπάρχει όμως εικόνα η αντικείμενο πολυτελείας που να μπορεί να ξεπεράσει σε ομορφιά, λάμψη και μεγαλοπρέπεια τις ταπισερί του γλύπτη El Anatsui από την Γκάνα. Το 2005, ο El Anatsui εγκατέστησε στη Hayward Gallery του Λονδίνου το εκπληκτικό Cloth of Gold, μια εκθαμβωτική σύνθεση από χιλιάδες αλουμινένια καπάκια μπουκαλιών, μήκους οκτώ μέτρων, στα πλαίσια της έκθεσης Africa Remix: Contemporary Art of a Continent (10 Φεβρουαρίου – 17 Απριλίου). Στη biennale τέχνης της Βενετίας, το 2007, στα πλαίσια της έκθεσης Artempo: Where Time Becomes Art, ένα επιβλητικό «ύφασμα» του El Anatsui, με τίτλο Fresh and Fading Memories, έντυσε την πρόσοψη του γοτθικού Palazzo Fortuny, πρώην κατοικία και ατελιέ του φημισμένου μόδιστρου Mariano Fortuny. Οι ψηφίδες της τεράστιας μεταλλικής ταπισερί, με τις μάρκες των ποτών αναγνώσιμες, άστραφταν πανέμορφες και ιστορικά θεμελιωμένες, παραπέμποντας στο μεγαλείο της άλλοτε ηγέτιδας πόλης του εμπορίου, αλλά και στην οικονομία του επαίσχυντου υπερατλαντικού εμπορίου δούλων, στην οποία τα οινοπνευματώδη ποτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο ως το κατεξοχήν εμπόρευμα ανταλλαγής. Στη Βενετία, ο El Anatsui μεταμόρφωσε ριζικά βιομηχανικά απόβλητα και δημιούργησε ένα εμβληματικό σύμβολο της ισχύος και της δύναμης του πλούτου.

El Anatsui, Cloth of Gold, 2005, Hayward Gallery, Λονδίνο, φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου

Άπειροι καλλιτέχνες, από το Marcel Duchamp ως το Jean Tinguely και το Γιάννη Κουνέλη, έχουν χρησιμοποιήσει κοινά, παλιά και άχρηστα αντικείμενα, εξευγενίζοντας το κοινότοπο και μετατρέποντας το ασήμαντο και το ξεσκαρταρισμένο σε έργο τέχνης. Ο Romuald Hazoumé, από τη Δημοκρατία του Μπενίν, δημιουργεί υποβλητικά γλυπτά από αντικείμενα που βρίσκει γύρω του, με πρωταγωνιστή των συνθέσεών του το μπιτόνι πετρελαίου. Με τα έργα του, σχολιάζει κριτικά τις μετα-αποικιακές οικονομικές εξαρτήσεις της Αφρικής, επιστεί την προσοχή στις κοινωνικές αδικίες και παράνομες πρακτικές που επικρατούν στο σύγχρονο Μπενίν, και αμφισβητεί τις δυτικές προσεγγίσεις της αφρικάνικης τέχνης. Το καυστικό γλυπτό του Liberté, εμπνευσμένο από μια «μάσκα» του δυτικού κόσμου, αντιστρέφει τη φορά της διαδικασίας που ξεκίνησε έναν αιώνα πριν, όταν Ευρωπαίοι καλλιτέχνες όπως ο Pablo Picasso «ανακάλυψαν» την τέχνη της Αφρικής και εμπνεύστηκαν από αυτήν, αναχαρτογραφεί αποικιακοκρατικές αντιλήψεις για τις πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στην Αφρική και τη Δύση, και επανεξετάζει παραδοσιακές θεωρήσεις για τη ροή των ρευμάτων στον παγκόσμιο χώρο της τέχνης, που τείνουν να τη θεωρούν μονόδρομη, από τις χώρες ενός ηγεμονικού πυρήνα ισχύος προς αυτές στην περιφέρειά του.

Romuald Hazoumé, Liberté, 2009

Ο Hazoumé τιμήθηκε με το βραβείο Arnold Bode στην Documenta 12, το 2007, στο Kassel της Γερμανίας, για το έργο του με τίτλο Dream, μια μεγάλη βάρκα φτιαγμένη από 421 μαύρα δοχεία πετρελαίου, εγκαταστημένη μπροστά σε μία τεράστια φωτογραφία μιας ειδυλλιακής παραλίας, όπου είναι μαζεμένα παιδιά «καταραμένα αν φύγουν και καταραμένα αν μείνουν· καλύτερα ίσως να είχαν φύγει και να είχαν βρει τη μοίρα τους στο πλοίο των ονείρων τους». Κάθε μπιτόνι μοιάζει με μάσκα και εκπροσωπεί έναν επιβάτη των χιλιάδων πλοίων που μετέφεραν δούλους από την Αφρική στην Αμερικανική ήπειρο, και αυτών που ακόμα μεταφέρουν όλους εκείνους που εγκαταλείπουν τις χώρες τους αναζητώντας μια υποτιθέμενη καλύτερη ζωή, ένα δοχείο ελπίδας και συχνά και θανάτου.

Η Jackie Wullschlager, κριτικός τέχνης των Financial Times, έγραψε για τη Documenta 12 μια κριτική με τίτλο «We Know Our Time Is Up», επαινώντας τους διοργανωτές της για «μια διαφωτιστική, συγκινητική έκθεση, γνήσια παγκόσμιας τέχνης, αντί για μια Ευρω-αμερικάνικη προσέγγιση της παγκόσμιας κουλτούρας».(8) Είτε πρόκειται για την τέχνη, είτε για την ανθρώπινη ζωή –και αυτά τα δύο δεν μπορούν να συζητηθούν ξεχωριστά, εκτός αν δούμε τον άνθρωπο σαν καθαρά βιολογικό ων, ή αν αγνοήσουμε τη σχέση της τέχνης με το υλικό πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής– «our time is up»· δεν μπορούμε πια να επιλέξουμε να συνεχίσουμε σαν να μην συμβαίνει τίποτα στον εύθραυστο υλικό μας κόσμο. Μετά την Κοπεγχάγη, η πολιτική στάση των καλλιτεχνών και άλλων δημιουργικών κυνηγών-ρακοσυλλεκτών μοιάζει σαφώς προοδευτικότερη από εκείνη των πολιτικών. Τα έργα τους εκφράζουν το επείγον της ανάγκης, αλλά και τη δυνατότητα, για μια μεταλλαγή των στρατηγικών επιβίωσης σε ποιητική επιβίωσης, και για διάκριση ανάμεσα στο μακροπρόθεσμο συμφέρον του πλανήτη και τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα των ρυπογόνων βιομηχανιών.

Σημειώσεις

1. Παρατίθεται στο Slessor, Catherine, 2009, ‘Eco Activist Wangari Maathai Keeps Her Faith in the Power of Grassroots’, Architectural Review, σελ. 18.

2. Σύμφωνα όμως με την εισήγηση της Μόνιμης Επιτροπής Ενέργειας του ΤΕΕ, για την προσυνεδριακή εκδήλωση «Αιολική Ενέργεια: Εφαρμογές και Προβλήματα της Διείσδυσης Μεγάλης Κλίμακας» (Χαλκίδα, 10–11 Απριλίου 2009), όσον αφορά την ανάπτυξη αιολικών έργων, «Η μοναδική χώρα που αντί να κάνει βήματα μπροστά κάνει βήματα προς τα πίσω είναι η Ελλάδα». library.tee.gr/digital/m2383/m2383_me_energias.pdf

3. Brian Davey, 2009, ‘After Copenhagen’, 21 Δεκεμβρίου, http://opendemocracy.org/brian-davey/after-copenhagen.

4. http://www.fao.org/newsroom/en/news/2006/1000448/index.html

5. http://sanjeevshankar.com/jugaad.html

6. Βλέπε Loomis, John A., 1999, Revolution of Forms: Cuba’s Forgotten Art Schools (New York: Princeton Architectural Press).

7. Παρατίθεται στο Stam, Robert, 1997, Tropical Multiculturalism: A Comparative History of Race in Brazilian Cinema and Culture (Duke University Press: Durham and London), σελ. 56.

8. Wullschlager, Jackie, 2007, ‘We Know Our Time Is Up’, Financial Times, 15 Ιουνίου.