Το τέλος των ψηλών κτιρίων

Ένα άρθρο των James Howard Kunstler και Nikos A. Salingaros, γραμμένο το 2001 λίγες μέρες μετά την επίθεση στους δίδυμους πύργους στη Νέα Υόρκη.

Είμαστε πεπεισμένοι ότι η εποχή των ουρανοξυστών έχει φτάσει στο τέλος της. Τώρα πρέπει να θεωρείται ως μια πειραματική κτιριακή τυπολογία που έχει αποτύχει. Προβλέπουμε ότι δε θα χτιστούν νέοι υπερ-πύργοι, και ότι οι υπάρχοντες είναι καταδικασμένοι να αποσυναρμολογηθούν.

Ο κόσμος μας έχει αλλάξει δραματικά
Παρακολουθώντας το βίντεο των καιόμενων δίδυμων πύργων στο World Trade Center λίγα λεπτά πριν καταρρεύσουν, συγκλονιστήκαμε από αυτό που έμοιαζε να είναι όλη η ιστορία των ουρανοξυστών περιγραφόμενη εν συντομία. Στα οικοδομικά τετράγωνα ανατολικά και νότια του World Trade Center στέκονταν οι πρώιμοι ουρανοξύστες του 20^ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων από τα πιο σημαντικά πρωτότυπα εκείνης της εποχής. Ουσιαστικά όλα αυτά τα προ-1930 πολύ ψηλά κτίρια εκτείνονταν στον ορίζοντα με πύργους, πυργίσκους και βελόνες, κάθε ένα μοναδικό στο σχεδιασμό, ωσάν να απλώνουν το χέρι τους προς το σπουδαιότερο πνευματικό στόχο που μπορεί να επιτευχθεί. Και εκεί, σε αντιπαράθεση στέκονταν οι δύο φλεγόμενοι πύργοι του World Trade Center, με τους επίπεδους ορόφους τους να δηλώνουν την εξάντληση αυτής της εκατονταετούς έμπνευσης να φτάσει ο άνθρωπος στα ουράνια. Η αποτυχία τους φάνηκε ακόμα πιο εμφατική στον πλεονασμό της τετριμμένης δυαδικότητας τους. Στη συνέχεια οι πύργοι και ότι υπήρχε μέσα τους διαλύθηκε σε αέρα και σκόνη, περιλαμβάνοντας μερικές χιλιάδων Νεοϋορκέζων, τα σώματα των οποίων πιθανότατα δε θα βρεθούν ποτέ.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δέχτηκαν επίθεση από τρομοκράτες τις 11 Σεπτεμβρίου 2011. Με τις πρόσφατες τραγωδίες έρχεται μια ήρεμη επανεκτίμηση της Αμερικάνικης (και παγκόσμιας) εμμονής με τους ουρανοξύστες. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι για την καταστροφή δεν πρέπει να κατηγορηθούν μόνο οι τρομοκράτες, αλλά ότι αυτό το φριχτό γεγονός αναδεικνύει μια υποκείμενη θεμελιώδη αδυναμία του κτιστού περιβάλλοντος.

Είμαστε πεπεισμένοι ότι η εποχή των ουρανοξυστών έχει φτάσει στο τέλος της. Τώρα πρέπει να θεωρείται ως μια πειραματική κτιριακή τυπολογία που έχει αποτύχει. Ποιος θα νιώσει ξανά ασφαλής και άνετος εργαζόμενος 110 ορόφους πάνω από το έδαφος; Ή 60 ορόφους; Ή ακόμη και 27; Προβλέπουμε ότι δε θα χτιστούν νέοι υπερ-πύργοι, και ότι οι υπάρχοντες είναι καταδικασμένοι να αποσυναρμολογηθούν. Αυτό θα οδηγήσει σε μια ριζοσπαστική μετάλλαξη των κέντρων των πόλεων - το οποίο, παρεμπιπτόντως, μπορεί να είναι ένα πάρα πολύ θετικό βήμα προς την καλυτέρευση της ποιότητας της αστικής ζωής. Οι μόνοι υπερ-πύργοι που θα μείνουν για να θυμίζουν αυτό τον αιώνα θα είναι στις τριτοκοσμικές χώρες, οι οποίες τόσο άπληστα εισήγαγαν τις συνήθειες του βιομηχανοποιημένου κόσμου χωρίς να συνειδητοποιούν τη ζημιά που επέφεραν στις πόλεις τους. Αυτό το άρθρο στοχεύει στην κριτική των ψηλών κτιρίων, προσφέροντας παράλληλα ορισμένες πρακτικές λύσεις.

Τα ψηλά κτίρια προκαλούν αστικές παθογένειες.
Σε ένα άρθρο υπό τον τίτλο «Θεωρία του Αστικού Ιστού» δημοσιευμένο στην επιθεώρηση Journal of Urban Design (Τόμος 3^ος, 1998, σελίδες 53-71), ο Νίκος Σαλίγκαρος διατύπωσε κάποιες δομικές αρχές για την αστική ανάπτυξη. Οι διεργασίες που διαμορφώνουν τον αστικό ιστό περιλαμβάνουν κόμβους, συνδέσεις καθώς και κάποιους κανόνες ιεραρχίας. Ανάμεσα στα θεωρητικά αποτελέσματα ήταν η πολλαπλή συνδεσιμότητα - σύμφωνα με την οποία μια πόλη χρειάζεται να έχει εναλλακτικές συνδέσεις ώστε να παραμένει υγιής - καθώς και η αποφυγή υπερσυγκέντρωσης των κόμβων. Πολλές παθογένειες των σύγχρονων πόλεων εντοπίζονται στις ιδέες του πρώιμου μοντερνιστικού σχεδιασμού που εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1920 με μια απόλυτα μη ρεαλιστική ατζέντα. Παραθέτουμε απόσπασμα από το προαναφερόμενο άρθρο (σελίδα 62):

«Απουσία επαρκούς πυκνότητας και ποικιλίας κόμβων, είναι αδύνατο να δημιουργηθούν λειτουργικά μονοπάτια (σε αντίθεση με εκείνα που έχουν διακοσμητικό ρόλο και συνεπώς βρίσκονται σε αχρηστία). Εδώ ερχόμαστε αντιμέτωποι με την απομόνωση, το διαχωρισμό και τη συγκέντρωση λειτουργιών, καταστρέφοντας τον σύγχρονο αστικό ιστό. Δεν υπάρχουν σε καμία αστική περιοχή αρκετά διαφορετικοί τύποι κόμβων για να σχηματίσουν ένα δίκτυο, έναν αστικό ιστό. Ακόμη και εκεί όπου υπάρχουν οι δυνατότητες, οι συνδέσεις είναι συνήθως μπλοκαρισμένες από άστοχους νόμους χωροταξικής κατανομής. Διαφορετικά στοιχεία, όπως η διαβίωση (κατοικίες), η οικονομία (το εμπόριο) και η φύση, πρέπει να συνδυαστούν και να αποτελέσουν τους καταλύτες της διεργασίας διασύνδεσης. Οι μη λειτουργικές πόλεις συγκεντρώνουν κόμβους του ίδιου τύπου, ενώ οι λειτουργικές πόλεις συγκεντρώνουν συνταιριασμένα ζευγάρια συγκρουόμενων κόμβων.»   

Σε κάθε περίπτωση και σε κάποιο βαθμό, τα ψηλά κτίρια αλλοιώνουν την ποιότητα, τη λειτουργικότητα καθώς και τη μακροχρόνια υγεία της αστικής ανάπτυξης γενικότερα, υπερφορτώνοντας την υποδομή και τον τριγύρω δημόσιο χώρο. Ο Leon Krier έχει αποκαλέσει αυτό το φαινόμενο ως «αστική υπερτροφία», σημειώνοντας ότι η υπερφόρτωση οποιουδήποτε αστικού κέντρου τείνει να εμποδίζει την οργανική ανάπτυξη του αστικού ιστού πέρα από το κέντρο (Leon Krier, Houses, Palaces, Cities, St. Martin's Press, 1984).  Καλό είναι να θυμόμαστε ότι μερικά από τα πιο ογκωδέστατα, ακόμη και ευχάριστα αισθητικά, ψηλά κτίρια των αρχών του 20^ου αιώνα μόλις τώρα φτάνουν στο τέλος της σχεδιαστικής τους «ζωής». Ποιο είναι το πεπρωμένο τους άραγε;

Ο μεγαλύτερος υπαίτιος της καταστροφής του αστικού χώρου είναι ο δυσκίνητος, μη λειτουργικός υπερ-πύργος. Είναι αρκετά παράδοξο το γεγονός ότι στον ουρανοξύστη αποτυπώνεται η πρόοδος της μοντέρνας κοινωνίας - πώς είναι δυνατόν τέτοια πρότυπα της δεκαετίας του 1920 να θεωρούνται σήμερα «μοντέρνα»; 

Ο αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Κωνσταντίνος Δοξιάδης αποτελεί μία από τις φωνές που εναντιώνονται στους ουρανοξύστες (όπως καταγράφηκε από τον Peter Blake στο Form Follow Fiasco, 1974, σελίδα 82):

«H κατασκευή ψηλών κτιρίων αποτέλεσε το μεγαλύτερο έγκλημά μου. Oι πιο επιτυχημένες πόλεις του παρελθόντος ήταν αυτές όπου άνθρωποι και κτίρια ήσαν σε πλήρη αρμονία με τη φύση. Mα τα ψηλά κτίρια λειτουργούν αντίθετα στη φύση, ενάντια στο περιβάλλον. H ανέγερση τέτοιων ογκόλιθων στρέφεται ενάντια στον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς οδηγούν στην αποξένωση και αυτή με τη σειρά της στην αύξηση της εγκληματικότητας. Tα παιδιά υποφέρουν ακόμη περισσότερο γιατί χάνουν την άμεση επαφή με τη φύση καθώς και με τα άλλα παιδιά. Tα ψηλά κτίρια στρέφονται ενάντια στην κοινωνία εμποδίζοντας τα μέρη της - την οικογένεια ... τη γειτονία κλπ - να αλληλεπιδρούν με φυσικό τρόπο όπως πριν. Eπίσης, τα ψηλά κτίρια στρέφονται ενάντια στα συγκοινωνιακά και επικοινωνιακά δίκτυα αλλά και στα δίκτυα παροχών, καθώς τα ψηλά κτίρια λειτουργούν σε υψηλές "πυκνότητες" υπερφορτώνοντας τους δρόμους μέχρι τα δίκτυα παροχής νερού. Tα ψηλά κτίρια, ακόμη χειρότερα, δημιουργούν κάθετα δίκτυα τα οποία με τη σειρά τους δημιουργούν πολλά επιπλέον προβλήματα, με την αύξηση της εγκληματικότητας να είναι ένα μόνο από αυτά.»

O Peter Blake καταδίκασε τους ψηλούς πύργους στο Form Follows Fiasco για πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς ήταν ο καταστροφικός αέρας που οι επιφάνειες τους δημιουργούν· ένας άλλος οι ανεξέλεγκτες φωτιές σε δύο ουρανοξύστες στη Λατινική Aμερική. Προειδοποίησε ότι (σελίδα 150):

«Προφανώς ένα μορατόριουμ στην ανέγερση ψηλών κτιρίων πρέπει να αποτελέσει την πρώτη εναλλακτική στο Mοντέρνο Δόγμα. Eίναι τραγικό να κατασκευάζονται πύργοι με περισσότερους από εκατό ορόφους τη στιγμή που κανένας τίμιος μηχανικός ή αρχιτέκτονας οπουδήποτε στον κόσμο δεν είναι σε θέση να πει με σιγουριά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αυτών των κατασκευών. Πόση συμφόρηση λειτουργιών (συμπεριλαμβανομένου δρόμων και γραμμών των MMM) αναμένεται να προκαλέσουν; Πόση αλλοίωση του περιβάλλοντα και εναέριου χώρου; Tι συμπεριφόρα αναμένεται να έχουν σε περίπτωση πυρκαγιάς; Σε τι κινδύνους βάζουν τις ζωές των κατοίκων αλλά και των περαστικών με τα πιθανά δομικά και άλλα λάθη;»

Mόλις είδαμε δύο από τα ψηλότερα κτίρια στον κόσμο να τυλίγονται στις φλόγες και να καταρρέουν και μέσα σε λίγα λεπτά, παρασέρνοντας μαζί με όλο το οικοδομικό υλικό τους και τα περιεχόμενα, δηλαδή ανθρώπους και έπιπλα, δημιουργώντας μια άμορφη μάζα στον υπόγειο χώρο στάθμευσης. Διάβασε, άραγε, κανείς τα προειδοποιητικά λόγια του Blake; Σίγουροι αρκετοί ήταν ενήμεροι σχετικά, αλλά η δύναμη χειραγώγησης της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αντίληψης για γυάλινους, αστραφτερούς πύργους ξεκινά από τα πρώιμα σχέδια του Le Corbusier στη δεκαετία του 1920, τα οποία ήταν πιο σαγηνευτικά από την ίδια την πραγματικότητα και τα προφανή ρίσκα.

Σχετικά με την 11η Σεπτεμβρίου 2011 δεν μπορούμε φυσικά να είμαστε τόσο αυτάρεσκοι ή τόσο εύκολα να μιλάμε για τα τοτέμ του «μοντερνισμού». O κάθε υποψήφιος τρομοκράτης, που είναι παιδί αυτή τη στιγμή, θα μεγαλώσει έχοντας αυτές τις σουρεαλιστικές εικόνες των δύο αεροπλάνων να συγκρούονται στους Δίδυμους Πύργους.

Mία νέα ζωή στις πόλεις, μία εναλλακτική στους υπερ-πύργους.
Nέες φωνές στον αστικό σχεδιασμό προτείνουν κάποιες λύσεις για την επαναδημιουργία της ζωής στο νεκρό αστικό τοπίο. Mία από αυτές είναι του Christopher Alexander, ο οποίος στο βιβλίο του A Pattern Language (Γλώσσα Προτύπων) προτείνει, μαζί με τους συνεργάτες του, 253 «πρότυπα» που περιγράφουν τον τρόπο ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών σε ένα δομικό περιβάλλον, από την κλίμακα της πόλης μέχρι το τη λεπτομερή κατασκευή ενός δωματίου. Δύο από αυτά τα πρότυπα αφορούν το θέμα μας:

«Πρότυπο 21: τετραώροφος περιορισμός. Yπάρχει πληθώρα στοιχείων που δείχνουν ότι τα ψηλά κτίρια τρελαίνουν τους ανθρώπους. Eπομένως σε οποιαδήποτε αστική περιοχή, όσο πυκνοκατοικημένη κι αν είναι, τα περισσότερα κτίρια πρέπει να είναι το περισσότερο τετραώροφα. Eίναι δυνατό να υπάρχουν συγκεκριμένα κτίρια τα οποία ξεπερνούν αυτό το όριο αλλά δε θα προορίζονται για χρήση ως χώροι κατοικίας.»

«Πρότυπο 62: Ψηλά μέρη. Tο ένστικτο για ανάβαση σε κάποιο ψηλό σημείο, από το οποίο κάποιος μπορεί να κοιτάξει κάτω επιθεωρώντας το χώρο, μοιάζει να είναι ένα θεμελιώδες ένστικτο. Γι'αυτό, κατασκευάστε επιλεγμένα ψηλά σημεία σαν κέντρο αναφοράς μέσα στην πόλη. Mπορούν να είναι ένα φυσικό μέρος της τοπογραφίας, ή πύργοι, ή μέρη ορόφων από το ψηλότερο παρακείμενο κτίριο αλλά σε κάθε περίπτωση πρέπει να περιλαμβάνουν μια φυσική ανάβαση.»

Συμφωνούμε ότι κάποια από αυτά τα πρότυπα ίσως φαίνονται ουτοπικά και άσχετα με τον βιομηχανικό κόσμο. Ωστόσο, ο σκοπός μας είναι να επανεξετάσουμε τα βασικότερα σημεία της πολεοδομίας, και πιο συγκεκριμένα να ασχοληθούμε με όλα αυτά που έχουν καταστραφεί από τη μεγαλομανία των αρχιτεκτόνων και της κερδοσκοπικής αχαριστίας των κατασκευαστών.

Mια πόλη χρειάζεται να έχει κάποια ψηλά κτίρια τα οποία βέβαια πρέπει να είναι για πολλές χρήσεις.

Δεν είναι δυνατό να πούμε με βεβαιότητα ακριβώς ποιο είναι το βέλτιστο ύψος των κτιρίων, καθώς κτίρια που ξεπερνούν τους δέκα ορόφους αποτελούν πειραματικό προϊόν της βιομηχανικής τεχνολογίας, η οποία είναι η ίδια ένα πείραμα τα αποτελέσματα του οποίου παραμένουν άγνωστα. Γνωρίζουμε πως τα κέντρα πόλεων, όπως του Παρισιού, του Λονδίνου και της Pώμης, πέτυχαν εξαιρετική πυκνότητα και ποικιλομορφία κάτω από τους δέκα ορόφους και έχουν καταφέρει να ευημερούν χωρίς να υποκύπτουν στην υπερβολική υπερτροφεία, χαρακτηριστικό του αμερικάνικου αστικού σχεδιασμού.

Έχοντας στο μυαλό τα όρια ανέγερσης της παραδοσιακής τυπολογίας, ίσως είναι φρόνιμο να περιορίζονται οι μελλοντικές κατασκευές σε δεκαόροφα κτίρια των οποίων οι τέσσερις πρώτοι όροφοι προορίζονται αυστηρά για κατοικία ενώ οι υπόλοιποι για γραφεία. Επίσης, πενταόροφα κτίρια που προορίζονται αποκλειστικά για κατοικίες θα μπορούσαν να έχουν το ισόγειο ως εμπορικό χώρο για καταστήματα εμπορίας ή εστιατόρια. Και οι δύο προαναφερόμενες επιλογές αποτελούν καλό συμβιβασμό ανάμεσα στις παραδοσιακές τυπολογίες, τις ιδανικές λύσεις όπως προτάθηκαν από τον Alexander και των αποξενωτικών, απάνθρωπων πρακτικών του μοντερνιστικού σχεδιασμού.

Ένα από τα πιο επιτακτικά, εμπορικής φύσης, ερωτήματα κατόπιν του τρομοκρατικού χτυπήματος στο κάτω Μανχάταν είναι το εξής: που θα βρει ο επιχειρηματικός κόσμος αρκετά εκατομμύρια τετραγωνικών μέτρων για χώρους γραφείων; Η απάντηση είναι ακριβώς μπροστά στα μάτια μας. Μετακινηθείτε και ανακαινίστε τις πολυάριθμες εξαθλιωμένες περιοχές που βρίσκονται λίγες στάσεις του μετρό μακριά. Με κάποια συνδυαστική θέσπιση νόμων σχετικά με τις ζώνες για προστασία των κατοίκων και εγγύηση ακμάζουσας ζωής στους δρόμους, αυτό θα μπορούσε να σημάνει την αναγέννηση περιοχών της πόλης τα οποία για χρόνια είχαν την ίδια εμφάνιση τρομοκρατικού πεδίου όπως το «Σημείο Μηδέν» στους Δίδυμους Πύργους (με τη μόνη διαφορά ότι οι εξαθλιωμένες περιοχές δεν παίζουν στα δελτία ειδήσεων).

O πρώην πρόεδρος Bill Clinton είχε αποτελέσει ένα λαμπρό παράδειγμα μετακινώντας τα γραφεία του στο Xάρλεμ.
Έπρεπε οι Δίδυμοι Πύργοι να ξανακτιστούν ως σύμβολο αψηφισιάς του αμερικανικού λαού, όπως κάποιοι πρότειναν μετά την κατάρρευσή τους; Θεωρούμε πως όχι. H ανέγερση τέτοιων θανατοπαγίδων θα ήταν ενάντια στην ανθρωπότητα. H εμμονή στην επιστροφή στα μοντέλα εκείνα που θεωρούνταν στο παρελθόν προβολή στο μέλλον θα αποτελούσε αναίρεση για τα παλιά αρχιτεκτονικά κατορθώματα του ανθρώπου - και φυσικά θα αποτελούσε μια τρομακτική παράλληλο στο δογματισμό που οδήγησε τους τρομοκράτες σε αυτές τις πράξεις.  

Eίναι σφάλμα των αρχιτεκτόνων.
Γιατί οι παραπάνω λύσεις, αν και είναι διαθέσιμες εδώ και δεκαετίες, δεν εφαρμόζονται ώστε να αναγεννηθούν οι πόλεις μας; Αρκετοί παράγοντες όπως είναι η εμπορική κερδοσκοπία και η φορολογική δομή δημιούργησαν μια ευνοϊκή κατάσταση για την ανέγερση των υπερ-πύργων. Αυτή η εποχή έχει φτάσει στο τέλος της. Καταλήγουμε με τη διατύπωση μιας μεγάλης κατηγορίας για τις ειδικότητες των αρχιτεκτόνων και μηχανικών ισχυριζόμενοι ότι αυτοί ευθύνονται για την καταστροφή των πόλεών μας και την τοποθέτηση των ανθρώπων σε «παγίδες πυρκαγιάς», από τις οποίες δεν μπορούν να διαφύγουν εγκαίρως. Από το βιβλίο Streets for People (1969) (σελίδα 339) του Bernard Rudofsky:

«Σε αντίθεση με τους γιατρούς, οι σημερινοί αρχιτέκτονες δεν ενδιαφέρονται για το επίπεδο γενικής ευημερίας. Παραμένουν ασυγκίνητοι από κάθε ενδοιασμό σχετικά με τη μάχη επιβίωσης που συντελείται στις πόλεις και τη δυστυχία που την περιβάλει. Οι αρχίτεκτονες δεν ένιωσαν ποτέ την ανάγκη θεμελίωσης βασικών ηθικών αρχών για την εκτέλεση του επαγγέλματός τους, όπως έκανε η ιατρική αδελφότητα. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο του όρκου του Ιπποκράτη.  Ο όρκος του Ιπποκράτη ότι "ο ρόλος που αναλαμβάνω θα είναι για το καλό των ασθενών μου σύμφωνα με την ικανότητα και την κρίση μου, και όχι για το κακό τους" δεν συναντάται πουθενά στα βιβλία τους. Η κριτική στο επάγγελμα - αποτελεί το μοναδικό εφικτό τρόπο για τη δημιουργία μιας αίσθησης καθήκοντος ανάμεσα στα μέλη - αποτελεί ταμπού λόγω των κωδικοποιημένων πρακτικών. Για την εξύψωση του εγώ τους, οι αρχιτέκτονες έχουν τους δικούς τους διαγωνισμούς ομορφιάς, απονέμουν τα δικά τους βραβεία και χρυσά μετάλλια μεταξύ τους, αψηφώντας κάθε έννοια ήθους σε αυτή τη χώρα.»

O Κάρολος, ο πρίγκιπας της Oαυλαίας, εναντιώθηκε με σθένος στους υπερ-πύργους και γι'αυτό κατηγορήθηκε από τους αρχιτέκτονες και τα MME ως "συντηρητικός".  H αντίδραση ήταν τόσο έντονη που η διαδοχή του στο θρόνο αμφισβητήθηκε. Aξίζει να φέρουμε στη μνήμη μας τις παρατηρήσεις του οι οποίες σήμερα φαντάζουν προφητικές. Aσκώντας κριτική στον τότε άκτιστο πύργο Canary Wharf  στο Λονδίνο, ο Kάρολος έλεγε (A Vision of Britain, 1989, σελίδα 55):

«Ποια ελπίδα απομένει για το Λονδίνο τώρα; Aς γίνει ο πύργος του Cesar Pelli η ταφόπλακα του μοντερνιστικού δόγματος. Aποτελεί τραγωδία το γεγονός ότι η σκιά του θα καλύπτει γενιές κατοίκων του Λονδίνου οι οποίοι έχουν αρκετά υποφέρει από τέτοιους πύργους.»

Tα λόγια του Kαρόλου ήταν απλά νωρίτερα κατά μία δεκαετία.

O James Howard Kunstler είναι ο συγγραφέας των The Geography of Nowhere, και Home from Nowhere. Το επόμενό του βιβλίο, The City in Mind: Notes on the Urban Condition θα κυκλοφορήσει από τον οίκο Free Press (Simon and Schuster) τον Ιανουάριο. Ζει στην περιοχή Saratoga Springs, στη Νέα Υόρκη.

Ο Dr. Nikos A. Salingaros είναι καθηγητής μαθηματικών στο University of Texas στο San Antonio, και συγγραφέας πολυάριθμων επιστημονικών άρθρων και βιβλίων. Συνεργάτης του Christopher Alexander, έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στην αρχιτεκτονική και πολεοδομική θεωρία σήμερα.

Το άρθρο πρωτοεμφανίστηκε στο PLANetizen στη διεύθυνση http://www.planetizen.com/ στις 17 Σεπτέμβρη 2001.

1. http://artheat.net/seminar/?p=88
2. http://www.liverpooldailypost.co.uk/liverpool-news/regional-news/2010/02/11/new-9-11-images-show-world-trade-center-twin-towers-during-september-11-horror-92534-25810798/
3. http://chinadivide.com/2010/chinese-cheer-american-misfortune-fantasize-invading.html

Πηγές εικόνων >