Η σκάλα του παλιού νεοκλασικού

Κατηφορίζω τη Δερβενίων. Μεσημέρι. Σ' ένα από τα λίγα νεοκλασικά που έχουν απομείνει στα Εξάρχεια, μια κυρία ανοίγει την ξύλινη εξώπορτα με την περίτεχνη σιδεριά. Ρίχνω μια κλεφτή ματιά. Ενας στενός διάδρομος με πλάκες φωτίζεται από το άνοιγμα και στο βάθος μια μαρμάρινη σκάλα οδηγεί κατευθείαν στον επάνω όροφο. Μια μεγάλη ίσια σκάλα. Μονόρριχτη, ανηφορική. Στο παλιό νεοκλασικό, που για χρόνια έμενε ακατοίκητο, τώρα τελευταία έχει εγκατασταθεί μια οικογένεια μεταναστών. Οπως και στο διπλανό ημιυπόγειο. Οι χώροι που εγκαταλείψαμε και απαξιώσαμε χθες, σήμερα γέμισαν πάλι ζωή από τους μετανάστες. Σαν να κατοικείται ξανά και να ζωντανεύει το παρελθόν. Το ίδιο και ο δρόμος. Συναντάς πάλι ανθρώπους έξω από τις πόρτες των σπιτιών να συζητούν, παιδιά να παίζουν μπάλα ή κυνηγητό, θαρρείς και διεκδικούν τον ζωτικό χώρο που τους στέρησαν τα διπλοπαρκαρισμένα αυτοκίνητα.
 
Καθώς περπατούσα, η εικόνα της ανηφορικής σκάλας με ακολουθούσε και μια επίμονη σκέψη στριφογυρνούσε στο μυαλό μου: Πόσο άλλαξε μέσα σε λίγα χρόνια η ζωή μας! Παλιά ανεβοκατεβαίναμε τις σκάλες, περπατούσαμε, κινούμασταν... Σήμερα η ζωή έγινε απίστευτα στατική. Στις γειτονικές πολυκατοικίες δεν χρησιμοποιούμε πια τις σκάλες. Μόνο τα ασανσέρ. Για να φτάσουμε στους σκοτεινούς και αφιλόξενους διαδρόμους των ορόφων και γρήγορα να χωθούμε στα διαμερίσματα ή τα γραφεία μας. Δεν ακούγονται πια βήματα, φωνές, τρεχαλητά που να ζωντανεύουν τον χώρο. Μόνο σιωπή. Και για την πιο μικρή απόσταση στην πόλη θα πάρουμε το αυτοκίνητο. Ασανσέρ, κυλιόμενες σκάλες, κινούμενοι διάδρομοι μας μεταφέρουν παντού, χωρίς να κουραζόμαστε. Ακόμη και το περπάτημα ή το τρέξιμο το κάνουμε πλέον πάνω στους κυλιόμενους διαδρόμους των γυμναστηρίων. Η καθημερινή κίνηση των κατοίκων της πόλης ελαχιστοποιήθηκε. Και ενώ όλα γύρω μας κινούνται με μεγάλες ταχύτητες, εμείς σταδιακά γινόμαστε ολοένα και πιο αμετακίνητοι.

Ακόμη και η μορφή των σωμάτων μας άλλαξε! Οι ισχνές και λιπόσαρκες μορφές της γενιάς των παππούδων μας αντικαταστάθηκαν με τα παχύσαρκα, δυσκίνητα, κουρασμένα πριν την ώρα τους σώματά μας, που τα σέρνουμε με ραθυμία, περιμένοντας πάντοτε ένα μέσον να μας μεταφέρει. Για να φτάνουμε κατάκοποι το βράδυ στο σπίτι και να «βουλιάζουμε» στους αναπαυτικούς καναπέδες μας, κοιτώντας εκστατικοί και με ζήλια στην τηλεόραση τα πρότυπα που αυτή προπαγανδίζει. Σώματα βιονικών υπεραθλητών που φουσκώνουν αφύσικα από τα αναβολικά ή «καλλίγραμμων» μοντέλων που σχεδόν λιμοκτονούν, προκειμένου να περπατήσουν στις πασαρέλες των ματαιόδοξων φαντασιώσεών μας.

Πού τα ανηφορικά δρομάκια, τα σκαλιά που δρασκέλιζαν οι παλιότεροι, τα φιδίσια μονοπάτια που χάνονταν πίσω από τις βουνοκορφές και κέντριζαν τη φαντασία μας. Οι σύγχρονοι αυτοκινητόδρομοι τα προσπερνούν, τα τέμνουν, τα καταργούν. Η ταχύτητα της κίνησης μας ξέκοψε από τη φύση, μας ξέκοψε ακόμη και από το άμεσο περιβάλλον μας, την πόλη. Είναι κάτι που διαπιστώνουμε όταν επισκεπτόμαστε, για παράδειγμα, τους αιγαιοπελαγίτικους οικισμούς των νησιών μας, που βρίσκονται σκαρφαλωμένοι στις απότομες πλαγιές των βράχων, ή τα ορεινά πέτρινα χωριά της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ατέλειωτα σκαλιά, πεζούλες, καλντερίμια... κάθε μετακίνηση στον χώρο προϋποθέτει να είναι κανείς εξασκημένος στο περπάτημα. Οπως οι μαυροφορεμένες γριές ή οι γέροντες με τα ηλιοκαμένα πρόσωπα, που ακόμη συναντούμε στην ύπαιθρο. Μέχρι να χαθούν κι αυτοί παντοτινά.

Αλλά και η αρχιτεκτονική, όπως είναι φυσικό, μεταλλάχθηκε μαζί με τους ανθρώπους. Τα σπίτια μας, τα κτήρια γενικότερα που κατασκευάζουμε δεν τα χαρακτηρίζει το μέτρο, αλλά η αλόγιστη σπατάλη. Μοιάζουν με φούσκες. Σαν του χρηματιστηρίου. Κατασκευάζουμε χώρους που δεν τους χρειαζόμαστε πραγματικά, που δεν είναι αναγκαίοι, ούτε πηγάζουν από μια ουσιαστική ανάγκη. Είναι οι άχρηστοι χώροι της ακόρεστης απληστίας μας. Η αποθέωση του περιττού! Σαν τα περιττά κιλά. Που πρέπει πάση θυσία να χάσουμε.

Οι ιδιοκτήτες μονοκατοικιών, με δύο ή τρεις στάθμες, ζητούν πλέον επιτακτικά την τοποθέτηση ασανσέρ, έτσι ώστε να φτάνουν από το υπόγειο γκαράζ κατευθείαν στο υπνοδωμάτιό τους. Τα σπίτια που χτίζουμε μοιάζουν ολοένα και περισσότερο με την τυπική αμερικάνικη κατοικία, όπου το πρώτο πράγμα που συναντάς όταν την προσεγγίζεις είναι το γκαράζ. Η εξώπορτα περνάει σε δεύτερη μοίρα, αφού εκεί σπάνια κανείς φτάνει πεζός στο σπίτι του.

Η λύση, βέβαια, δεν είναι να γυρίσουμε στον αραμπά! Αλλά αυτός ο τρόπος ζωής, εκτός των άλλων, έχει ένα πανάκριβο αντίτιμο. Και μάλιστα στον πιο κρίσιμο και ευαίσθητο παράγοντα της ζωής μας: την υγεία μας! Η καθιστική ζωή της άνεσης και της εικονικής ευδαιμονίας μάς μετέτρεψε σε αγύμναστα άτομα, πλαδαρά, που αμέσως λαχανιάζουμε όταν αναγκαζόμαστε να περπατήσουμε. Παράλληλα, το άγχος της καθημερινής μετακίνησης στο χαώδες περιβάλλον της σύγχρονης πόλης μάς κάνει να συμπεριφερόμαστε επιθετικά ο ένας στον άλλον. Αντικρίζουμε εχθρικά τα πρόσωπα των συμπολιτών μας μέσα από τα παρμπρίζ των αυτοκινήτων. Χάνεται σιγά σιγά αυτό που συγκροτούσε και δικαίωνε τη δημιουργία της πόλης: η συμβίωση!

Και ενώ η καθημερινή μας κίνηση έχει γίνει πιο στατική, οι διαδρομές που κάνουμε, αντιθέτως, μέσα στην πόλη είναι τεράστιες και εξαιρετικά χρονοβόρες. Στους δρόμους δεν βλέπεις πια ήρεμους ανθρώπους να περπατούν, να σιγοστέκονται, να κουβεντιάζουν. Ολοι τρέχουν σαν κάτι αόρατο και τρομερό να τους κυνηγά. Τρέχουν αγχωμένοι να προλάβουν το λεωφορείο, το ταξί, το μετρό, τον χρόνο που δεν μας φτάνει και συνεχώς μας διαφεύγει. Η ίδια η πόλη φαίνεται να καθορίζει παραδόξως τον ρυθμό των κατοίκων της και όχι το αντίστροφο.

Τα παλιά σπίτια στη σύγχρονη πόλη, σαν το νεοκλασικό της Δερβενίων, είναι εκτός εποχής. Εντάσσονται στο σώμα της, αποτελώντας ένα από τα διαφορετικά και ετερογενή συστατικά της. Οπως και τα όμορφα ανηφορικά δρομάκια με τα χαρακτηριστικά σκαλιά στην Πλάκα και στην Καστέλα, στον Πειραιά ή τα στενοσόκακα στο Μεταξουργείο και στο Γκάζι. Τις γειτονιές εκείνες που δεν τις ισοπέδωσε ακόμη ο οδοστρωτήρας της εργολαβικής αντιπαροχής και πιστοποιούν τη διαχρονικότητά της. Κρατούν εις πείσμα των καιρών ζωντανές τις μνήμες της πόλης, που δεν λένε να ξεθωριάσουν και να παραδοθούν στη λήθη. Τις μνήμες εκείνες που είναι απαραίτητες για να υπάρξει το αύριο. Κυρίως όμως εξιστορούν τον τρόπο ζωής που αλλάζει με εκρηκτικούς και πρωτοφανείς ρυθμούς, με συνέπειες που όλοι πια ανεξαιρέτως καθημερινά βιώνουμε.

Αυτή η απλή, συνηθισμένη σκάλα φάνταζε στα μάτια μου, πέρα από τη μορφή του παλιού σπιτιού, τη συμμετρία της όψης, το χρώμα, τα υλικά του, σαν κάτι πολύ πιο ουσιαστικό. Κάτι που υπήρχε πολύ πριν από την κατασκευή του σπιτιού, του κάθε σπιτιού, της κάθε εποχής, του κάθε τόπου. Ηταν η χωρική έκφραση ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής. Ηταν η σκάλα που κάποτε χρησιμοποιούσαμε καθημερινά, χωρίς καν να το σκεφτόμαστε ή να μας απασχολεί. Και που σήμερα, δυστυχώς, βαριόμαστε αφάνταστα να την ανεβούμε!

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)