Τυφλός, «τυφλόν» οδηγεί..

Η εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου, δεν πραγματοποιείται μόνο από την αίσθηση της όρασης, όπως φαίνεται να επιβάλει η οπτικοκεντρική κουλτούρα των νεώτερων Δυτικών κοινωνιών, αλλά αντίθετα, μέσα από την αναδίπλωση του συνόλου των αισθήσεων στο χώρο, κατά την κίνηση.

Η σύνθεση των αισθήσεων και η κίνηση, είναι αλληλένδετα μεταξύ τους στοιχεία και αναγκαία για την εμπειρία του χώρου. Ο άνθρωπος ως «Νους και Σώμα», όπως αναφέρει ο Merleau Ponty (1) ,  βρίσκεται σε μια δυναμική αλληλεπίδραση με το χώρο, ένα χώρο «προς ανακάλυψη», αλλά και με το χρόνο, την έννοια του οποίου ορίζει η κίνηση του σώματος.

Αυτή την ολιστική σχέση έρχεται να συμπληρώσει η πρόσφατη θεωρία  πάνω στις αισθήσεις, από τον ψυχολόγο J.J.Gibson (2). Κατά τον Gibson, η θεώρηση των αισθήσεων, ως παθητικοί δέκτες ερεθισμάτων, όπως συνηθίζαμε να πιστεύουμε, είναι ανεπαρκής. Ο άνθρωπος εξερευνά επιλεκτικά τις διαθέσιμες πληροφορίες που αφορούν το φως, τον ήχο, τη μυρωδιά και την επαφή με το περιβάλλον. Βρίσκεται δηλαδή, σε μια ενεργητική κατάσταση, όπου κινείται αναζητά και δημιουργεί και ο ίδιος ερεθίσματα, έτσι ώστε οι πέντε αισθήσεις να ορίζονται πλέον ως πέντε ενεργά αντιληπτικά συστήματα, που λειτουργούν ταυτόχρονα και συμπληρωματικά.
 
Από τα πέντε {5} αντιληπτικά συστήματα (σύστημα Βασικού προσανατολισμού, ακουστικό σύστημα, σύστημα γεύσης- όσφρησης, οπτικό σύστημα και απτικό σύστημα) εξέχουσα σημασία έχει το απτικό. Το απτικό σύστημα δεν περιορίζεται μόνο στα χέρια, αφορά το πέλμα, το μυοσκελετικό σύστημα και όλη την επιφάνεια του δέρματος. Αφορά δηλαδή το σώμα στο σύνολο του.

Με την αδιάλειπτη πληροφορία που λαμβάνει το σώμα από την συνεχή επαφή του με το περιβάλλον, εξαιτίας της σταθεράς της βαρύτητας, γίνεται κατανοητό ότι κάθε στιγμή το σώμα μεταβάλλει και μεταβάλλεται από αυτό. Όταν αγγίζουμε ένα αντικείμενο με τα χέρια δεν νιώθουμε μόνο το σχήμα του, αλλά και το σχήμα που παίρνει το χέρι, όταν το αγγίζει. Με παρόμοιο τρόπο αλληλεπιδρά το σώμα όταν κινείται στο χώρο. Η εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου γίνεται πάντα σε σχέση με το κινούμενο σώμα.
 
Η πολιτιστική αξία των νεώτερων δυτικών κοινωνιών που αποδίδεται καθ’ υπερβολή στην αίσθηση της όρασης, έναντι των υπολοίπων αισθήσεων, φαίνεται να οδηγεί στην οπτικοκεντρική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, σε μια αρχιτεκτονική εικόνων που ευνουχίζει τις αισθήσεις και τελικά, την αρχέγονη σχέση του σώματος με το περιβάλλον.

Με ποια κίνητρα μπορεί όμως ο σύγχρονος αρχιτέκτονας να προβεί στην άρση αυτής της συνθήκης;

Το κλειδί, είναι η ιδιαίτερη ομάδα των ατόμων μειωμένης όρασης. Σχεδιάζοντας και μελετώντας χώρους και διαδρομές, στα πλαίσια του συμπεριληπτικού σχεδιασμού (Design for All) για τα άτομα μειωμένης όρασης, όχι μόνο εξασφαλίζουμε την ισότιμη συμμετοχή αυτών των κοινωνικών ομάδων στην εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου και στα κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα, αλλά ταυτόχρονα σχεδιάζουμε πολυαισθητηριακούς χώρους που προσφέρουν εμπλουτισμένη εμπειρία σε όλους - ακόμα και σε αυτούς με κανονική όραση - διευρύνοντας με αυτόν τον τρόπο την πολιτιστική συμμετοχή του σύγχρονου πολίτη γενικότερα. Τέτοιοι χώροι ή διαδρομές θα μπορούσαν να είναι, εξειδικευμένοι μουσειακοί χώροι, όπως μουσεία που προτρέπουν σε απτική κατανόηση των μηνυμάτων τους, ή και δημόσια κτήρια και  χώροι ή διαδρομές, που προάγουν την κοινωνική συμμετοχή και αλληλεπίδραση.

Ο διάλογος με αυτές τις κοινωνικές ομάδες καθίσταται απαραίτητος, μιας και καμία αναπηρία δεν μπορεί να προσομοιωθεί. Πρόκειται για μια ιδιαιτερότητα, που τελικά γίνεται βίωμα. Εν προκειμένω, η ομάδα αυτή φαίνεται να έχει αναπτύξει σε μεγαλύτερο βαθμό τις υπόλοιπες αισθήσεις και να έχει πιο έντονη τη σχέση του σώματος με το χώρο, προσπαθώντας σε ένα βαθμό να καλύψει το κενό που δημιουργείται από την απώλεια της όρασης.

Όταν έρθεις λοιπόν σε διάλογο με άτομα μειωμένης όρασης και σου περιγράψουν πώς χρησιμοποιούν τις αισθήσεις τους για να αντιληφθούν το περιβάλλον, σε οδηγούν και αυτοί με τη σειρά τους, σε  δρόμους ξεχασμένους από την ευκολία που σου παρέχει μια γρήγορη ματιά, δρόμους που σου θυμίζουν ότι ο  χώρος έχει ήχους, έχει μυρωδιές και σχήμα που μπορείς να αγγίξεις. Συνειδητοποιείς τότε, τι σημαίνει να σχεδιάζεις για τον άνθρωπο, όπως και ότι είχες αυτιά αλλά δεν άκουγες, είχες μύτη αλλά όχι οσμή, είχες χέρια αλλά όχι επαφή. Το μόνο που προσπαθούσες απεγνωσμένα, ήτανε να δεις. Έβλεπες, αλλά κατά κάποιον τρόπο ήσουν και εσύ «τυφλός».

Τσαμπίκος Πετράς: Αρχιτέκτων μηχανικός Ε.Μ.Π.
Aσχολείται με θέματα προσβασιμότητας, καθώς και τη διερεύνηση του τρόπου συμμετοχής των αισθήσεων στην αντίληψη του αρχιτεκτονικού χώρου.

1. Monika Langer  «Merleau-Ponty’s phenomenology of perception: a guide and commentary» Εκδόσεις Macmillan, Hampshire, 1989
2. James J. Gibson «Senses considered as perceptual systems» Εκδόσεις Greenwood Press, Connecticut, 1983