Δημόσιος Χώρος και Αρχιτεκτονικός Τουρισμός

Εισαγωγή
Οι δημόσιοι χώροι μιας πόλης δύναται να μεταβληθούν σε μεγάλο βαθμό από την επίδραση της κίνησης των τουριστών. Ένα νέο μνημείο, ή τοπόσημο ή απλά ένα κτήριο δημόσιας χρήσης το οποίο τοποθετείται στους αρχιτεκτονικούς τουριστικούς οδηγούς επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον περιβάλλοντα δημόσιο χώρο, την κίνηση σε αυτόν και τη δομή της πόλης ευρύτερα. Η ανάπτυξη ιδιωτικών χώρων πέριξ αυτών των τουριστικών πόλων, οι οποίοι συνδέονται με την οικονομική εκμετάλλευση της ροής των τουριστών μεταβάλλει δραματικά την εικόνα, τη δομή και τη λειτουργία σε μια ευρύτερη περιοχή.

 

 

Η συνολική αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου πρέπει να αφορά ένα σύνολο ειδικοτήτων και φορέων ώστε να προκύπτουν ομαλές μεταβολές και ορθή διαχείριση του φαινομένου. Οι επιπτώσεις στο μικροκλίμα και τις ανάγκες της εκάστοτε περιοχής πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδιασμού.

Στη διάλεξη θα διερευνηθούν οι συνιστώσες του παραπάνω ζητήματος μέσω παραδειγμάτων αλλά και της εμπειρίας μέσω των αρχιτεκτονικών ταξιδιών.


Δημόσιος Χώρος και Αρχιτεκτονικός Τουρισμός
Η παραδοσιακή ιδέα του δημόσιου χώρου είναι συνδεδεμένη με το χρήστη. Η σημασία του χώρου εξαρτάται από την απασχόληση την οποία βρίσκουν οι άνθρωποι μέσα σε αυτόν. Με τις καθημερινές ασχολίες τους και τη συνήθη συμπεριφορά τους, οι χρήστες εξοικειώνονται με το περιβάλλον και με αυτόν τον τρόπο καθορίζουν το χώρο.

 

 

 

Οι χρήστες αυτοί είναι είτε οι άνθρωποι που κατοικούν μία πόλη μέσα από τις καθημερινές επαναλαμβανόμενες κινήσεις τους και διασχίζοντας ξανά και ξανά τους ίδιους χώρους και μονοπάτια τείνουν να οικειοποιηθούν ένα μέρος και να καθορίσουν τη σημασία του είτε οι τουρίστες.

Εκεί έγκειται και η διάκριση των δημόσιων χώρων σε αυτούς που απευθύνονται στους κατοίκους μιας πόλης και σε εκείνους που χρησιμοποιούνται κυρίως από τους τουρίστες.

Σπάνια ένας δημόσιος χώρος χρησιμοποιείται και από τις 2 κατηγορίες χρηστών καθώς οι μόνιμοι κάτοικοι αποφεύγουν για λόγους ιδιωτικότητας, ηρεμίας και ταχύτητας μετακίνησης τους τουριστικούς χώρους.

Οι τουρίστες ενός αστικού δημόσιου χώρου επίσης εξοικειώνουν τους εαυτούς τους με την τοποθεσία όπου βρίσκονται, αλλά προφανώς χωρίς την κατοίκηση και χωρίς την καθημερινή χωρική ενασχόληση.

Με την ομάδα του ArchiTeam διοργανώνουμε αρχιτεκτονικές εκδρομές ανά τον κόσμο σε πόλεις με αξιόλογα σύγχρονα αρχιτεκτονήματα. Σκοπός των ταξιδιών είναι η ανάγνωση των τόπων μέσα από τα κτίρια και την Αρχιτεκτονική τους. Μια ανάγνωση που γίνεται διαβαίνοντας την πόλη και βιώνοντας την αληθινά, όχι απλά μέσα από τις συμβουλές των ταξιδιωτικών οδηγών.

 

 

Παράλληλα μέσω της ιστοσελίδας 'Point of View' παρουσιάζονται συνεντεύξεις με αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, κριτικούς και πολιτικούς με θέμα:

- τον Αρχιτεκτονικό Τουρισμό, 
- τη σημασία των ταξιδιών, ειδικά για τους αρχιτέκτονες αλλά και για τον καθένα γενικά, 
- την προστιθέμενη αξία της Αρχιτεκτονικής σε μια πόλη και την Αρχιτεκτονική ως προορισμό.

Είναι πρόδηλη η προστιθέμενη αξία της αρχιτεκτονικής σε μια πόλη, τόσο σε ιστορικό επίπεδο όσο και στη σύγχρονη έκφανση της. Οι περισσότεροι αστικοί δημόσιοι χώροι (μη συμπεριλαμβανομένων των πάρκων και των κήπων) είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με κάποια τουριστικά σημεία. Είτε μνημεία, είτε σύμβολα, είτε αρχιτεκτονήματα είτε οι ίδιοι οι δημόσιοι χώροι αποτελούν ένα τουριστικό προορισμό.

Οι δημόσιοι χώροι που σχετίζονται με τον τουρισμό διαμορφώνονται με βάση αυτή τη συνθήκη. Η μετακίνηση, η παραμονή και η εξυπηρέτηση μαζικών ομάδων τουριστών διαμορφώνουν τη δομή, τη μορφή και τη λειτουργία των χώρων αυτών.

Κοινό χαρακτηριστικό των τουριστικών δημόσιων χώρων αποτελεί η ύπαρξη τεράστιων ελεύθερων χώρων χωρίς φυσικό σκιασμό (δέντρα) ώστε να μην αποκόπτεται η απρόσκοπτη πανταχόθεν ελεύθερη οπτική επαφή με το εκάστοτε μνημείο. Παράλληλα χρησιμοποιούνται σκληρά υλικά στο δάπεδο ώστε να μπορούν να συνυπάρξουν και να μετακινηθούν οι τουρίστες. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά δημιουργούν δημόσιο χώρο ο οποίος όταν δεν εξυπηρετεί τη συγκεκριμένη λειτουργία αποτελεί μια αχανή έρημη και αβίωτη έκταση, καθώς δε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καμία άλλη αστική χρήση από τους μόνιμους κατοίκους μιας πόλης. Αυτές οι στιγμές βέβαια είναι αντιθέτως ανάλογες από την αναγνωρισιμότητα και την επισκεψιμότητα του εκάστοτε μνημείου ή αρχιτεκτονήματος.

Ένα ακραίο παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία στη Φάτιμα (http://www.architravel.com/architravel/building/130) που σχεδίασε ο αρχιτέκτων Αλέξανδρος Τομπάζης όπου ουσιαστικά έχει δημιουργηθεί ένας τεράστιος δημόσιος χώρος που ενώνει την παλιά εκκλησία με το νέο κτίριο και ο οποίος φιλοξενεί μια φορά το χρόνο περίπου μισό εκατομμύριο πιστούς.

 

 

 

Πως σχεδιάζεται ένας τέτοιος δημόσιος χώρος αναρωτιόταν ο αρχιτέκτονας σε μια ομιλία του, χωρίς να μπορεί να δώσει σαφή απάντηση. Πως βιώνεται αυτός ο χώρος τις υπόλοιπες 364 μέρες του χρόνου είτε από τους καθημερινούς χρήστες του είτε από τους περιστασιακούς προσκυνητές; Αντίστοιχα παραδείγματα εσωτερικού περιστασιακού τουρισμό αποτελούν τα ιερά πανηγύρια ανά την Ελλάδα που λαμβάνουν χώρα μια φορά το χρόνο και διατηρούν μεταβλητές κατασκευές που πολύ σύντομα μονιμοποιούνται στο περιβάλλοντα δημόσιο χώρο όπου ουσιαστικά αποτελούν μια κατάληψη του χώρου αυτού για μια και μοναδική ετήσια χρήση.

Το ίδιο, αλλά σε μεγαλύτερη χρονικά συχνότητα, συμβαίνει και στα αθλητικά γήπεδα. Περιβάλλονται από αχανείς δημόσιους χώρους, οι οποίοι τις περισσότερες φορές αποτελούν θέσεις παρκινγκ για τους θεατές και τις υπόλοιπες μέρες μοιάζουν με μια έρημο από μπετόν περιμετρικά του αρχιτεκτονήματος. Πρόσφατα βρεθήκαμε στο στάδιο της Allianz Arena (http://www.architravel.com/architravel/building/472%20) στο Μόναχο όπου αυτή η αίσθηση ήταν ιδιαίτερα έντονη, καθώς η απόσταση από τη στάση του τρένου μέχρι το γήπεδο έπρεπε να καλυφθεί περπατώντας σε μια τεράστια, έρημη και άγονη μπετονενια διαδρομή.

 

 

Ένα άλλο παράδειγμα δημόσιων χώρων αποτελούν οι αναπτύξεις των εκάστοτε παγκόσμιων εκθέσεων EXPOS, ανά τον κόσμο. Στις εκθέσεις δημιουργούνται, είτε σε παρθένες εκτάσεις είτε με μια άγρια απαλλοτρίωση, τεράστιες εγκαταστάσεις οι οποίες συμπεριλαμβάνουν ως επί το πλείστον δημόσιους χώρους μεταξύ των περιπτέρων. Σχεδιάζονται και κατασκευάζονται για μία σύντομη χρονική περίοδο, συνεπώς δεν χρειάζεται να ενσωματώσουν όλες τις πτυχές μίας μόνιμης αρχιτεκτονικής. Τα δε περίπτερα αποτελούν ως επί το πλείστον εγωκεντρικές κατασκευές με αναφορές στην εκάστοτε χώρα παραγωγής και με ασυνήθιστες όψεις, όλα δείκτες ενός μαζικού παροδικού τουρισμού.

 

 

 

Ανάμεσα λοιπόν στα θέματα που έχει να αντιμετωπίσει μία παγκόσμια έκθεση EXPO όπως η μετακίνηση, η οικονομία και ο σχεδιασμός, η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η μετά χρήση της έκτασης της και των κτιρίων που παραμένουν σε αυτή. Αυτό το καθήκον δεν είναι τόσο απλό όσο το να επαναπροσδιοριστεί μία εμπορικά βιώσιμη κατάσταση για τις νέες χρήσεις που θα περιλαμβάνει. Απαιτείται κυρίως η πρόβλεψη και η ευαισθησία ώστε, με το πέρας της, η διαχείριση του αστικού χώρου που καταλαμβάνει να μπορεί να εισάγει την ίδια πολιτιστική και κοινωνική σημασία που είχε κατά τη διάρκεια της. Το ενδιαφέρον της EXPO επομένως δεν έγκειται μόνο στην ίδια και στη δεδομένη στιγμή που πραγματοποιείται, αλλά αφορά άμεσα και τις μακροπρόθεσμες πτυχές ενός αστικού σχεδιασμού.

Παραδείγματα τέτοιων εφαρμογών εντοπίζονται στην πόλη του Παρισιού που στο παρελθόν φιλοξένησε αρκετές παγκόσμιες εκθέσεις:

- La Tour Eiffel (Expo 1889)
- Le Champs de Mars (Expo 1889), σήμερα δημόσιο πάρκο όπου διοργανώνεται κάθε χρόνο η μεγαλύτερη υπαίθρια συναυλία του Παρισιού - Le Grand Palais (Expo 1900), σήμερα Μουσείο Τέχνης
- Le Petit Palais (Expo 1900), σήμερα το Palace of Discovery
- La Gare d' Orsay (Expo 1900), σήμερα Μουσείο Τέχνης
- Le Palais de Tokyo (Expo 1937), σήμερα Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης
- Le Palais de Chaillot (Le Trocadero) (Expo 1937), σήμερα περιλαμβάνει το κέντρο της Αρχιτεκτονικής και Κληρονομιάς και το Μουσείο Ανθρώπινου Πολιτισμού.

Τα κτίρια αυτά όχι μόνο συνέβαλαν στην εκ νέου εμφάνιση του χάρτη του Παρισιού, αλλά εισήγαγαν και ένα σημαντικό πολιτιστικό περιεχόμενο στην παριζιάνικη ζωή, κάνοντας το Παρίσι μια διάσημη πόλη του πολιτισμού και της γοητείας που δέχεται επισκέπτες και θαυμαστές καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου από τις τέσσερις γωνιές του κόσμου.

Αν ο 19^ος και 20^ος αιώνας εξύμνησαν τα πρώτα στάδια της βιομηχανικής επανάστασης όπως φαίνεται από τα κτίρια αυτά που αντανακλούσαν την τάση της εποχής για κατασκευές με γιγαντιαία δομή όπως ο Πύργος του Eiffel προκειμένου να αναδείξει την προηγμένη τεχνολογία, στον 21^ο αιώνα δεν είναι πλέον αναγκαίο να επιδείξουμε τις οποιεσδήποτε τεχνικές επιδόσεις.

Ο 21^ος αιώνας είναι ο αιώνας του περιβάλλοντος και της αειφόρου ανάπτυξης. Οι σύγχρονοι πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες αναμένεται να επινοήσουμε νέες γειτονιές και πόλεις, νέους αστικούς δημόσιους χώρους, νέα μέσα παραγωγής διαχρονικής αστικής κληρονομιάς και τουρισμού και να μετατρέψουμε τη γη σε μια πόλη με ανώτερες συνθήκες διαβίωσης και με περιβαλλοντικά φιλικό τρόπο.

Ποια είναι όμως τα οφέλη από τη σωστή διαχείριση των δημόσιων χώρων και του αστικού σχεδιασμού όταν αυτή αντιμετωπίζεται ως μέσο για την ανάπτυξη ενός μόνιμου αστικού τουρισμού;

Ο τουρισμός αντιπροσωπεύει μία από τις σχετικά λίγες σε αριθμό στρατηγικές οικονομικής ενίσχυσης ενός αστικού συστήματος.

Το Bilbao (http://www.architravel.com/architravel/building/1112%20) αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα του πώς ο αρχιτεκτονικός και αστικός σχεδιασμός μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσα ανάπτυξης και συγκεκριμένα ανάπτυξης του αστικού τουρισμού. Η τοπική οικονομία του Bilbao, κυρίως βασισμένη σε παλιές παρακμιακές βιομηχανικές μονάδες αναγεννήθηκε από τις αστικές επεμβάσεις ανάπλασης της υποβαθμισμένης βιομηχανικής περιοχής κατά μήκος της όχθης του ποταμού στο κέντρο της πόλης. Μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις αστικού σχεδιασμού, η ποιότητα τόσο των ανοιχτών δημόσιων χώρων όσο και των κτιρίων, ιδιαίτερα η μοναδικότητα στο σχεδιασμό του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης Guggenheim του Frank O. Gehry, μεταμόρφωσαν το Bilbao σε έναν διεθνή τουριστικό προορισμό. Η τοπική οικονομία σταδιακά αναδιαρθρώθηκε σε σχέση με τον αστικό τουρισμό και τις υπηρεσίες που αυτός παράγει.

 

 

 

Το κτίριο του Μουσείου Guggenheim επιδεικνύει την άμεση σχέση και επίδραση της μορφολογίας του αστικού σχεδιασμού και των δημόσιων χώρων με τον τουρισμό: ανεξάρτητα από τις συγκεκριμένες λειτουργίες και δραστηριότητες που παραλαμβάνει ένας χώρος, είναι η ποιότητα και μοναδικότητα των κτιρίων και των δημόσιων ανοιχτών χώρων που μετατρέπουν την αστική μορφολογία σε αξιοθέατο, σε πηγή τουρισμού. Η αναγκαιότητα αυτού του παραδείγματος, η ενίσχυση του αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού, η αξιοποίηση και η χρήση των δημόσιων χώρων ως μέσα ανάπτυξης είναι επιβλητικής σημασίας για τις προοπτικές εξέλιξης των πόλεων. Αξιολογώντας έτσι το δημόσιο τομέα όσον αφορά την πολιτική ανάπτυξης του τουρισμού, τα ζητήματα που προκύπτουν συνοψίζονται στο ρόλο της κυβέρνησης στην καλλιέργεια των ορθών πρακτικών εφαρμογής μίας τέτοιας ανάπτυξης.  Στο είδος δηλαδή της αντιμετώπισης που αυτή εφαρμόζει στον προγραμματισμό και την παροχή επιδοτήσεων καθώς και στο βαθμό στον οποίο προωθεί την πολιτική δίκαιης κατανομής των εσόδων.  

Στόχος λοιπόν δεν είναι απλά η εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων στο βαθμό που θα αποφέρει τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα για μία συγκεκριμένη μάζα ανθρώπων ή περιόδου αλλά η ανάπτυξη ενός αρχιτεκτονικού σχεδιασμού που προκύπτει μέσα από την πολιτισμική ανάλυση του τουρισμού και του προσδίδει διαχρονικότητα και αυθεντικότητα.

Γιατί το να απαριθμήσει κανείς τα κριτήρια αξιολόγησης των οικονομικών συνεπειών είναι σχετικά εύκολο. Αντίθετα, η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη σκοπιμότητα ενός τουρισμού που επηρεάζει την πολιτισμική, μορφολογική και κοινωνική διαμόρφωση μίας πόλης παράλληλα με την οικονομική της ανάπτυξη έγκειται σε μία ιεράρχηση αξιών. Η μαζική και αλόγιστη παραγωγή τουρισμού ανεξάρτητα από τα οικονομικά οφέλη που απέδωσε την περίοδο δημιουργίας της, δεν μπορεί να προσδώσει καμία ποιότητα και διαχρονικότητα σε έναν δημόσιο χώρο, παρά μόνο υποκατάστατα αξιοθέατων χωρίς ουσιαστική ανθρωπολογική αξία και εμπειρία από το βίωμα ενός τέτοιου χώρου.

Είναι αναγκαίο να αξιολογούνται τα κριτήρια για την ανάπτυξη ενός αστικού σχεδιασμού και τη διαχείριση ενός δημόσιου χώρου που θα αφήνει τους επισκέπτες και τους κατοίκους μίας πόλης με μία μακρόχρονη μνήμη και θα αποτελεί το όχημα προς μία καλύτερη πόλη για τις μελλοντικές γενεές.

 

Αλέξιος Βανδώρος, Σάντρα Καλλιάγρα, Αναγνώστου Μαρία