Η Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας ως Μνημείο της UNESCO

Η αρχιτέκτονας Μάρω Ρόδη*, με αφορμή τη σημαντική θρησκευτική εορτή για το βοιωτικό κόσμο, του Οσίου Λουκά του Στειριώτη, θα μιλήσει για τη Μονή Οσίου Λουκά και τη Βυζαντινή Τέχνη τον 11ο αιώνα, με τον τίτλο «Υπό Προστασία: Η Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO».

Το 1990, η Μονή του Οσίου Λουκά στο Στείρι Βοιωτίας, η Μονή Δαφνίου και η Νέα Μονή Χίου προστέθηκαν στον κατάλογο με τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO με βάση τα παρακάτω κριτήρια:

- «να αποτελεί αριστούργημα της ανθρώπινης δημιουργικής διάνοιας»,

- «να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα τύπου κτηρίου, αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού συνόλου ή τοπίου που απεικονίζει σημαντική ή σημαντικές φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας»,

- παρά τη γεωγραφική τους απόσταση (το πρώτο στην Βοιωτία, το δεύτερο στην Αττική και το τρίτο στο Αιγαίο) αυτά τα τρία μοναστήρια ανήκουν στην ίδια τυπολογική σειρά.

Και οι τρεις εκκλησίες τους έχουν κτισθεί με μεγάλο θόλο ο οποίος στηρίζεται με μικρές αψίδες δημιουργώντας έναν οκταγωνικό χώρο, έχουν ποικίλο διάκοσμο, πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις, ψηφιδωτά σε χρυσό φόντο, όλα χαρακτηριστικά της περιόδου 961-1204 μ.Χ., επί Δυναστείας των Μακεδόνων και Κομνηνών Αυτοκρατόρων - Δεύτερη Περίοδος Ακμής της Βυζαντινής Τέχνης.

Η Μονή Οσίου Λουκά είναι χτισμένη στις δυτικές υπώρειες του Ελικώνα κάτω από την ακρόπολη της αρχαίας Στείριδας, κοντά στο χωριό Στείρι, στη Βοιωτία. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της μεσοβυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής και περιλαμβάνεται στην κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ από κοινού με τα άλλα δύο σωζόμενα μοναστήρια της μεσοβυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα, τη Νέα Μονή και τη Μονή Δαφνίου. Ο Όσιος Λουκάς είναι ωστόσο μεγαλύτερος και διαφέρει από το Δαφνί και τη Νέα Μονή στο ότι είναι αφιερωμένος σε ένα μοναδικό Όσιο, τον Όσιο Λουκά τον Στειριώτη (29 Ιουλίου 896 - 7 Φεβρουαρίου 953).

Ο ναός της Παναγίας, ο παλιότερος στο συγκρότημα, είναι ο μόνος για τον οποίο είναι γνωστό ότι χτίστηκε στην κυρίως Ελλάδα το δέκατο αιώνα. Ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, ο οποίος διακρίνει την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Στον κυρίως ναό προστέθηκε ευρύχωρος νάρθηκας, η λιτή. Στα δυτικά της λιτής ιδιότυπος εξωνάρθηκας αποτελείται από ένα ανοιχτό προστώο με δύο κλειστά διαμερίσματα στα δύο άκρα τα οποία προεξείχαν από το περίγραμμα του κυρίως ναού. Το νότιο διαμέρισμα του εξωνάρθηκα ενσωματώθηκε στη μεταγενέστερη εκκλησία, το καθολικό της μονής. Στη διάρκεια αναστηλωτικών εργασιών, κάτω από την ορθομαρμάρωση του καθολικού αποκαλύφθηκε μια εξαιρετική τοιχογραφία, που διακοσμούσε άλλοτε τον ανατολικό τοίχο του νοτίου διαμερίσματος του εξωνάρθηκα. Η μοναδική τοιχογραφία που σώθηκε από την αρχική διακόσμηση του ναού της Παναγίας ιστορεί την εμφάνιση του αρχάγγελου Μιχαήλ στον Ιησού του Ναυή πριν από την άλωση της Ιεριχούς. Τοιχογραφίες διασώζονται και στο νότιο σκέλος του σταυρού και το διακονικό. Παριστάνονται συνολικά πέντε μορφές ιεραρχών που έχουν χρονολογηθεί στο τέλος του 12ου αι.

Το Καθολικό, που χτίστηκε για να στεγάσει τα λείψανα του οσίου, είναι η μεγαλύτερη εκκλησία του συγκροτήματος και βρίσκεται στα νότια της εκκλησίας της Παναγίας. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς οκταγωνικού ναού, στον οποίο ο τρούλος (διάμ. περ. 9 μ.) στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς αντί των τεσσάρων του κανονικού εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού. Οι πεσσοί αυτοί είναι τοποθετημένοι πιο κοντά στους τοίχους διευρύνοντας τον κεντρικό χώρο του κυρίως ναού. Ο συγκεκριμένος τύπος είναι ειδικότερα γνωστός ως σύνθετος οκταγωνικός ή ηπειρωτικός, καθώς η σταυροειδής διάταξη διατηρείται στις καμάρες της οροφής και ανάμεσά τους πρεμβάλλονται ημιχώνια. Χρακτηριστικό του τύπου είναι και η διαμόρφωση περιστώου γύρω από τον κεντρικό χώρο του κυρίως ναού.

Από τα παρεκκλήσια που πλαισιώνουν τον τετράγωνο πυρήνα ιδιαίτερη σημασία έχει το βορειανατολικό γιατί εκεί, και στο σημείο επικοινωνίας με τη βόρεια κεραία του σταυρού έχει τοποθετηθεί η μαρμάρινη λειψανοθήκη του οσίου. Είναι το τμήμα του καθολικού που συνδέεται με το ναό της Παναγίας, διευκολύνοντας τη διέλευση των προσκυνητών μπροστά από το λείψανο και την είσοδό τους στο ναό της Παναγίας. Ταυτόχρονα με το καθολικό κτίσθηκε η κρύπτη που έχει σε κάτοψη το σχήμα σταυροειδούς τετρακιόνιου ναού. Στην κρύπτη στεγάζεται ο αρχικός τάφος του οσίου Λουκά, που βρίσκεται στο βόρειο τοίχο, ακριβώς κάτω από το χώρο του καθολικού, όπου τοποθετήθηκε η λειψανοθήκη του οσίου. Δύο ακόμα τάφοι στην κρύπτη ανήκουν σε επιφανείς ηγούμενους του μοναστηριού.

Άλλα κτήρια που έχουν αναστηλωθεί είναι το βορδονάρειο (στάβλος), στο οποίο εκτίθενται αποτοιχισμένες τοιχογραφίες του 18ου αι. από το ναό του Αγίου Σπυρίδωνος μετόχι του Οσίου Λουκά στην περιοχή Στειρίου, το φωτάναμμα με τη χαρακτηριστική καπνοδόχο και η τράπεζα, που από το 1993 λειτουργεί ως μουσείο και περιλαμβάνει αρχιτεκτονικά μέλη από διάφορες οικοδομικές φάσεις της και ευρήματα από τη γύρω περιοχή.

Τετάρτη 5 Φεβρουαρίου 2014. Ώρα: 18.00

Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λιβαδειάς (Media Lab), Κάδμου 7 και Δαιδάλου, Λιβαδειά
Τηλ.: 22610.89970

* Η Μάρω Ρόδη είναι αρχιτέκτονας. Γεννήθηκε στον Ορχομενό και είναι κόρη του Αριστοτέλη και της Ελένης. Σπούδασε στο Λονδίνο και γνωρίζει άριστα αγγλικά και γαλλικά.Είναι εγγεγραμμένη στο Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ) και στο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ) και διατηρεί μελετητικό γραφείο στην Αθήνα και Λιβαδειά από το 2003. Με αρχή το καλοκαίρι του 2012 και το κίνημα Future Library, συνεργάζεται με την Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λιβαδειάς ως εμψυχώτρια της δράσης με τίτλο «Το ΚΟΥΤΙ...με τις ΙΣΤΟΡΙΕΣ».
Το 2013, ως εξωτερική συνεργάτης του Future Library υλοποίησε σε Βιβλιοθήκες της Στερεάς Ελλάδας, στο πλαίσιο της Καλοκαιρινής Εκστρατείας του Future Library ΣΤΙΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥΧΡΩΜΟΣ, τις δράσεις " Πολύ χρώμα λίγο κόστος" και "Τοιχογραφία/Καλλιγραφία".