Η αρχιτεκτονική και η πόλη

Η  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ  ΑΦΥΠΝΙΖΕΙ  ΤΟΝ  ΧΡΟΝΟ

«Η πρόθεσή του ήταν να  φτιάξει μια πραγματική παγκόσμια πόλη,….
Θα ήταν ένα εγχείρημα αρμονίας και ανθρώπινης αλληλοκατανόησης,
μια πόλη όπου ολόκληρη η ανθρωπότητα θα ήταν συμβολικά παρούσα,
όπου θ’ αντιπροσωπεύονταν όλες οι φάσεις του πολιτισμού,
όπου θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν πρίγκιπες, ηγέτες, καλλιτέχνες και φιλόσοφοι,
όπου θα παρουσιάζονταν τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας».
Κολμ Τόιμπιν, Χένρι Τζέιμς, ο Δάσκαλος

                                   Για τους δασκάλους που φεύγουν, σπρώχνοντας τον χρόνο

Στην Αρχιτεκτονική, η δύναμη του παραδείγματος είναι τεράστια. Όλοι μας ψάχνουμε χώρους, έννοιες και εικόνες, από τις οποίες να κλέψουμε (και όχι να αντιγράψουμε), ώστε να βοηθηθούμε στην άρθρωση του δικού μας λόγου. Γι’ αυτό είναι χρήσιμα βιβλία που μας περιγράφουν κτήρια και ιδέες, μα πιο πολύ βιβλία που μας εισάγουν σε μια διαλεκτική, σε ένα ολόκληρο σύμπαν, με το οποίο, μαθητευόμενοι κι εμείς, μπορούμε να συνδιαλλαγούμε.

Είναι ωραίο να μπορεί κανείς να ξαναδεί τον εαυτό του ως μαθητή. Η δύναμη ενός μυαλού που παραμένει ανοικτό και δεν προϋποθέτει πολλά πράγματα ως δεδομένα, μπορεί να είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, μια χρήσιμη επένδυση, αλλά και ένα παράθυρο συνεχώς ανοικτό στον χρόνο του παρελθόντος και του μέλλοντος.

Σε αυτό το βιβλίο (εκδόσεις Καστανιώτη) ο Τάσης Παπαϊωάννου, καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, ασχολείται με το συγκλονιστικό παλίμψηστο στο οποίο θεμελιώνεται η σύγχρονη πόλη. Ο τίτλος – ευθεία αναφορά στον Aldo Rossi (το βιβλίο Η Αρχιτεκτονική της πόλης) αλλά και στον Ζυλ Ντασέν (η ταινία Η νύχτα και η πόλη) – μας προϊδεάζει για τον χαρακτήρα μιας ακολουθίας κειμένων (πάντοτε άρθρων στον καθημερινό έντυπο τύπο, και σε ποικίλες πηγές) που θα μπορούσαν να ιδωθούν ως ένας αρχιτεκτονικός περίπατος, μια αλληλουχία εικόνων που είτε διακρίνει κανείς γύρω του, είτε τις φαντάζεται όπως τις υπαινίσσεται ένα πολύπλοκο περιβάλλον. Κεντρική έννοια μιας ολόκληρης εποχής της Αρχιτεκτονικής, μια από τις βάσεις επί των οποίων οικοδόμησε ο Λε Κορμπυζιέ το σύμπαν του, η ιδέα μιας συνεχούς πορείας που θα αποκάλυπτε μια εναλλαγή χρωμάτων, χώρων, φωτοσκιάσεων και υλικών – προσομοιάζοντας στην ποικιλία ερεθισμάτων που δέχεται κανείς όταν κάνει έναν περίπατο στην πόλη – συμβάλλει στο να «διαβάσουμε» αυτά τα κείμενα ως ένα συνεχές στο χώρο και στον χρόνο.

Τα θέματα έχουν μια φυσική συνέχεια, σαν στάσεις σε μια ημιτονοειδή καμπύλη: η φύση, η Ιστορία, η μνήμη, ο δρόμος, ο χρόνος, ο διάλογος νέου-παλαιού, η εικόνα, η κλίμακα, η σημειολογία, τα βιώματα, το Κράτος, οι μετανάστες, το σκίτσο, η διδασκαλία.

Στη σκέψη του Τάση Παπαϊωάννου τα πάντα φαίνονται να συνδέονται, σαν χωροχρονικό συνεχές:
Η τάξη των λαξευμένων πετρών σε μια ανθρώπινη κατασκευή που τις διαφοροποιεί από τη φύση και τους βράχους της.

Οι αντίθετοι βίοι αρχαιολόγου και αρχιτέκτονα που «κτίζουν» και οι δύο – ο πρώτος στο παρελθόν και ο δεύτερος στο μέλλον.

Το Νοσοκομειακό συγκρότημα «Σωτηρία» με την ιστορία ενός λαού/κράτους – σανατόριο φυματικών, υπόδειγμα νοσοκομείου, εκπρόσωπος του μοντέρνου κινήματος, με ένα λυτρωτικό κομμάτι δάσους για εκείνους που χρειάστηκε να μείνουν εκεί για πολύ – που μπορεί και πρέπει να διεισδύσει στην πόλη και η πόλη σε αυτό.
Ο δρόμος – ένα κανάλι κυκλοφορίας ύλης αλλά και ιδεών εντός μιας πόλης που διαστέλλεται καθώς οι ταχύτητες αυξάνονται – που αν κοιτάξουμε προσεκτικά τριγύρω, θα γίνει ένα πραγματικό ταξίδι, εκτός από τον χώρο, και  στον χρόνο.

Ο Τάσης Παπαϊωάννου δανείζεται τα λόγια του Μπόρχες: «Το παρόν δεν ακινητοποιείται. ‘Ένα καθαρό παρόν είναι αδιανόητο: θα ήταν ανύπαρκτο. Το παρόν περιλαμβάνει πάντα ένα μέρος του παρελθόντος και ένα μέρος του μέλλοντος». Η ιδέα (concept) έχει περιγραφεί πολλές φορές και σε διάφορα πεδία: «τίποτα δεν υπάρχει έξω από τον χρόνο» λέει ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ στο βιβλίο του Η μουσική κινεί το χρόνο, κρατώντας ως πυξίδα την αρχή του Αριστοτέλη «Η μουσική διαπλάθει την ψυχή» (Πολιτικά), και επίσης: «Στη μουσική, τα πάντα πρέπει να είναι διαρκώς και μονίμως αλληλοσυνδεδεμένα». Στην Αρχιτεκτονική, ο χρόνος και η μνήμη φεύγουν και επιστρέφουν, δεσμεύουν και αποδεσμεύουν κατά το δοκούν.

Ο Τάσης Παπαϊωάννου δεν κουράζεται να το υπενθυμίζει:
Το κτήριο αλληλεπιδρά με την πόλη, η πόλη καταγράφει την Ιστορία και την επιστρέφει στους πολίτες ως παρακαταθήκη για το μέλλον. Τα βιομηχανικά κτήρια είναι το πεδίο όπου κάθε γενιά αφήνει το αποτύπωμά της, αναλόγως τις λειτουργικές της ανάγκες, με τέτοια απλότητα στην κατασκευή ώστε η επανάληψη να σε αφήνει να διαβάζεις τον χώρο. Η αποτύπωση των ιστορικών φάσεων σε τέτοιου είδους κτήρια είναι η παραδειγματική εφαρμογή της ένταξης του νέου στο παλαιό – μια ιδέα που ήταν ανέκαθεν ζωτικός παράγοντας της Αρχιτεκτονικής.
Τα ιστορικά κτήρια, τα λαϊκά νεοκλασσικά, σύμβολα στον χώρο ενός ξεχωριστού τρόπου ζωής, βρίσκονται δίπλα μας και εμείς δεν τους δίνουμε πάντοτε τη δέουσα προσοχή και την επιβαλλόμενη φροντίδα.

Η διαβίωση στην ύπαιθρο, στην αυλή του σπιτιού κάποτε – καθώς «ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος» κατά τον Περικλή Γιαννόπουλο – που τώρα πλέον δεν είναι η «καρδιά» του σπιτιού αλλά η «πέτσα» του.
Οι μεγαπόλεις με τις αντιθέσεις τους – το Μέξικο Σίτι όπου η προσθετική κατασκευή στις γειτονιές θυμίζει τα συσσωματώματα των μικρότερων όγκων στις Κυκλάδες, τα σύγχρονα τοτέμ που είναι οι ουρανοξύστες των πολυεθνικών, το Πεκίνο του Νίκου Καζαντζάκη.

Με τη δύναμη ενός Αφηγητή, χειρίζεται έννοιες πολύπλοκες, και δε φοβάται να τις επικαλεστεί και επιπλέον να τις διερευνήσει ακόμα και όταν τα κείμενα δημοσιεύονται σε καθημερινά έντυπα ευρείας κυκλοφορίας. Ή ακριβώς γι’ αυτό. Γιατί ο Τάσης Παπαϊωάννου είναι και κάτι πολύ περισσότερο: είναι ένας Δάσκαλος και αναλόγως γράφει. Κάθε κείμενο είναι ένα μάθημα κι όπως συμβαίνει πάντοτε με τα μαθήματα, υπάρχουν επαναλήψεις και έννοιες-μοτίβα που επανέρχονται και σε επόμενα κείμενα. Χωρίς καμία διάθεση υπερβολής, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένα πανεπιστημιακό εγχειρίδιο, απαραίτητο για την κατανόηση όρων, εννοιών, χρονικών περιόδων, και ακόμα περισσότερο, της πραγματικότητας του να είναι κανείς αρχιτέκτονας στην Ελλάδα σήμερα.

Στον κειμενικό κόσμο του Τάση Παπαϊωάννου υπάρχουν:
Κτήρια από τα οποία μπορεί κανείς να διδαχθεί – δύο επί της οδού Κυκλάδων, του Αριστομένη Προβελέγγιου και του Κυριάκου Κρόκου, και ένα στην Αίγινα, του σπίτι του Αλέκου Ροδάκη.
Συμβουλές για την αποκατάσταση – «και όχι αναπαλαίωση» καταγράφεται η γνωστή στους απόφοιτους του Ε.Μ.Π. επωδός – και για το φωτισμό των νεοκλασσικών.
Το ιντίγκο μπλε για την κορυφή των κτηρίων και το βαθύ ουλτραμαρίν της Μπλε πολυκατοικίας των Εξαρχείων.

Επίσης:
Το οικοδομικό σύστημα της αρχαιότητας «δοκός επί στύλου» και το πώς αυτό μεταλλάχθηκε έως σήμερα. Το παράθυρο της οθόνης σε αντιδιαστολή με το παράθυρο του σπιτιού.
Ο χώρος που διαστέλλεται όταν οι μετανάστες εισρέουν και συμπληρώνουν τα κενά σημεία σε μια πόλη ή το συνεχές του χώρου όταν εκείνοι κουβαλούν ένα μέρος της πατρίδας τους εδώ.
Η έννοια του ορίου και του ενδιάμεσου χώρου και πώς αυτά ορίζονται από ένα κατώφλι που είναι σημαντικό να υπάρχει.

Τέλος:
Η έννοια της κλίμακας και το πώς αυτή δεν πρέπει να συγχέεται με το μέγεθος αλλά να εκπορεύεται από τον συσχετισμό των μεγεθών και τις αναλογίες και την αρμονία.
Η κλίμακα του χρόνου, «του κύκλου της ζωής και του θανάτου».
Η Γη που δεν είναι εμπόρευμα και το Κράτος που μας θεωρεί όλους de facto παρανόμους.
Η παντοδύναμη και μυστηριώδης υπόσταση του σκίτσου – ο προσωπικός έρωτας του Τάση Παπαϊωάννου.

Από τον Τάση Παπαϊωάννου μαθαίνουμε (διότι ο ρόλος του δασκάλου έγκειται και στο να μας υποδεικνύει μια διαφορετική οπτική των πραγμάτων) ότι η ευθεία γραμμή υπάρχει στη φύση και είναι η σταγόνα νερού που πέφτει με τη βαρύτητα, είναι το τεντωμένο σκοινί, είναι η ηλιαχτίδα που περνά μέσα από τα σύννεφα. Μαθαίνουμε για το πνεύμα του τόπου (genius loci) – η υποθήκη του από τα μαθήματα στο Ε.Μ.Π. διατηρεί σταθερή την αξία της: «πηγαίνετε στο οικόπεδο, καθίστε κάτω, μείνετε εκεί ώρα πολλή, παρακολουθείστε την κίνηση του ήλιου, παρατηρείστε τις θέες και φανταστείτε το κτήριο να υψώνεται γύρω σας». Για τον Τάση Παπαϊωάννου ολόκληρη η Αρχιτεκτονική περικλείεται στο χωροχρονικό συνεχές – όταν γεννιέται σήμερα η ιδέα του κτηρίου είναι σαν, ταυτοχρόνως, η ιδέα αυτή να υλοποιείται ως κτήριο στο μέλλον, σαν το αρχιτεκτόνημα να μελετάται και να εξελίσσεται ταυτοχρόνως και σε παρόν και σε μέλλον, και ως ιδέα και ως εφαρμογή. Παίρνουμε ακόμα και ένα μετα-μάθημα: μαθαίνουμε για το πώς κανείς πρέπει να ερευνά (ως φοιτητής και ως επαγγελματίας) – στα μουτζουρωμένα σχεδιαστήρια, στις βιβλιοθήκες, στη ζωντανή καθημερινότητα.

Προς το τέλος του βιβλίου βρίσκουμε τρία κείμενα εξαιρετικά. Το πρώτο (Τα όμορφα σπίτια όμορφα…. ζωγραφίζονται) είναι ένα μάθημα για το χρώμα, τη χρήση του στην παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, την γνώση που περνά από μάστορα σε μάστορα και που, κατά συγκινητικό τρόπο, περνά και σε μας από τον Τάση Παπαϊωάννου. Το δεύτερο (Το σπίτι ως «δοχείο ζωής») είναι ένα μάθημα για τη μνήμη της ζωής και του χώρου, τη βιωματική αμφίδρομη σχέση τους, τη συνέχεια μεταξύ του υλικού κτηρίου και των ανθρώπων που το κατοικούν (με μια λανθάνουσα αναφορά τιμής στον Άρη Κωνσταντινίδη). Το τρίτο (Το άγχος της «καινοτομίας») είναι ένα μάθημα για τη σχετικότητα τόσο του νέου όσο και του νεωτερικού, για τη δύναμη της παράδοσης (με την έννοια που διατύπωσε ο Γιώργος Σεφέρης) να γεννά το καινούργιο χωρίς τυμπανοκρουσίες, αθόρυβα και απρόβλεπτα, τόσο όμως φυσιολογικά.

Για όλους εμάς που διδαχτήκαμε την Αρχιτεκτονική, όλα τα παραπάνω θα μπορούσε να είναι μια σύνδεση με τα φοιτητικά μας χρόνια, μια ανάμνηση όλων όσα ακούσαμε τότε και μια υπενθύμιση ότι τότε ίσως να μην τους δώσαμε την απαραίτητη προσοχή. Όπως και να τα προσλάβαμε όμως όλα αυτά τότε, τώρα και υπό το βάρος της αποκτημένης εμπειρίας του παρόντος, επανεκτιμούμε τις έννοιες, ξαναθυμόμαστε τα μαθήματα που ξεχάσαμε και κυρίως, ανακαλούμε το σημαντικότερο δίδαγμα: να μην σταματήσουμε ποτέ να διδασκόμαστε. Όπως γράφει ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ για το κυριότερο χαρακτηριστικό δίπολο του πολιτισμού και της δημιουργίας, σημασία έχει «πώς ο χρόνος επηρεάζει το περιεχόμενο, επιτρέποντας στα γεγονότα να εξελίσσονται με έναν ορισμένο τρόπο, και πώς το περιεχόμενο με τη σειρά του, επηρεάζει την υποκειμενική αίσθησή μας για τον χρόνο. Ή, όπως καλύτερα το έθεσε ο Τόμας Μαν στο Μαγικό Βουνό: «Η μουσική αφυπνίζει το χρόνο, αφυπνίζει εμάς με στόχο την πιο λεπτή απόλαυση του χρόνου, αφυπνίζει……».

Δάφνη Σουλογιάννη
αρχιτέκτων μηχ.