Η πολυγονική αρχιτεκτονική του Κανδύλη και ο κίνδυνος κατεδάφισης του Centre Artisanal

Το συγκρότημα αυτό, υλοποιημένο το 1962, είναι ένα πρώιμο παράδειγμα Γαλλικού στρουκτουραλισμού, προάγγελος μελετών όπως το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Είναι μια περίοδος όπου οι Candilis-Josic-Woods είχαν νικήσει στο διαγωνισμό για την νέα πόλη της Toulouse το 1961 και άρχιζε μια δεκαετία όπου το γραφείο -με τον Κανδύλη να έχει τον ρόλο του εκπροσώπου και του κύριου διαπραγματευτή-, κατασκευάζει δεκάδες χιλιάδες διαμερίσματα στην Γαλλία και στις υπεραντλαντικές κτήσεις της, με τη μελέτη επέκτασης για το Bagnols-sur-Ceze (1956-61) να ξεχωρίζει.

Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 ο Κανδύλης με τον Woods είχαν αναπτύξει την ιδέα ενός εξελιγμένου habitat ενσωματώνοντας τα ζητήματα ανάπτυξης και αλλαγής σε επίπεδο μεμονωμένης κατοικίας. Ένα habitat ως περιβάλλον που θα εξυπηρετούσε την συνολική, αρμονική και πνευματική ολοκλήρωση των κατοίκων του.
Με την διάλυση των CIAM μετά το συνέδριο του Otterlo, δημιουργείται η Team 10 (Jaap Bakema, Aldo van Eyck, Alison και Peter Smithson, Giancarlo De Carlo, Γιώργος Κανδύλης και Shadrach Woods, Jose Coderch, Ralph Erskine, Amancio Guedes, Herman Hertzberger και Oswald Mathias Ungers) και η συζήτηση για την Μοντέρνα Αρχιτεκτονική και την πόλη αποκτά νέα ώθηση.
Ήταν μια ομάδα που αντιδρούσε στις φονξιοναλιστικές ιδέες και στις αρχές του πολεοδομικού σχεδιασμού των CIAM. Άλλωστε το Μανιφέστο της Team 10 έλεγε:..Η πολεοδομία που εξελίχθηκε με τους όρους της Χάρτας της Αθήνας τείνει να παράγει πόλεις όπου οι ανθρώπινες συναναστροφές εκφράζονται με ακατάλληλο τρόπο. Για να καταλάβουμε καλύτερα αυτές τις ανθρώπινες συνενώσεις πρέπει να θεωρήσουμε κάθε κοινότητα ως μια σύνθετη ολότητα (1).

Οι τέσσερις λειτουργικές κατηγορίες της Χάρτας της Αθήνας του 1933 (κατοικία, εργασία, αναψυχή και μεταφορές) αντικαθιστώνται με νέες κατηγορίες: Κατοικία, Δρόμος, Συνοικία και Πόλη που αντανακλούσαν μια αλλαγή πλεύσης σχετικά με την μορφολογία και τις κοινωνικο-ψυχολογικές ανάγκες. Δόθηκε έμφαση στις υποδομές, στην ανάπτυξη στην γραμμική οργάνωση στον δρόμο και στα δίκτυα πεζοδρόμων. Πρότυπα της ομάδας Team 10 γίνονται οι μελέτες για τους υπερυψωμένους πεζοδρόμους της μελέτης Allison and Peter Smithson's Golden Lane το 1952, το συνεχές δίκτυο συνδεόμενων γαλαριών του Park Hill στο Sheffield, το 1961.

Ο Pierre Lagard, αρχιτέκτονας στις Sevres με τον οποίο επικοινώνησε ο υπογράφοντας, όπως και ο πρώην δήμαρχος Roger Fajnzylberg, ο γενικός γραμματέας του Docomomo, διάφοροι αρχιτέκτονες (όπως ο J.Nouvel) αλλά και κόμματα, ξεκίνησαν αγώνα για την αποτροπή της κατεδάφισης του Centre Artisanal αλλά και ενημέρωσης του υπουργού πολιτισμού Renaud Donnedieu de Vabres όπως και ο Alexis Josic ο οποίος προτείνει τρόπους αναστήλωσης και επανάχρησης ως νοσοκομειακή μονάδα περίθαλψης ηλικιωμένων για την αποτροπή κατασκευής πολυκατοικιών. Άλλωστε οι Candilis Josic Woods είχανε σχεδιάσει το συγκρότημα με ένα τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνεται η οποιαδήποτε χρήση από τους μελλοντικούς του χρήστες.

Η σημαντικότητα του συγκροτήματος βρίσκεται κυρίως στην πρόταση αναθεώρησης του αστικού ιστού ως ζήτημα «πλέγματος και γεμίσματος» σε ένα εγχείρημα αλλαγής και ανάπτυξης. Ο τρόπος με τον οποίο οι υπάρχουσες τυπολογίες κατοικιών των Ευρωπαϊκών πόλεων φιλοξένησαν διάφορα προγράμματα χρησιμοποιήθηκε εδώ ως σημείο αναφοράς. Ο αστικός ιστός χρησιμοποιήθηκε ως συνδυασμό κυψελών οι οποίες σχημάτισαν μια δεκτική δομή στέγασης μέσα από διάφορα προγράμματα. Το σημείο αναφοράς ήταν ένας κάνναβος προσαρμοσμένος στην μορφολογία της υφιστάμενης τοπογραφίας. Η μελέτη εξέτασε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τον βαθμό διάρθρωσης του αστικού χώρου και πως αυτός μπορεί να δημιουργηθεί με κάποια περιθώρια ελευθερίας και μεταβλητότητας. Έτσι δημιουργήθηκαν εργαστήρια στο ισόγειο και στούντιο στον πρώτο όροφο για 20 καλλιτέχνες μέσα από μια στρατηγική συνδυασμού μινιμαλιστικών στοιχείων επιτρέποντας έτσι μια μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών χώρων και χωρικών μεταβάσεων.

Ο σχεδιασμός επέτρεψε έτσι την μεταβολή των χώρων ώστε να μπορούν οι διάφοροι καλλιτέχνες να δουλεύουν μαζί σε διάφορους συνδυασμούς κρατώντας την ίδια στιγμή τους χωρικούς προσδιορισμούς στο ελάχιστο. Αυτή η σύλληψη των αρχιτεκτόνων στόχευε στην φιλοξενία διαφορετικών και διαφόρων λειτουργιών που θα εξασφάλιζαν την βιωσιμότητά της στο χρονικό διηνεκές.

Η δουλειά των Candilis-Josic-Woods συσχετίζεται όχι τόσο άμεσα με την παραδοσιακή πόλη όσο με την μεγαλούπολη, την πόλη ως ολότητα καλύπτοντας και το ιστορικό και το νέο ως φόντο για τις δράσεις τους. Ο καθημερινός αστικός σχεδιασμός αντιλαμβάνεται ως μια στρατηγική τοποθέτηση στο πεδίο της έντασης που υφίσταται μεταξύ εκείνου που υπήρχε και εκείνου που υπάρχει. Αυτή η θέση μπορεί να θεωρηθεί ως μια εισαγωγή και μια μεταλλαγή του υπάρχοντος αστικού ιστού. Όπως σχολίαζε και ο Peter Smithson (2) η δουλειά του εν λόγω γραφείου εισάγει νεωτερισμούς εντός του πλαισίου των υφιστάμενων δομών χρήσης, κίνησης, μορφολογίας. Ουσιαστικά η θεώρηση των Candilis-Josic-Woods για τον αστικό χώρο αποτελεί την επιτομή μιας σημαντικής αλλαγής στην μεταπολεμική αρχιτεκτονική σκέψη. 

Στις αρχές του γραφείου ήταν ο σχεδιασμός, η μέθοδος της εισαγωγής στην τοπιογραφία και ο αισθητικός χαρακτήρας των νέων πόλεων ενσωματώνονται στο υφιστάμενο γεωγραφικό και πολιτιστικό περιβάλλον της παλιάς πόλης και της ευρύτερης περιοχής (3). 
Ο ορισμός του Κανδύλη για την πολεοδομία προσεγγίζει το πολιτιστικό ολιστικό μοντέλο της  Françoise Choay βασιζόμενο στην υπάρχουσα χωρική οργάνωση. Αυτή η θεώρηση αντιτίθεται με την αποκαλούμενη προοδευτική προσέγγιση των CIAM που επικαλούνταν μια ρήξη με την ιστορική πόλη. Ο Κανδύλης δεν συνυπέγραψε αυτόν έντονο διαχωρισμό της Choay αλλά αναζήτησε μια πολεοδομική προσέγγιση με σκοπό την κατανόηση των αστικών μορφών του παρελθόντος. Τα γραπτά του προσπαθούν να αποκαλύψουν μέσα στην προοδευτικότητα του Μοντέρνου κινήματος πολιτιστικές προσεγγίσεις, ή μάλλον μια άλλη παράδοση του μοντέρνου. Οι αρχιτέκτονες αυτής της τάσης μελετούσαν τις υπάρχουσες πόλεις και το μέλλον τους μέσα από διαχρονικές προοπτικές.

-Για τον Κανδύλη η ομάδα Team X είχε ως σκοπό την αναζωογόνηση της παράδοσης της πολεοδομίας μέσα από μια επανα-εννοιολόγιση που αντανακλούσε τις ιδέες των Chombart de Lauwe και Lefebvre και την σημασία των σχέσεων μεταξύ των διαφορετικών αστικών λειτουργιών, της συνέχειας του αστικού ιστού και της σημασίας της κινητικότητας. Ουσιαστικά η δουλειά της Team X βρίσκονταν στο σταυροδρόμι μεταξύ της κοινωνικής εθνολογίας που αντιλαμβανόταν την πόλη ως αποτέλεσμα των πρακτικών στέγασης και κατασκευής και της άλλης παράδοσης του μοντέρνου που θεωρούσε την πόλη απόρροια υλιστικής διάρθρωσης και χωρικών χαρακτηριστικών.

Μηνύματα διαμαρτυρίας στην διεύθυνση: communication.dapa@culture.gouv.fr και συμπαράστασης στο: architecturessarl@wanadoofr. 

Βιογραφία Κανδύλη

Ο Γεώργιος Κανδύλης γεννιέται στο Baku του Αζαρμπαϊτζάν στις 29 Μαρτίου το 1911. Περνάει μια ταραγμένη παιδική ηλικία (σύλληψη πατέρα του, θάνατος του μικρού του αδελφού, αρρώστια της μητέρας του, εμφύλιος πόλεμος, πείνα,). Το 1926 αποκτά την ελληνική υπηκοότητα. Αρνείται την δουλειά σε τράπεζα που του προσφέρουν οι θείοι του και σπουδάζει στο Πολυτεχνείο της Αθήνας μεταξύ 1931-1934. Μετά την αποφοίτησή του σχεδιάζει μικρά έργα όπως βίλες, αποθήκες και μια μικρή πτέρυγα μαιευτικής κλινικής, δημιουργεί οικογένεια και γίνεται βοηθός του Γιάννη Δεσποτόπουλου στο Πολυτεχνείο.
Στη συνέχεια συμμετέχει στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και με την λήξη του -στα πλαίσια μιας υποτροφίας από το Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας-, εργάζεται πλάι στον Le Corbusier ο οποίος τον εμπιστεύεται αργότερα για την οργάνωση της ASCORAL (Assemblee de constructeurs pour une renovation architecturale). Δύο χρόνια μετά γίνεται βασικός του συνεργάτης και βασικός σχεδιαστής της Unite d’Habitation in Marseille (1945-52).

Το 1951 ο Κανδύλης μαζί με τους Shadrach Woods και Henri Piot ηγούνται της ATBAT-Afrique στο Μαρόκο, μέρος του ερευνητικού ατελιέ ATBAT, που είχαν ιδρύσει οι: Le Corbusier, Vladimir Bodiansky, Andre Wogenscky και Marcel Py, το 1947 αρχικά για την κατασκευή της Marseille Unite d’Habitation.
Εξαιτίας της πολιτικής έντασης στην χώρα το γραφείο στο Μαρόκο κλείνει στα τέλη του 1952 και οι Candilis και Woods ηγούνται του γραφείου της Καζαμπλάνκα.
Το 1954, ο Κανδύλης επιστρέφει στο Παρίσι όπου ανοίγει δικό του γραφείο μαζί με τους μηχανικούς Paul Dony, Piot και τους Alexis Josic και Woods. Το γραφείο κερδίζει τον εθνικό διαγωνισμό Operation Million, που σκοπό είχε την μείωση του κατασκευαστικού κόστους ενός διαμερίσματος τριών δωματίων από 1.5 γαλλικά φράγκα στα 1 εκατομμύριο.
Ο Κανδύλης λόγω της μακράς συμμετοχής του στα ζητήματα των CIAM και της σχέσης του με τον Le Corbusier αντιπροσωπεύει μια συνέχεια με την δημιουργία της Team 10. Με την διάλυση των CIAM μετά το συνέδριο του Otterlo το 1959 όπου παρουσιάστηκε η μελέτη Bagnols sur Ceze, η οποία σημάδεψε το τέλος μιας περιόδου κυριαρχίας των αρχών των CIAM, δημιουργείται η Team 10. Μια ομάδα που αντιδρά στις φονξιοναλιστικές ιδέες και στις αρχές του πολεοδομικού σχεδιασμού των CIAM.

Την δεκαετία του ’60 κατασκευάζει 40.000 οικονομικές κατοικίες περιαστικά των πόλεων όπου και υπήρχε διαθέσιμη γη, κυρίως στα πλαίσια κοινωνικών στεγαστικών προγραμμάτων. Εφαρμόζει την μέθοδο της προκατασκευής σε επαναλαμβανόμενου σχηματισμούς που θα εξελιχθούν στα σημερινά banlieu. Παράλληλα, μετά από παρότρυνση των μαθητών του ο Κανδύλης ηγείται ενός εξωτερικού γραφείου στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού το 1965 ενώ συνεχίζει να διδάσκει σε διάφορες σχολές αρχιτεκτονικής του εξωτερικού. Του αναθέτουν έργα από την Ελλάδα αλλά λόγω της ρευστής πολιτικής κατάστασης ακυρώνονται.
Γίνεται μέλος του ανώτατου πολιτιστικού συμβουλίου της Γαλλικής Κυβέρνησης και τον Δεκέμβριο του 1979, η ελληνική κυβέρνηση του αναθέτει την διεύθυνση της Κτηματικής εταιρείας του Δημοσίου με σκοπό τη δημιουργία των βασικών δημοσίων κτηρίων. Όμως όπως ο ίδιος ο Κανδύλης γράφει οι δυσκολίες που συνάντησε ήταν αφάνταστες. Την δεκαετία του ’70 η κοινωνική κατακραυγή για τις συνθήκες που επικρατούσαν στα ευρωπαϊκά προάστια προκάλεσε δράσεις για την ανάπλαση των εν λόγω περιοχών. Παρ’ όλα αυτά, την δεκαετία του ’80 το πρόγραμμα les grands ensembles αφήνεται για να αναπλαστούν τα κέντρα των πόλεων και συνεπώς η πρωτοπόρα δουλειά των Candilis-Josic-Woods ξεχνιέται.
Μετά την διάλυση της συνεργασίας Candilis-Josic-Woods το 1969, ο Κανδύλης παραμένει ενεργός ως αρχιτέκτονας και πολεοδόμος αναλαμβάνοντας έργα σε τουριστικές περιοχές καθώς και κατοικίες και σχολεία ιδίως στην Μέση Ανατολή.
Ο Κανδύλης αποβιώνει στο Παρίσι στις 10 Μαΐου του 1995. 

Σημειώσεις
(1)Bakema, van Eyck, van Ginkel, Hovens-Greve, Smithson, and Voelker, ‘Doorn Manifesto’ (1954) in Joan Ockman, Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology, New York, Rizzoli, σ.183.
(2) P.Smithson, «The Slow Growth of Another Sensibility: Architecture as Townbuilding», στο: J.Gowan, A Continuing Experiment. Learning andTeaching at the Architectural Association, London, Architectural Press, Ιανουάριος 1973, σ.58.
(3)G.Candilis, «Bangnols sur Cèze», Architectural Design, Μάιος 1960, σ.182.

Ν.Β.Μιτζάλης