Εγκυκλοπαίδεια της ουτοπίας

Σάββας Κονταράτος, Ουτοπία και Πολεοδομία, τόμος Α΄ (573 σελ.) / τόμος Β΄ (471 σελ.), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2014.

Ο Σάββας Κονταράτος, ο σημαντικότερος ίσως αρχιτέκτων-διανοούμενος της γενιάς του, με παραγωγή εξαιρετικών θεωρητικών και κριτικών κειμένων από τη δεκαετία του 1970, με την έκδοση αυτού του δίτομου έργου για τη διαχρονική σχέση ουτοπίας και πολεοδομίας φέρνει σε πέρας μια μνημειώδη, έξοχη σύνθεση που προορίζεται να κυριαρχήσει στην ελληνική βιβλιογραφία και να αποτελέσει νέο παράδειγμα.

Ο Κονταράτος εργάστηκε επί 35 συναπτά έτη πάνω σε αυτό το θέμα, συνθέτοντας βήμα-βήμα τη μελέτη του (συνολικά 1044 σελίδων μεγάλου σχήματος). Στον πρώτο τόμο, ασχολείται με τη φύση και τον χαρακτήρα του κοινωνικού ουτοπισμού με έμφαση στη νεότερη δυτική σκέψη (από τον Thomas More και τον Tommaso Campanella ως τις δυστοπίες του 20^ου αιώνα, τον Ζαμιάτιν, τον Lefebvre και τον Orwell, περνώντας φυσικά από τον μαρξιστικής προέλευσης κοινωνικό ουτοπισμό του 19^ου αιώνα και τις αιρέσεις του), καθώς και με τον χαρακτήρα της ουτοπικής νοοτροπίας άμεσα συνδεδεμένης με την πολεοδομία και γενικώς με το δομημένο περιβάλλον (σε μια αφήγηση όπου η εικόνα της ουτοπικής πόλης στη μοντέρνα εποχή ξεδιπλώνεται ανάγλυφα, καθώς διασταυρώνεται με απόλυτες κανονιστικές στοχεύσεις, κοινωνικούς οραματισμούς και εξουσιαστικούς πατερναλισμούς που χαρακτηρίζουν την πορεία αυτής της υψηλής διανοητικής περιπέτειας του ανθρώπου). Η μελέτη του Κονταράτου ολοκληρώνεται με την εξιστόρηση της ιδέας της ουτοπίας, όπως αποτυπώθηκε πάνω στην ιστορική πόλη καθώς και στην πόλη της βιομηχανικής επανάστασης και του 20^ου αιώνα. Ό,τι προκύπτει δεν συνιστά ακριβώς εγχειρίδιο ιστορίας της πολεοδομίας τυπικό ως προς την πληρότητα και την τεκμηρίωση, αλλά ανάδειξη και εξιστόρηση της ουτοπικής λογικής και των ουτοπικών συνιστωσών που μπορούν να επισημανθούν στον σχεδιασμό και στην εξέλιξη των πόλεων: όχι μόνο μελετών που δεν υλοποιήθηκαν (π.χ. το σχέδιο Voisin του Le Corbusier για το Παρίσι) αλλά και εκείνων που αποτέλεσαν σπουδαία παραδείγματα στην εξέλιξη της πόλης, από την Πιέντσα του Bernardo Rossellino και την Αθήνα των Κλεάνθη-Schaubert-Klenze ως το EUR του Marcello Piacentini και την Μπραζίλια του Oscar Niemeyer.

Peter Brueghel ο Πρεσβύτερος, Ο Πύργος της Βαβέλ, 1563

Σε αυτή την εργασία, μοναδική για την ελληνική βιβλιογραφία, εξαιρετικά εικονογραφημένη και αξιοθαύμαστη ως προς τη διάρθρωση, ο Κονταράτος διυλίζει όλη την κακοχωνεμένη και ομολογουμένως απέραντη βιβλιογραφία πάνω στο θέμα του (εξαιτίας των δυσκολιών που παρουσιάζουν ενίοτε τα ξένα κείμενα, εξαιτίας των συχνά μέτριων μεταφράσεων, και εξαιτίας της γενικά και διαχρονικά μη συστηματικής προσέγγισης των ζητημάτων στα πανεπιστήμια και τα πολυτεχνεία μας) και μας αποδίδει με έξοχο τρόπο έννοιες, γεγονότα και αποτιμήσεις που μπορούν να αρθρώσουν διεθνώς μια επιστημονικά δόκιμη ιδέα για την εξέλιξη της πόλης και της σκέψης γύρω από την ιδέα της πόλης.

Εντούτοις, σε αυτό το βαθιά πολιτικό βιβλίο, ο Κονταράτος δεν εμφανίζεται σαν ένας ουδέτερος απολογητής της ουτοπικής ιδέας: αναμετράται με την αυταρχική διάσταση της ουτοπίας κληρονομημένη από τον Πλάτωνα, που στην Αναγέννηση εξελίσσεται στην εκκοσμικευμένη εκδοχή μιας αυστηρά οργανωμένης μοναστικής ζωής, και επισημαίνει ότι ουτοπία και καταναγκασμός, ευτυχία και υποχρεώσεις, αποτελούν σε αυτό το πλαίσιο ταυτόσημα δίδυμα. Στις ουτοπίες δεν υπάρχουν περιθώρια για ατομικές πρωτοβουλίες και αυθόρμητες εκδηλώσεις: εξαλείφονται οι ατομικές διαφορές, ενίοτε ακόμη και οι διαφορές φύλου (!), δίνεται έμφαση στην ισότιμη συλλογικότητα, ενώ «η ίδια η σεξουαλικότητα δεν παύει να έχει κάτι το σκοτεινό και το ανεξέλεγκτο που ενοχλεί τους ουτοπιστές». Η θεϊκή εξουσία αντικαθίσταται από τον λογικά αναγκαίο καταναγκασμό, τα πάντα προβλέπονται και ρυθμίζονται, ενώ η ιδέα της απομόνωσης και της περιχαράκωσης δεν πραγματοποιείται μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο, μιας και η «ένταξη της ουτοπίας στην ιστορία δεν θα σήμαινε παρά το ενδεχόμενο μιας παρακμής». Ο Κονταράτος εύστοχα επισημαίνει ότι, απέναντι σε αυτόν τον εφιάλτη ολοκληρωτικού χαρακτήρα, οι αναρχικοί του 19^ου αιώνα είναι οι πρώτοι που καταδικάζουν τις ουτοπικές συλλήψεις σαν προτάσεις κοινωνικής οργάνωσης ασύμβατες με τα ιδανικά της απελευθέρωσης του ανθρώπου.

Η Τενοτστιτλάν, πρωτεύουσα των Αζτέκων, σε ξυλογραφία των αρχών του 16ου αι.

Ο συγγραφέας τελικά αναγνωρίζει ότι η ουτοπική λογική διέπει λίγο πολύ όλη την πολεοδομική θεωρία και πράξη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, κάτι που χαρακτηρίζει και το μοντέρνο κίνημα του 20^ου αιώνα και την πόλη του, η οποία με τη σειρά της δεν είναι άμοιρη μιας υπέρμετρα ρυθμιστικής νοοτροπίας. Ολοκληρώνει την πολύτιμη μελέτη του με το παράδειγμα του Λος Άντζελες, της πιο εύγλωττης δυστοπίας του παρόντος και του μέλλοντος, που θα μπορούσε να συνοδεύεται από την οξυδερκέστατη επισήμανση των σιτουασιονιστών Kotányi και Vaneigem της δεκαετίας του 1960: «Η πολεοδομία δεν υπάρχει: είναι μια 'ιδεολογία' με την έννοια του Μαρξ (...) Η πολεοδομία μοιάζει με τη διαφήμιση της κόκα-κόλα: είναι μια καθαρή θεαματική ιδεολογία. Ο μοντέρνος καπιταλισμός οργανώνει τον υποβιβασμό όλης της κοινωνικής ζωής σε θέαμα και είναι ανίκανος να παρουσιάσει ένα θέαμα διαφορετικό από το θέαμα της αλλοτρίωσής μας. Τα όνειρα που πλάθει για την πολεοδομία είναι το αριστούργημά του».

Αντρέας Γιακουμακάτος