Μνημονικοί κώδικες στην πόλη

Το ωραιότερο ταξίδι είναι εκεί όπου επιστρέφεις. Όχι εκεί όπου γνωρίζεις τόπους για πρώτη φορά. Στην επιστροφή ενεργοποιείται ο μηχανισμός της μνήμης, αναγνωρίζονται εικόνες, αναδομείται ο χαρακτήρας ενός τόπου. Οι ωραιότεροι τόποι είναι εκείνοι που περιέχουν και αναπαράγουν αναγνωρίσιμους κώδικες μνήμης, εκείνοι που αφηγούνται γλαφυρά μια ιστορία. Οι πόλεις είναι προνομιούχοι τόποι. Τόσο οι πόλεις είναι ωραίες όσο περιέχουν μεγαλύτερο βάθος μνήμης, πορείας πολιτισμού μέσα στον χρόνο και μέσα στις ύλες που τις συνθέτουν.

Ποιοι είναι οι μνημονικοί κώδικες μιας πόλης; Είναι η οργάνωση του χώρου, είναι η κλίμακα των πραγμάτων, είναι τα επιφανή κτίρια, είναι το φως και το κλίμα που τα περιβάλλει; Είναι ίσως οι συμπεριφορές, η γλώσσα του σώματος των κατοίκων, οι συνήθειες, οι νοοτροπίες; Είναι η γραπτή και τεκμηριωμένη, πλην όμως όχι άμεσα ορατή ιστορία της; Είναι οι επιθυμίες που σου προκαλεί, όπως λέει και ο Καλβίνο στις «Αόρατες πόλεις» του, είναι τα κίνητρα της ανταλλαγής (οποιασδήποτε ανταλλαγής), είναι οι όψεις της ζωής, των σημείων και των ανθρώπων που ποτέ δεν θα γνωρίσεις; Όλα αυτά είναι μνημονικοί κώδικες μιας πόλης, και πολλά άλλα ακόμα, προσδιορισμένα και απροσδιόριστα. Ωστόσο, ανάμεσα σε όλους τους κώδικες, η αρχιτεκτονική της πόλης είναι αποκαλυπτική για την ταυτότητα του τόπου, αν ξέρει κανείς να τη διαβάζει. «Όλα είναι αρχιτεκτονική» θα έλεγε κανείς, αν επιχειρούσε μέσα από τα σπαράγματά της να αντλήσει μια αφήγηση βάθους, μια αφήγηση πολιτισμού.

Στον δυτικό άξονα της Φλωρεντίας προς τη θάλασσα, το Πράτο, Η Πιστόια, το Μοντεκατίνι και το Βιαρέτζιο αφηγούνται τη δική τους ιστορία. Το Πράτο και η Πιστόια, πόλεις με βαθιά ιστορική παράδοση που έρχεται από τον Μεσαίωνα, είναι στραμμένες περισσότερο στη βιομηχανική παραγωγή, καθώς η πρώτη υποφέρει από την πίεση του πρωταγωνιστικού ρόλου της κοντινής Φλωρεντίας και της ακατανίκητης τουριστικής της επιτυχίας, η δεύτερη από την ελκυστική γοητεία του Μοντεκατίνι με τα περίφημα λουτρά και τις παραδοσιακές αστικές συνήθειες. Το Βιαρέτζιο, στο Τυρρηνικό πέλαγος, συμπληρώνει τον άξονα της διασκέδασης και του ελεύθερου χρόνου, πιστό καθώς είναι στη μεγάλη ιστορική παράδοση του παραθαλάσσιου θερέτρου στην υπέροχη ακτογραμμή της Τοσκάνης-απέραντης λουτρόπολης για τους μόνιμους κατοίκους και για ακόμη περισσότερους επισκέπτες, Ιταλούς και ξένους. Η καλοκαιρινή μετακίνηση στη θάλασσα υπήρξε πάντα ένας τρόπος ζωής για τους κατοίκους της Φλωρεντίας και των άλλων μικρότερων πόλεων της Τοσκάνης εδώ και τουλάχιστον ενάμιση αιώνα, μια γλυκιά συνήθεια του τέλους του 19ου αιώνα που ενισχύθηκε την περίοδο του φασισμού και ακόμη περισσότερο στα χρόνια της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης, διαμορφώνοντας γενιές, νοοτροπίες και συμπεριφορές. Σήμερα ο κόσμος ταξιδεύει περισσότερο και οι συνήθειες αλλάζουν, γι' αυτό και οι διακοπές σε αυτά τα ιστορικά θέρετρα της Τοσκάνης έχουν ίσως και κάποια ανεπαίσθητη γεύση νοσταλγίας.

Μοντεκατίνι, το κέντρο της πόλης.

Μοντεκατίνι, ο ιστορικός πρώτος πυρήνας των ιαματικών λουτρών.

Πόλεις μικρές, το Μοντεκατίνι και το Βιαρέτζιο, είναι πυκνωτές ενός παρελθόντος που συνεχίζεται, καθώς αποτελούν γλυκούς προορισμούς διακοπών και ανέμελης εγκατάλειψης, κάτω από τη σκιά μιας πανταχού παρούσας παράδοσης Λίμπερτυ και υπό τους ήχους της μουσικής του Πουτσίνι. Ο διάσημος συνθέτης είχε γεννηθεί στην κοντινή Λούκα και πέρασε τη ζωή του στη λίμνη που φέρει το όνομά του, στα περίχωρα του Βιαρέτζιο, συνθέτοντας τις όπερες που τον καθιέρωσαν διεθνώς στις αρχές του 20ου αιώνα. Μια βαθιά αστική παράδοση είναι λοιπόν η μνήμη του τόπου. Παράδοση κοινωνικής παιδείας, παράδοση τρόπων και αντιλήψεων με συνέχεια αιώνων. Η παράδοση περνά στις καθημερινές ανθρώπινες συμπεριφορές που δεν έχουν τίποτα το ψευδεπίγραφα «ευγενικό» ή απωθητικά «μεγαλοαστικό»: οι συμπεριφορές είναι αντίθετα απλές και άμεσες, ενώ ταυτόχρονα διακριτικές και πάντα σε ένα πλαίσιο ορθότητας, προϋποθέτοντας συλλογικούς επικοινωνιακούς κώδικες και μια αίσθηση κοινωνικότητας που ρίζωσε στη μακραίωνη ιστορία αυτών των τόπων, από τους Μεδίκους μέχρι σήμερα.

Η επώνυμη αρχιτεκτονική των μεγάλων δημιουργών δεν είναι πάντα αυτή που κάνει σπουδαία μια πόλη. Στο Μοντεκατίνι, βρίσκει κανείς την ευταξία των μικρών κατοικιών, την αξιοζήλευτη οργάνωση του δημόσιου χώρου και του αστικού εξοπλισμού, καθώς και μια αξιοπρεπή αρχιτεκτονική της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου και των δεκαετιών του 1960 και 1970 που έχει το ιδιαίτερο προσόν να είναι εξαιρετικά καλά συντηρημένη. Μοντέρνο μνημείο του 20ού αιώνα στην πόλη είναι ο μεσοπολεμικός σιδηροδρομικός σταθμός του ιδιοφυούς Angiolo Mazzoni, ενός από τους καλύτερους αρχιτέκτονες της μουσολινικής εικοσαετίας. Αυτή η νεότερη παράδοση συμβιώνει με την ισχυρή μνήμη του Λίμπερτυ που βρίσκει την αποθέωσή της στο συγκρότημα των ιαματικών λουτρών της πόλης τα οποία ωστόσο πηγαίνουν ακόμη πίσω στο χρόνο, καθώς ο πρώτος πυρήνας τους δημιουργήθηκε από τον αρχιδούκα της Τοσκάνης Πιέτρο Λεοπόλδο στα τέλη του 18ου αιώνα.

Βιαρέτζιο, το παιχνίδι του Λίμπερτυ και του εκλεκτικισμού στην παραθαλάσσια λεωφόρο

Βιαρέτζιο, το οικιστικό μέτωπο στην άλλη όψη της παραθαλάσσιας λεωφόρου

Βιαρέτζιο, μαρτυρίες του εκλεκτικισμού και του μοντέρνου κινήματος που συνθέτουν το κέντρο της πόλης

Στη αβίαστη κλίμακα του Βιαρέτζιο με τις μικρές κατασκευές, τις συμβατές λειτουργίες και την εύτακτη αστική γραφικότητα, η αφήγηση της πόλης είναι ακόμη πιο σύνθετη: στον εντυπωσιακό παραθαλάσσιο άξονα του βραδινού περιπάτου, τα μεγάλα ξενοδοχεία του εκλεκτικισμού και του ιστορικισμού παρατάσσονται απέναντι από τις γλυκύτατες μαρτυρίες των μικρών εμπορικών κτιρίων ενός εξαίσιου Λίμπερτυ, πάνω σχεδόν στην αμμουδιά. Αισθάνεσαι ότι κάθε στιγμή του πιο πρόσφατου παρελθόντος, έχει αφήσει ένα ευδιάκριτο ίχνος ζωής, που συμβιώνει αρμονικά με τα υπόλοιπα. Το Λίμπερτυ (η ιταλική Αρ Νουβώ δηλαδή) γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία στην Τοσκάνη, καθώς τα ατελείωτα θέματα και οι παραλλαγές του συνόδευαν και ερμήνευαν έκτακτα εκείνο το κλίμα της Μπελ Επόκ που συνεχίστηκε και μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο, ιδιαίτερα στα ιταλικά θέρετρα (και που ανυπέρβλητα αναπαράγει ο Λουκίνο Βισκόντι με τον «Θάνατο στη Βενετία»-του Gustav Aschenbach/Gustav Mahler, στο περιβάλλον του παρακμιακού «Grand Hotel Des Bains» στο βενετσιάνικο Λίντο). Στο Βιαρέτζιο το Λίμπερτυ, μαζί με μαρτυρίες του «φασιστικού στυλ» των δεκαετιών του 1920 και του 1930 και τη μεταπολεμική οικιστική πραγματικότητα που μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέρουσα αλλά προκύπτει από αυστηρούς οικιστικούς ελέγχους και κανονισμούς, αφηγείται πλαστικά τη νεότερη ταυτότητα του τόπου και τη ζωή μιας κοινωνίας της ευημερίας. Τον τόπο όμως αφηγούνται και διάσημα «μνημεία» για τον ελεύθερο χρόνο που λειτουργούν μέχρι σήμερα, όπως το κλαμπ «Bussola» όπου έκανε καριέρα η θρυλική τραγουδίστρια Μίνα στη δεκαετία του 1960, ή η «Capannina» και η «Versiliana» που φιλοξενούν σήμερα τις ιδιαίτερα προσφιλείς στους παραθεριστές καλοκαιρινές εκδηλώσεις πολιτισμού, από συζητήσεις μεταξύ γνωστών πολιτικών και δημοσιογράφων μέχρι την απονομή έγκυρων λογοτεχνικών βραβείων.

Την καλύτερη πολιτισμική αφήγηση εδώ την αποκαλύπτουν οι ανθρώπινες συμπεριφορές και οι τρόποι που τα μέλη μιας κοινότητας έχουν βρει για να συμβιώνουν μεταξύ τους.

Του Ανδρέα Γιακουμακάτου
(Οι φωτογραφίες είναι του Α. Γιακουμακάτου)