Ιδέες της κατοίκησης στον 20ο αιώνα

 

Το φαινόμενο αυτό σχετίζεται με την ταχεία ανοικοδόμηση των αστικών περιοχών μετά την τραγωδία του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, με δεδομένες τις ανάγκες για τη μαζική στέγαση εργατικού δυναμικού που στα μεγάλα και μικρότερα κέντρα υποστήριζαν την παραγωγική διαδικασία, ιδίως στον τομέα της βιομηχανίας.

Οι αντιπροσωπευτικές τυπολογίες και ακόμη και τα ποσοτικά μεγέθη των κατοικιών εκείνης της εμπειρίας δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις σημερινές αντιλήψεις και ανάγκες. Τα διδάγματα ωστόσο των Siedlungen και των Höfe είναι άλλα: πρώτον, ο ενιαίος σχεδιασμός των συγκροτημάτων, που σημαίνει ενιαία αισθητική αντίληψη και ρυθμισμένες οικιστικές λειτουργίες· δεύτερον, η σχέση μεταξύ ιδιωτικού κατοικημένου χώρου και ιδιωτικού ανοιχτού (κήπος), που προσφέρεται ακόμη και για την κάλυψη διατροφικών αναγκών του πυρήνα της οικογένειας· τρίτον, Η προνομιακή σχέση και η αναλογία μεταξύ δομημένου και φυσικού χώρου, που σημαίνει ευνοϊκές συνθήκες υγιεινής και κοινωνικοποιημένης ζωής· και τέταρτο και πιο σημαντικό, η ισχυρότατη αίσθηση της κοινότητας και της συμμετοχικότητας που τα συγκροτήματα αυτά δημιουργούν και καλλιεργούν μεταξύ των κατοίκων του συγκροτήματος.

 

(Αριστερά) J.J.P. Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925 (φωτ. Α.Γ., 1990),
(Δεξιά) B. Taut, Hufeisensiedlung Britz, Βερολίνο, 1925 (φωτ. Α.Γ., 2007).

 

Βέβαια, η μοντέρνα αρχιτεκτονική εκείνης της εποχής και ιδίως η αρχιτεκτονική της κατοικίας δεν υπήρξε δημοφιλής, παρά την ουμανιστική φόρτιση και τον μεσσιανισμό της, ή ίσως εξαιτίας τους. Ήταν «επιστημονική» και «αφαιρετική» και προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της «ελάχιστης διαβίωσης» με τα εργαλεία ενός σχεδιασμού προγραμματικού και «ανώνυμου», ενώ υιοθετούσε κατασκευαστικές μεθοδολογίες όσο το δυνατόν πιο οικονομικές και συνεπώς δεσμευτικές. Αγνοούσε, ή αδιαφορούσε, για την εξατομίκευση του «οικιστικού ενδύματος», προϋπέθετε τον σταθερότυπο του «μοναδιαίου χρήστη» με προ-καθορισμένες ανάγκες, λειτουργίες και απαιτήσεις, καθώς επέκτεινε την ιδέα του φορδικού μοντέλου παραγωγής στο πεδίο της διαβίωσης, στην «παραγωγή της ζωής των ανθρώπων» με κριτήριο την οικονομία των μέσων και την οικονομία του χρόνου.

Χαρακτηριστική του νέου -τόσο αντιακαδημαϊκού όσο και αντι-νεοπαραδοσιακού- προσανατολισμού δείχνει η ρήση του Adolf Behne που το 1926, στο Der Moderne Zweckbau διευκρίνιζε ότι «η νέα αντικειμενικότητα είναι η φαντασία που εργάζεται με ακρίβεια». Δεν θα πρέπει ωστόσο να μας διαφεύγει ότι η γοητεία της τεχνολογίας και οι φορδικές σειρήνες δεν μάγεψαν μόνο τους Μεσευρωπαίους αλλά και τον Le Corbusier: ο τελευταίος, στο «Méditation sur Ford» γραμμένο μετά την επίσκεψή του στις αυτοκινητοβιομηχανίες του Ντητρόιτ, τόνιζε πως «η οικοδομή έχει μείνει έξω από τους δρόμους της προόδου... Η οικοδομή είναι μια βιομηχανία πολυτελείας» και πως η μοντέρνα κατασκευή είναι ζήτημα εντέλει τεχνικής (Œuvre complète, τ. 3, 1934-1938, σ. 16-17).

Από την εποχή του περίφημου συνεδρίου στο Λονδίνο, το 1920 (όπου τέθηκε επί τάπητος η ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Ευρώπης μέσω της χρήσης νέων υλικών και νέων μοντέλων παραγωγής), της «κουζίνας της Φρανκφούρτης» της Margarete Schütte-Lihotzky (1926) και του οικισμού Weissenhof της Στουτγάρδης του 1927, ως τις δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αρχιτέκτονες πειραματίστηκαν με τις πιο διαφορετικές εκδοχές κατοικίας από χωρική, τυπολογική και τεχνολογική άποψη. Εισήγαγαν την έννοια του εφήμερου και ευέλικτου χώρου, αλλά και ιδέες παραγωγής όπως η προκατασκευή και τα νέα υλικά σύνθεσης. Ήδη πριν τον πόλεμο, το 1939, ο Le Corbusier σχεδιάζει τα MAS (Maisons montées à sec), διώροφες μεταλλικές μονοκατοικίες σε pilotis όπου προβλέπεται η πλήρης προτυποποίηση όλων των κατασκευαστικών στοιχείων της κατοικίας. Ο συνδυασμός της επείγουσας ανάγκης και των τεχνικών δεξιοτήτων εμφανίζεται ακόμη και μέσα στον πόλεμο: το 1943 ο Albert Speer παραγγέλνει στις αεροπορικές βιομηχανίες Messerschmitt και Heinkel τον σχεδιασμό μεταλλικών προκατασκευασμένων κατοικιών, έτσι ώστε, μετά τον πόλεμο, να είναι δυνατή στη Γερμανία η ταχεία επίλυση του προβλήματος της κατοικίας.

Ένα από τα κεντρικά ζητήματα σχετικά με την παραγωγή της κατοικίας στον 20^ο αιώνα είναι εκείνο της προκατασκευής, για λόγους εντούτοις διαφορετικούς από κοινωνική και πολιτισμική άποψη στην Ευρώπη και την Αμερική. Στις ΗΠΑ, η κουλτούρα του self-made man δεν μπορεί παρά να συνδέεται με την κουλτούρα του self-made house, ενώ το πνεύμα της ατομικής ελευθερίας ευνοεί την ιδέα της κινούμενης κατοικίας, του camper και του trailer, έτσι ώστε ο καθένας να μπορεί να είναι «always at home but always on the road». Έτσι, ανάμεσα στις πολλές ανταγωνίστριες εταιρίες σε εθνικό επίπεδο, η Pacific Ready-Cut Homes, που ιδρύεται στο Λος Άντζελες το 1908, θα είναι σε θέση να παραγάγει, στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, σχεδόν 50.000 κιτ προκατασκευασμένων κατοικιών. Η εταιρία Sears Roebuck στο Σικάγο έχει ωστόσο κωδικοποιήσει, ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα, τυπολογίες ξύλινων κατοικιών και πωλεί τα σχετικά εξαρτήματα με καταλόγους σε όλη τη χώρα, μέσω του ταχυδρομείου ή του εθνικού σιδηροδρομικού δικτύου του οποίου η πρωτεύουσα του Illinois αποτελεί ως γνωστόν κομβικό κέντρο. Από το 1908 η Sears πωλεί ολόκληρες κατοικίες μέσω του καταλόγου Book of Modern Homes and Building Plans, μια συλλογή δηλαδή κατόψεων αξίας 100 δολαρίων. Ο καθένας μπορεί έτσι να κατασκευάσει την κατοικία του αξίας από 500 ως 4000 δολάρια και, το σημαντικότερο, να την ολοκληρώσει χωρίς τη συμβολή ενός αρχιτέκτονα. Και η Sears θα καταφέρει, ως το 1940, να πουλήσει συνολικά 75.000 πλήρως εξοπλισμένες κατοικίες.

 

Aladdin City, Φλόριντα, 1926.
(Κάντε κλικ για μεγέθυνση)

 

Επίσης, η εταιρία Aladdin «Built in a Day» Homes που ιδρύεται και αυτή στις αρχές του αιώνα, το 1906 στη Bay City (Michigan) θα προτείνει μοντέλα ξύλινων τυποποιημένων συναρμολογούμενων σπιτιών, ένα είδος ΙΚΕΑ της κατοικίας. Η εταιρία θα πωλήσει και αυτή 75.000 κατοικίες ως το τέλος της δραστηριότητάς της, το 1981, έχοντας υλοποιήσει «πειραματικές» ιδέες για σπίτια βιομηχανικά, στρατιωτικά κελύφη, καλυβόσπιτα, καταφύγια διακοπών κ.λπ., ενώ θα προχωρήσει και στην υλοποίηση ολόκληρων πόλεων, όπως στην περίπτωση της Aladdin City στη Φλόριντα, το 1926.

Το θέμα της μαζικής παραγωγής της κατοικίας και της προκατασκευής θα απασχολήσει επίσης για πολλές δεκαετίες διάσημους αρχιτέκτονες όπως ο Frank Lloyd Wright και ο Richard Neutra. Ο πρώτος επιδίδεται με ενθουσιασμό (παρά τις αντιδράσεις των συναδέλφων του) στον σχεδιασμό οικονομικών κατοικιών 7000 δολαρίων ήδη από το 1900, για λογαριασμό του περιοδικού «Ladies Home Journal» της Φιλαδέλφειας. Το 1911 εργάζεται για την εταιρία American System-Built Homes (στη συνέχεια «Ready-Cut» System Houses) επιδιώκοντας τον εκδημοκρατισμό της ποιοτικής κατοίκησης, καθώς ξεκινά από το ζήτημα ενός νέου στιλ μέσω της συστηματικής οργάνωσης της παραγωγής, από την επεξεργασία νέων τυπολογιών μέσω του βιομηχανικού πολιτισμού της μηχανής, έτσι ώστε να διαμορφωθεί ένας νέος τύπος αμερικανικής κατοικίας με αισθητική συνοχή και κοινωνική απήχηση. Ακόμη τον Ιανουάριο 1938, στο τεύχος του «Architectural Forum» αφιερωμένο στη δουλειά του, ο Wright σημειώνει ότι «θα προτιμούσα να λύσω το πρόβλημα της μικρής κατοικίας περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο οικοδομικό ζήτημα μπορεί κανείς να φανταστεί» (F.L. Wright, «To the Young Man in Architecture - A Challenge», Architectural Forum, , Ιαν. 1938 τχ. 68, σ. 32).

 

Buckminster Fuller, Dymaxion House/Eden project.

 

Στο πανόραμα ωστόσο του 20^ου αιώνα, πραγματικός «ποιητής της τεχνολογίας» θα αναδειχτεί ο R. Buckminster Fuller, προφήτης του ολικού σχεδιασμού, οραματιστής μοντέρνων οικιστικών μηχανών χαμηλού κόστους και μαζικής παραγωγής. Η αχαλίνωτη δημιουργικότητα του Fuller θα «εφεύρει»  κατοικίες ελαφρές όπως το Plydome, το Eden Dome, το 4D House, το Wichita House, το Radome House, το Dymaxion Dwelling Machine, που μετακινούνται, που ανυψώνονται, που μεταφέρονται με το ελικόπτερο ή το φορτηγό, καθώς ο ίδιος έχει την πεποίθηση ότι «κάθε σπίτι είναι ένα κινητό σπίτι και κάθε κάτοικος είναι ένας πιλότος», ενώ αντλεί έμπνευση από τις νέες τεχνολογίες της αεροναυπηγικής. Δεν πρόκειται ωστόσο για μια ρηχή φιλοδοξία hi-tech αλλά αντίθετα για ένα νέο ουμανισμό του 20^ου αιώνα που επιδιώκει καταρχάς να ανταποκριθεί στις επείγουσες κοινωνικές ανάγκες, όπως ο Fuller τις έχει ήδη προβλέψει από το 1928 στο 4D Timelock, την πρώτη δημοσίευσή του στο Σικάγο. Στοχεύει στη μαζική παραγωγή κατοικιών χαμηλού κόστους μέσω της τεχνολογίας και της εν σειρά παραγωγής σε ένα πλαίσιο, όπως και ο Wright, αρμονικής συμβίωσης αρχιτεκτονικής και φύσης. Το «σπίτι με γαιωδετικό θόλο» του Fuller θα παρουσιαστεί και στη 10^η Τριενάλε του Μιλάνου το 1954, σε ένα περιβάλλον δηλαδή ιδιαίτερα φιλόξενο, αυτή την εποχή, όσον αφορά την ιδέα της πειραματικής κατοικίας και της προκατασκευής.

Στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη Γαλλία, ο Jean Prouvé, αυτοδίδακτος «κατασκευαστής» και designer κινείται επίσης στο πεδίο της προκατασκευής. Ήδη το 1938 σχεδιάζει για τους αρχιτέκτονες Beaudouin και Lods ένα συναρμολογούμενο οικιστικό κύτταρο για το σαββατοκύριακο, μια μεταλλική καμπίνα-ελάχιστη οικιστική μηχανή. Μετά τον πόλεμο, το 1945, σε ένα πλαίσιο «βιομηχανίας του πολέμου» και με πιεστικές τις ανάγκες της ανοικοδόμησης, παράγει εκ των ενόντων στο εργαστήριό του αρκετές εκατοντάδες προσωρινών οικιστικών περιπτέρων από ξύλο και μέταλλο, οικονομικών, τεχνικά άψογων και πλήρως εξοπλισμένων που μοντάρονται σε μια ημέρα. O Prouvé προτείνει τη μεταποίηση των βιομηχανιών πολεμικού υλικού και της εθνικής χαλυβουργίας σε μονάδες εν σειρά παραγωγής κατοικιών. Αλλά και ο Le Corbusier, αμέσως μετά την απελευθέρωση, σχεδιάζει τις κατοικίες πρώτης ανάγκης Unités d'habitation transitoires και Logis provisoires transitoires για τους άστεγους του 1944, αναμένοντας εντούτοις πιο φιλόδοξες τυπολογικά και μόνιμες για τους χρήστες αρχιτεκτονικές αναθέσεις, όπως εκείνη της Μασσαλίας και των άλλων μεταπολεμικών «πολυκατοικιών» του. Οι γαλλικές όμως προσπάθειες δεν θα στεφθούν με επιτυχία, καθώς η κρατική πολιτική δεν ευνοεί ριζοσπαστικές λύσεις που θεωρεί «ουτοπικές», ενώ οι ίδιοι οι κατασκευαστές και οι επιχειρηματίες του χώρου καταδικάζουν ανοιχτά την ιδέα της προκατασκευής εφαρμοσμένης στον τομέα της κατοικίας, «η οποία πρέπει να είναι μόνο μια λύση προσωρινή, μια λύση ανάγκης». Κάτι ανάλογο, για διαφορετικούς λόγους, σχετικά με τις νέες οικιστικές τυπολογίες και την προκατασκευή προωθημένης τεχνολογίας σε ευρεία κλίμακα παπατηρήθηκε και στην Αμερική, καθώς το περιβάλλον των κατασκευαστών αλλά και εκείνο της αγοράς κατοικίας είναι παραδοσιακά και από τη φύση του μάλλον συντηρητικό.

Ateliers Jean Prouvé, Διαφήμιση προκατασκευασμένης μεταλλικής κατοικίας,
1946 / Πρωτότυπο κατοικίας «Coque», Παρίσι 1951.

 

«Η κατοικία δεν πρέπει πλέον να είναι με το μέτρο αλλά με το χιλιόμετρο», δηλώνει ο Le Corbusier στο Précisions sur un état présent de l'architecture et de l'urbanisme, το 1930. Αυτή είναι η άλλη όψη της ουτοπικής αναζήτησης στον 20^ο αιώνα, η διαμόρφωση δηλαδή μεγαδομών σε θέση να ικανοποιήσουν τις τεράστιες ανάγκες σε πλανητικό επίπεδο. Είναι πιθανό ότι ήδη σήμερα, το μισό του συνολικού πληθυσμού της γης ζει σε μητροπολιτικές περιοχές, ενώ ένα δισεκατομμύριο ανθρώπων ζει σε παραγκουπόλεις, αριθμός που προβλέπεται να διπλασιαστεί ή και να τριπλασιαστεί σε 20 χρόνια. Οι μεγακατασκευές, ενώ εκμεταλλεύονται αυτό που θεωρητικά δείχνει απεριόριστο, δηλαδή το ύψος, συμβάλλουν ταυτόχρονα στον περιορισμό της κατανάλωσης του χώρου, του αστικού και περιαστικού sprawl, στον περιορισμό των άμορφων και εκτός σχεδιασμού οικιστικών συσσωρεύσεων με ό,τι αυτό συνεπάγεται, δηλαδή την προβληματική οργάνωση των υπηρεσιών, των συγκοινωνιών, των παροχών, την ίδια την απομόνωση και διάλυση του κοινωνικού ιστού και των ανθρώπινων σχέσεων. Από την άλλη οι μεγακατασκευές, για να περιοριστούμε στις πιο πρόσφατες στην Ολλανδία, στην Κίνα, στην Κορέα, των MVRDV, του Steven Holl, του Koolhaas, του Tschumi, εμφανίζονται ως «πόλεις μέσα στην πόλη», αυτοαναφορικές και αυτόνομες οικιστικές λύσεις, άψογες και αρμονικές συνθέσεις σε ένα περιβάλλον ξένο και «άλλο». Μπορεί να είναι όμως αυτό το μέλλον των μεγαλουπόλεων;

Στη μεταβιομηχανική και παγκοσμιοποιημένη εποχή, οι οικιστικές ανάγκες δεν εκφράζονται πλέον από καθορισμένες «τάξεις» αλλά από διαφορετικές ομάδες με διαφορετικά αιτήματα και διαφορετικές αντιλήψεις γύρω από την ιδέα του κατοικείν. Οι ανάγκες αυτές έχουν σήμερα οξυνθεί, διεθνώς, από νέες κατηγορίες συχνά ξένες ως προς την αρχική κοινωνική σύνθεση του αστικού περιβάλλοντος, όπως οι ομάδες των μεταναστών και οι ροές των «προσωρινών» κατοίκων. Ταυτόχρονα, οι οικιστικές ανάγκες δεν έχουν πλέον δεδομένη τοπολογική ιεράρχηση και «γεωγραφικό» προσδιορισμό στο αστικό τοπίο, καθώς τα φαινόμενα της «περιφέρειας» μεταφέρονται όλο και πιο συχνά στο «κέντρο» των πόλεων το οποίο με τη σειρά του μετατρέπεται σε «περιφέρεια», καθώς εδώ οξύνονται τα φαινόμενα της εγκατάλειψης, της απομόνωσης, της ανέχειας, της περιθωριοποίησης, της κοινωνικής και οικονομικής αποσταθεροποίησης. Απαιτείται μια μεγάλη προσπάθεια, που πρέπει να καθοδηγείται καταρχήν από δημόσιες πολιτικές, ώστε οι πόλεις μας να μην αμερικανοποιηθούν με την ασύνδετη διασπορά των ακμαίων -μεταξύ αυτών και των οικιστικών- δραστηριοτήτων σε κατοικημένα περιβάλλοντα ανθρώπινης αθλιότητας, και η κοινωνική συνοχή να ανακτηθεί εκ νέου μέσω της δραστικής αναβίωσης των αστικών κέντρων μας. Γιατί όπως λέει με απλά λόγια ο Renzo Piano («Costruire le nuove città contro la barbarie», Corriere della Sera, 29.03.2016), «οι πόλεις είναι χώροι συνάντησης και ανταλλαγής, εκεί όπου βρισκόμαστε μαζί, όπου κάνουμε πραγματικότητα την ανοχή του Άλλου, εκεί όπου η διαφορετικότητα δεν είναι αναγκαστικά πρόβλημα, αλλά πλούτος».

 

(Αριστερά) Atelier van Lieshout, Οικιστικό κύτταρο Clip On, 1967, (Δεξιά) J. Colombo, Total Furnishing Unit, 1972.

 

Πόλη του Μεξικού (από την Μπιενάλε Βενετίας 2016).

 

S. Holl, Linked Hybrid, Πεκίνο, 2008.

 

του Ανδρέα Γιακουμακάτου

Το άρθρο αποτελεί εισήγηση στην ημερίδα «Επανακατοικήσεις» που πραγματοποιήθηκε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση στις 6 Ιουνίου 2016.