Σικάγο, ιδανική πόλη

Tα ψηλά κτίρια στο Σικάγο εντάσσονται αρμονικά στο σώμα της πόλης, γιατί αποτελούν τη λογική της συνέχεια καθ' ύψος, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει π.χ. στο Τόκιο: η ιαπωνική πρωτεύουσα από την άποψη αυτή αποτελεί παρωδία της μητρόπολης, γιατί ό,τι έχει από τη σύγχρονη μητρόπολη είναι οι αιφνίδιες συγκεντρώσεις ψηλών κτιρίων (clusters) μιας ακραίας πολυπλοκότητας, καθώς τούτα εδράζονται στο δυσανάγνωστο προμοντέρνο πολεοδομικό σχέδιο της φεουδαρχικής εποχής.

Burnham & Root, Reliance building, North State St., 1895 (φωτο Α.Γ. 2014)

Στη νοτιοδυτική όχθη της λίμνης Μίσιγκαν, το Σικάγο θεμελιώθηκε το 1833, είναι δηλαδή συνομήλικο της μοντέρνας Αθήνας. Στα τέλη του 1800 αριθμούσε ήδη 1.700.000 κατοίκους (όσους δηλαδή σήμερα το Μιλάνο ή η Βαρκελώνη) ενώ στις μέρες μας έχει περίπου τρία εκατομμύρια κατοίκους (10 εκατομμύρια αν περιλάβουμε όλη τη μητροπολιτική περιοχή). Αυτό που κάνει την πόλη πρότυπη είναι ο κανονιστικός ορθολογισμός του αστικού ιστού. Το Σικάγο αναπτύσσεται με βάση έναν απόλυτα επίπεδο ορθογώνιο κάνναβο που ταυτίζεται με τον προσανατολισμό βορρά-νότου-ανατολής-δύσης, διασχίζει το κεντρικό Loop και εκτείνεται αναλλοίωτος και στις τέσσερις κατευθύνσεις, δίνοντας σχήμα σε ένα εύτακτο sprawl χαμηλής κατά τα άλλα πυκνότητας που διαχέεται στον χώρο.

Το Σικάγο, πόλη αριστοκρατική, με τον τρόπο της σχεδόν «ευρωπαϊκή», είναι μια πραγματική μητρόπολη που διεγείρει τις αισθήσεις, ένα εκπληκτικό μουσείο αρχιτεκτονικής σε κάθε σημείο, με έργα από τον Louis Sullivan και τον F.L. Wright ως τον Frank Gehry και τον Renzo Piano. Είναι η πραγματική πρωτοπορία της αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19^ου αιώνα, καθώς ο ιστορικός ουρανοξύστης μετά την πυρκαγιά του 1871, έκφραση του καλπάζοντα αμερικανικού καπιταλισμού, αποτελεί αριστούργημα λειτουργίας, κατασκευής και μορφής στην ουσία απαλλαγμένο από διακοσμήσεις. Ίσως είχε δίκιο ο Tafuri: η ιστορικά παράλληλη Art nouveau ήταν περισσότερο έκφραση του λυκόφωτος της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής του 19^ου αιώνα, της υπέροχης παρακμής της.

Το Σικάγο δεν είναι πολύπλοκο, είναι ωραίο χάρη στην αρμονική του σύνθεση. Τα ψηλά κτίρια, που κορυφώνονται στο κέντρο σαν ένα είδος Stadtkrone του Bruno Taut, δεν παράγουν «θόρυβο», δεν επιβαρύνουν την ποιότητα του αστικού χώρου, και τούτο όχι μόνο εξαιτίας της καλής σχέσης δρόμων/κενών-πλήρων/κτιρίων. Αυτό που κατάφεραν οι πολεοδόμοι του Σικάγου είναι η απόδοση μιας ακριβούς και αναγνωρίσιμης τάξης στον χώρο, ιδανικό κάθε αρχιτέκτονα. Ο Daniel Burnham, ο αρχιτέκτονας που επιμελήθηκε το νέο σχέδιο της πόλης το 1909 (και που υλοποιήθηκε εν μέρει) έβλεπε το Σικάγο ως «έναν ολοκληρωμένο οργανισμό όπου όλες οι λειτουργίες συνδέονται μεταξύ τους έτσι ώστε να δημιουργούν μια ενότητα».

Στο Σικάγο, στην αμερικανική πόλη χωρίς ιστορία, φαίνεται να υλοποιείται το όραμα των ευρωπαίων για την μητρόπολη, όπως του βιεννέζου Otto Wagner που τόνιζε ότι η μοντέρνα ζωή είναι πηγή της νέας αρχιτεκτονικής, ή του βερολινέζου Karl Scheffler που από το 1907 υποστήριζε ότι τα μοντέρνα κτίρια πρέπει να αναδειχτούν από την κουλτούρα της μητρόπολης και την οικονομική της παράδοση, ενώ η δύναμη της μοντέρνας πόλης είναι η ομοιογένεια και αναγνωσιμότητα των αρχιτεκτονικών τύπων, όπως π.χ. του ψηλού κτιρίου κατοικίας (πολυκατοικία), καθώς και η ανάπτυξη των βιομηχανικών υποδομών και του κτιρίου του πολυκαταστήματος στην υπηρεσία της κατανάλωσης (A. Eisenschmidt, Chicagoisms, 2013). Από την άλλη, αρχιτέκτονες όπως οι H.-R. Hitchcock και P. Johnson, με την έκθεση για τον αμερικανικό ουρανοξύστη το 1933 στο ΜοΜΑ, ακριβώς ένα χρόνο μετά τη μεγάλη έκθεση για το Διεθνές Στυλ, προχωρούν σε μια πρωτότυπη για εμάς τους ευρωπαίους κριτική διατύπωση: προσδιορίζουν τη λαϊκή κατοικία ως την αντιπροσωπευτική τυπολογία του ευρωπαϊκού μοντέρνου κινήματος ταυτίζοντάς την με τον σοσιαλισμό, ενώ αντιπαραθέτουν τον ιστορικό ουρανοξύστη του Σικάγου ως την αυθεντική και δημοκρατική έκφραση της πόλης και του μέλλοντός της, μια γνήσια αμερικανική αρχιτεκτονική. Ταυτίζοντας το international style με τον αμερικανικό καπιταλισμό, υποστηρίζουν ότι η σχολή του Σικάγου αποτελεί την αυθεντική έκφραση του Διεθνούς Στυλ του οποίου ωστόσο προηγείται στο πεδίο του εκσυγχρονισμού της αρχιτεκτονικής του 20^ου αιώνα, σε αντιπαράθεση μάλιστα με τους art-déco ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης που απορρίπτονται λόγω της ευρωπαϊκής τους έμπνευσης. Για τους Αμερικανούς, με άλλα λόγια, το αρχέτυπο του Μοντέρνου είναι το Reliance building.

Η μετάβαση του Mies van der Rohe στο Σικάγο έχει κάτι το νομοτελειακό. Ο γερμανός αρχιτέκτονας επανερμήνευσε και τελειοποίησε τον αρμονικό και «κλασικό» χαρακτήρα της πόλης. Η κλασικότητα της «μητρόπολης του Mies» είχε ήδη αναδειχτεί το 1922 με τη μελέτη του Adolf Loos για την εφημερίδα Chicago Tribune: ένας απόλυτος δωρικός κίονας, αποθέωση της ορθολογικής πόλης και ισχυρό μνημείο σταθερότητας στο κέντρο της, χάρη στη συμβολική του φόρτιση.

Τι σημαίνει ο Mies στο Σικάγο; Σημαίνει λογική του ορθογώνιου πλέγματος στην κάθετη διάσταση + έμφαση στην αδρή υλικότητα του γυμνού ατσαλιού για την κατασκευή των υψηλών κτιρίων, ως άμεση αναφορά και συνέχεια με τις πρωτοποριακές τεχνολογικές επιλογές των αρχιτεκτόνων της σχολής του Σικάγου. Η σχεδιαστική λογική του Mies είναι ένα είδος μαθηματικής εξίσωσης. Στα κτίρια του Mies στο Σικάγο, δεν είναι μόνο η κατασκευαστική μορφή που ταυτίζεται με την αρχιτεκτονική μορφή (ύψιστος σκοπός του ακραίου ορθολογισμού του μοντέρνου κινήματος και της neue Saclichkeit) αλλά και η αρχιτεκτονική μορφή με τη σειρά της ταυτίζεται με την πολεοδομική μορφή, έτσι καθώς ο οριζόντιος καρτεσιανός κάνναβος της πόλης ανελίσσεται στο κατακόρυφο ορθογώνιο πλέγμα του ψηλού κτιρίου. Η αρμονία του Σικάγου-grid city οφείλεται σε αυτή την εξαίσια αμφίδρομη συνέχεια μεταξύ της μορφής της αρχιτεκτονικής και της μορφής της πόλης.

Ο τύπος του ψηλού κτιρίου ανταποκρίνεται καλύτερα στην Ιπποδάμεια λογική πολεοδομικού σχεδιασμού. Γι' αυτό και τα ψηλά κτίρια στο Σικάγο εντάσσονται τόσο αρμονικά στο σώμα της πόλης, γιατί αποτελούν τη λογική της συνέχεια καθ' ύψος, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει π.χ. στο Τόκιο: η ιαπωνική πρωτεύουσα από την άποψη αυτή αποτελεί παρωδία της μητρόπολης, γιατί ό,τι έχει από τη σύγχρονη μητρόπολη είναι οι αιφνίδιες συγκεντρώσεις ψηλών κτιρίων (clusters) μιας ακραίας πολυπλοκότητας, καθώς τούτα εδράζονται στο δυσανάγνωστο προμοντέρνο πολεοδομικό σχέδιο της φεουδαρχικής εποχής. Αυτή η σύνθετη δομή της πόλης έχει βέβαια, όπως γνωρίζουμε, τη δική της ακαταμάχητη γοητεία (μιας και το χάος -μπορεί να- είναι μια άλλη μορφή τάξης στον χώρο), αλλά αποτελεί κάτι απόλυτα διαφορετικό από την ουράνια αρμονία της εύτακτης λογικής του Σικάγου ή του Κιότο, για να θυμηθούμε μιαν άλλη ιαπωνική πόλη σχεδιασμένη ωστόσο με βάση κινεζικά πολεοδομικά πρότυπα.

Mies van der Rohe, Lake Shore Drive Apartments πάνω στη λίμνη Μίσιγκαν, στη διάρκεια της κατασκευής (1949)

Άποψη του κέντρου του Σικάγου από το campus του Illinois Institute of Technology, νότια της πόλης.
Σε πρώτο πλάνο, το 'τούνελ-φοιτητική εστία' του Rem Koolhaas (φωτο Α.Γ. 2014)

Στο Σικάγο, αντιλαμβάνεσαι την πόλη ακόμη και εκεί που δεν βρίσκεσαι, εκεί όπου δεν μπορείς να δεις, γιατί τη συλλαμβάνεις και την αναδομείς νοητικά ως συνέχεια και συνέπεια της ατέρμονης γεωμετρικής λογικής που διακρίνει τη δομή και την ανάπτυξή της προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Για παράδειγμα, η State street ξεκινά βόρεια της πόλης από το Lincoln Park, περνά από όλο το κέντρο και κατευθύνεται για πολλά μίλια στο νότο για να διασχίσει το Illinois Institute of Technology: σκόπιμα ο Mies μετατρέπει τη State σε ραχοκοκαλιά του campus που σχεδιάζει, καθώς το τοποθετεί «μνημειακά» και αξονικά ως προς αυτή, στο νότιο τμήμα της πόλης.

Κάθε αρχιτέκτονας πρέπει να επισκεφτεί το Σικάγο.

του Ανδρέα Γιακουμακάτου