Κηφισός

[Εικ. 1. Κηφισός, Μοσχάτο]

Τα χαμένα ρέματα της Αττικής
Εάν ανατρέξουμε σε παλιούς χάρτες της Αθήνας, θα διαπιστώσουμε ότι ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του φυσικού τοπίου της Αττικής ήταν τα ρέματα της. Μέχρι πριν από έναν αιώνα, η απορροή των βρόχινων υδάτων γινόταν διαμέσου ενός πυκνού δικτύου ρεμάτων που συνέδεε τους λόφους της Αττικής με τον Σαρωνικό. Το μεγαλύτερο μέρος των ρεμάτων αυτών είχε ως τελικό αποδέκτη τον Κηφισό, τον σημαντικότερο χείμαρρο της Αθήνας με πηγές στην Πεντέλη και την Πάρνηθα. Στην κοίτη του Κηφισού κατέληγε, μέχρι την οριστική διευθέτηση του, και ο Ιλισός, ο βασικός χείμαρρος της ανατολικής Αθήνας με πηγές στον Υμηττό και τα Τουρκοβούνια.

[Εικ.  2. Απόσπασμα από χάρτη της Αθήνας του J. A. Kaupert (1881).
Πηγή: E. Curtius, J. A. Kaupert, Karten von Attica (Tafeln), Berlin, 1881]

Το υδρογραφικό δίκτυο της Αττικής καταστράφηκε κατά τη διάρκεια ανοικοδόμησης της πόλης.  Το μεγαλύτερο μέρος των μικρών ρεμάτων καταπατήθηκε και οικοδομήθηκε. Πολλά ρέματα  χρησιμοποιήθηκαν ως ανοικτοί υπόνομοι, καθώς οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης δεν επέτρεψαν την έγκαιρη κατασκευή αποχετευτικού δικτύου. Η μετατροπή των χειμάρρων σε αγωγούς ακαθάρτων προκάλεσε σοβαρά προβλήματα υγιεινής και δυσοσμίας, τα οποία έπεισαν την αθηναϊκή κοινωνία για την αναγκαιότητα της κάλυψης τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ένα μεγάλο μέρος του υπογείου δικτύου αποχέτευσης της πόλης. Ταυτόχρονα, η καλυμμένη επιφάνεια των χειμάρρων προσέφερε τον χώρο για τη δημιουργία νέων οδικών αξόνων, απαλλάσσοντας την αθηναϊκή κοινωνία από επώδυνες απαλλοτριώσεις. (1) Η επιβολή των δύο νέων αστικών δικτύων, της αποχέτευσης και της κυκλοφορίας, σε βάρος του φυσικού τοπίου οδήγησε στην καταστροφή των χειμάρρων της Αττικής. Το γεγονός αυτό επισημάνθηκε το 1954 από τον Δημήτρη Πικιώνη στη γνωστή ομιλία του με τίτλο "Γαίας ατίμωσις":

"Τι εκάνατε τον Ιλισό και τον Κηφισό, τα δύο αγιάσματα μου; Εβάλατε μέσα τους υπονόμους σας, ερίξατε τα νερά των εργοστασίων σας ... σε σας δεν απόμεινε παρ' η κατώτερη μορφή της σχέσης με τη Φύση, η εκμετάλλευση." (2)

[Εικ. 3. Γέφυρα επί του ρέματος του Κυκλοβόρου στη θέση της σημερινής πλατείας Μεταξουργείου, A. Loeffler, 1871. Πηγή: http://picasaweb.google.com/apoalo/1#5342733397456595074]

Καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η Αθήνα αντιμετωπίζει τους χείμαρρους είτε ως πρόβλημα, το οποίο επιλύεται με αντιπλημμυρικά έργα, είτε ως ευκαιρία για τη διάνοιξη νέων αυτοκινητοδρόμων.  Στον χάρτη της σύγχρονης Αθήνας μπορούμε να διακρίνουμε την πορεία που ακολουθούσαν σημαντικοί χείμαρροι, όπως ο Ιλισός στην οδό Μιχαλακοπούλου ή ο Κυκλοβόρος στην οδό Μάρνη. Ακόμη και σήμερα, όμως, κάτω από την άσφαλτο των αθηναϊκών δρόμων κυλάει νερό, το οποίο κατευθύνεται από τους λόφους προς τον Σαρωνικό. Και δυστυχώς, ακόμη και σήμερα, η πόλη εξακολουθεί να καλύπτει τα ρέματα της ώστε να ανοίξει νέους δρόμους. Η κάλυψη του κεντρικού κλάδου του Κηφισού μέχρι το Φάληρο ολοκληρώθηκε μόλις το 2004 προκειμένου να διαμορφωθεί ο Ολυμπιακός δακτύλιος. Ενώ, ακόμη και στις μέρες μας, παραμένει αβέβαιη η τύχη του Προφήτη Δανιήλ, του μοναδικού ρέματος που έχει διασωθεί στο κέντρο της Αθήνας.

Η διακεκομμένη γραμμή του Κηφισού
Η διαδρομή κατά μήκος του Κηφισού, από το σημείο συμβολής των διαφορετικών ρυάκων της Πάρνηθας και της Πεντέλης έως τις εκβολές του Φαλήρου, μπορεί να παρομοιαστεί με ένα ταξίδι στον χρόνο. Η διαδρομή αυτή μπορεί να χωριστεί σε πέντε διαφορετικές περιοχές, αναλόγως της μορφής που λαμβάνει η κοίτη και της σχέσης με το ευρύτερο φυσικό ή αστικό περιβάλλον. (3) Σε καθεμία από αυτές τις περιοχές συναντούμε χαρακτηριστικά στοιχεία από τα διαφορετικά στάδια υποβάθμισης των αθηναϊκών ρεμάτων:

Ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει στο βόριο τμήμα του Κηφισού, ανάμεσα στις πηγές της Πάρνηθας και της Πεντέλης, και την οδό Τατοϊου. Η γενική εικόνα του τοπίου παρουσιάζει ομοιότητα με τις γκραβούρες που απεικονίζουν την Αθήνα του 18ου και 19ου αιώνα. Στη συγκεκριμένη περιοχή, ο Κηφισός διατηρεί τη φυσική μορφή του. Τα όρια μεταξύ φύσης και πόλης είναι διακριτά, η στάθμη του νερού είναι υψηλή και η περιοχή χαρακτηρίζεται από πλούσια βλάστηση.

[Εικ. 4. Κηφισός, Νέα Κηφισιά. Πηγή: http://picasaweb.google.com/apoalo/1#5342733785976977362]

Τα ίχνη σύγκρουσης του φυσικού τοπίου με την αυθαίρετη δόμηση χαρακτηρίζουν την περιοχή από την οδό Τατοΐου μέχρι τον Κόκκινο Μύλο. Η κοίτη του χειμάρρου είναι γενικά δυσπρόσιτη και χαρακτηρίζεται από πυκνές εναλλαγές τμημάτων όπου διατηρείται η φυσική κοίτη με αποσπασματικές διευθετήσεις. Σε πολλά σημεία ξεπροβάλλουν αυθαίρετα κτίσματα και βιομηχανίες ενώ παρουσιάζονται και προβλήματα ρύπανσης αλλά και παράνομης αποκομιδής μπαζών.    

Στην περιοχή από τον Κόκκινο Μύλο μέχρι τις Τρεις Γέφυρες, ο Κηφισός κυλάει παράλληλα με την εθνική οδό μέσα σε έναν ανοιχτό οχετό που δεν επιτρέπει την ανάπτυξη παρόχθιας βλάστησης. Από το σημείο αυτό και μετά, ο Κηφισός παύει να αποτελεί φυσικό στοιχείο και μετατρέπεται σε υδραυλικό έργο. Η εικόνα του διευθετημένου χειμάρρου παρουσιάζει σημάδια εγκατάλειψης και υποβάθμισης. Η μόλυνση και η δυσοσμία προκαλούν τη δυσαρέσκεια των κατοίκων και δημιουργούν συνθήκες παρόμοιες με αυτές που οδήγησαν στην κάλυψη των ρεμάτων στα μέσα του περασμένου αιώνα. 

Στην περιοχή από τις Τρεις Γέφυρες μέχρι τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, ο Κηφισός εξαφανίζεται κάτω από το οδόστρωμα της ομώνυμης λεωφόρου. Το φυσικό υδρογραφικό δίκτυο του Αττικού τοπίου έχει πλέον καταστραφεί και τη θέση του καταλαμβάνει το νέο αποχετευτικό και κυκλοφοριακό δίκτυο της πόλης. 

Ο Κηφισός εμφανίζεται στην επιφάνεια μετά τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη. Για ένα μικρό μήκος, η διευθετημένη κοίτη παραμένει ακάλυπτη προτού σκεπαστεί από τον νέο υπερυψωμένο αυτοκινητόδρομο. Η κλίμακα του έργου προκαλεί δέος στους διερχόμενους από τις εναέριες πεζογέφυρες. Ακόμη, όμως, πιο αλλόκοτη είναι η αίσθηση του χώρου κάτω από τον αυτοκινητόδρομο. Η εμπειρία του τεράστιου ημιυπαίθριου οχετού με τα στάσιμα νερά και τα γκράφιτι στους τοίχους εκφράζει με τον πλέον δραματικό τρόπο την παράλογη μάχη που έδωσε η Αθήνα του 2004 απέναντι στα στοιχεία του φυσικού τοπίου.
 

[Εικ. 5. Κηφισός, Άγ. Ιωάννης Ρέντης]

Ο Κηφισός αποτελεί μια διακεκομμένη γραμμή στον χάρτη της Αθήνας. Η κοίτη του αλλάζει μορφή αναλόγως της περιοχής στην οποία βρίσκεται. Αλλού είναι καλυμμένη, αλλού υπόγεια, αλλού διευθετημένη, και μόνο στο βορειότερο τμήμα της διατηρεί τα φυσικά χαρακτηριστικά της. Ο Κηφισός σε κανένα σημείο του δεν συμμετέχει θετικά στη ζωή της πόλης. Αντιμετωπίζεται είτε ως προβληματική κυκλοφοριακή αρτηρία, είτε ως απειλή πλημμύρας, είτε ως πολεοδομικό όριο ανάμεσα στην ανατολική και τη δυτική Αθήνα.  Στη συνείδηση της πόλης, ο Κηφισός καταγράφεται ως ένα απωθημένο στοιχείο, ως ένα πρόβλημα που συνεχώς περιορίζεται μέχρις ότου, τελικά, εξαλειφθεί.

Η ανάδυση των αθηναϊκών ρεμάτων
Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, οι ρυθμοί ανοικοδόμησης της Αθήνας έχουν ανακοπεί. Η κοινή γνώμη δείχνει πλέον ενδιαφέρον για την εξέταση των συλλογικών, περιβαλλοντικών και λειτουργικών, προβλημάτων μιας πόλης που αναπτύχθηκε με βάση ιδιωτικές ανάγκες και συμφέροντα. Για πρώτη φορά στην Αθήνα αρχίζει να αναπτύσσεται αρχική συνείδηση. Την ίδια στιγμή, η γενικότερη οικολογική ευαισθητοποίηση εντείνει το ενδιαφέρον για τα προβλήματα του φυσικού περιβάλλοντος. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι, στο διάστημα αυτό, ο Κηφισός έρχεται για πρώτη φορά στην επικαιρότητα όχι ως πρόβλημα αλλά ως ευκαιρία για το μέλλον της πόλης.

Το 1994 θεσπίζεται ειδικό διάταγμα προστασίας του Κηφισού ενώ το 2002 συστήνεται ο Φορέας Διαχείρισης και Ανάπλασης του ποταμού.(4) Σε όλη τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας ο τύπος, μέσα από πολυάριθμες δημοσιεύσεις της εφημερίδας Καθημερινή, αναδεικνύει το ζήτημα της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος του Κηφισού.(5) Την ίδια περίοδο δημιουργούνται οι πρώτες κινήσεις κατοίκων της Αθήνας για την προστασία των ελεύθερων χώρων και του φυσικού περιβάλλοντος. Η Κίνηση Πολιτών Κηφι-SOS δραστηριοποιείται από το 1994 και αποτελεί μια από τις παλαιότερες αθηναϊκές ομάδες πρωτοβουλίας.(6)  Η συνειδητοποίηση της ιδιαίτερης σημασίας του Κηφισού αλλά και των υπόλοιπων αθηναϊκών ρεμάτων γίνεται πλέον αντιληπτή και μέσα από τις πολυάριθμες δημοσιεύσεις προτάσεων ανάπλασης στον τύπο, τα free-press και τα ιστολόγια της πόλης. Οι δυνατότητες ανάπλασης του Κηφισού γίνονται αντικείμενο επιστημονικής έρευνας(7)  αλλά και θέμα διπλωματικών εργασιών σπουδαστών αρχιτεκτονικής.(8)

Η δημόσια συζήτηση για τον Κηφισό και τα χαμένα ρέματα της πόλης έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Πέρα από την αξία των ενεργειών που αποσκοπούν στην προστασία του ποταμού, την περιφρούρηση και τον καθαρισμό του, πρέπει να επισημανθεί και η σημασία της διαμόρφωσης μιας νέας φαντασιακής σχέσης με την πόλη. Η σχέση αυτή ανιχνεύει, άλλοτε με πραγματιστική και άλλοτε με ουτοπική διάθεση, τις δυνατότητες αποκατάστασης των αθηναϊκών ρεμάτων. Η φαντασιακή αναφορά στα χαμένα ρέματα της πόλης επηρεάζει την αστική συνείδηση των πολιτών και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την υιοθέτηση ενός διαφορετικού μοντέλου ανάπτυξης της Αθήνας στον 21ο αιώνα.

[Εικ. 6. Μαρίνα Συμεωνίδου, Μητροπολιτικό πάρκο Κηφισού,
Διπλωματική εργασία στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Νοέμβριος 2009.]

Νέοι αστικοί χείμαρροι
Εάν ανατρέξουμε στην πρόσφατη διεθνή εμπειρία, θα ανακαλύψουμε ότι αυτό που στην Αθήνα χαρακτηρίζεται ακόμη ως "φαντασιακό" αποτελεί διαμορφωμένη πραγματικότητα για πολλές πόλεις του κόσμου.

Η διεθνής τάση αποκατάστασης των χαμένων ρεμάτων έχει τις ρίζες της σε μικρές αμερικανικές πόλεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Strawberry Creek, ένα μικρό ρέμα στο Berkeley, το οποίο αποκαλύφθηκε μετά από πρωτοβουλία των ίδιων των κατοίκων.  Οι τοπικές αρχές πείστηκαν για την ανάγκη αποκατάστασης του ρέματος από τις επιτροπές πρωτοβουλίας των κατοίκων.(9) Η διαμόρφωση του ολοκληρώθηκε από εθελοντές κατοίκους, ενώ η συντήρηση και ο καθαρισμός του επιτυγχάνεται με τη συμμετοχή των σχολείων της περιοχής. Η συγκεκριμένη τάση αναφέρεται στην διεθνή βιβλιογή ρεμάτων που είναι εγκιβωτισμένοι σε οχετούς ή υπόγειες σωλήνες.

[Εικ. 7. Cheonggyecheon, Σεούλ.
Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f9/Seoul_Cheonggyecheon_river.jpg]

Το πιο διάσημο παράδειγμα καλυμμένου χειμάρρου που "ξαναείδε το φως της ημέρας" βρίσκεται στη Σεούλ. Η ιστορία εδώ παρουσιάζει αρκετά κοινά σημεία με αυτήν της Αθήνας. Ο Cheonggyecheon διέσχιζε το κέντρο της πόλης μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Κάποια στιγμή η πόλη αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα από πλημμύρες, ενώ με την αύξηση του πληθυσμού τα νερά του χειμάρρου άρχισαν να μολύνονται. Όπως και στον Κηφισό, τα προβλήματα αντιμετωπίστηκαν με μια σειρά αντιπλημμυρικών έργων που οδήγησαν στην κάλυψη του χειμάρρου και την κατασκευή ενός αυτοκινητόδρομου ταχείας κυκλοφορίας στην επιφάνεια του. Οι πρώτες συζητήσεις για την πιθανότητα αποκατάστασης του χειμάρρου ξεκίνησαν στη Σεούλ τη δεκαετία του 1970. Οι συνθήκες ωρίμασαν μετά το 2000, όταν η τοπική κυβέρνηση έκρινε πως το έργο μπορεί να συμβάλει στην ανανέωση της ταυτότητας της πόλης και την οικονομική ανάπτυξη της. Ο υπερυψωμένος αυτοκινητόδρομος κατεδαφίστηκε το 2005 και έδωσε τη θέση του σε ένα υδάτινο γραμμικό πάρκο διατρέχει το κέντρο της Σεούλ. Σήμερα η περιοχή αποτελεί ένα δημοφιλές επιχειρηματικό κέντρο αλλά και έναν από τους κύριους τουριστικούς προορισμούς της χώρας.(10)
 

[Εικ. 8. Cheonggyecheon, Σεούλ. Πηγή: http://www.flickr.com/photos/dolci/4132902614/sizes/o/]

Ένα τελευταίο ενδιαφέρον παράδειγμα αφορά στην ανάπλαση των ανοιχτών οχετών της Σιγκαπούρης, μιας πόλης που αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης του υδάτινου δικτύου της Σιγκαπούρης έχει τρεις βασικές αρχές: Αρχικά περιλαμβάνει ένα συνολικό σύστημα διαχείρισης, καθαρισμού και ανακύκλωσης του βρόχινου νερού. Η διαδικασία αυτή ξεκινάει από τα δώματα των πύργων της πόλης και ολοκληρώνεται σε ένα δίκτυο από βιοτόπους κατά μήκος των καναλιών της. Το δεύτερο βήμα αφορά στην ανάπλαση της κοίτης των ανοιχτών οχετών. Τα μπετονένια τοιχώματα των καναλιών αντικαθίστανται από νέα φυτεμένα πρανή τα οποία αποκαθιστούν το φυσικό τοπίο. Τέλος, όπου δεν υπάρχει επαρκής χώρος για την αποκατάσταση των πρανών, προτείνεται η δημιουργία περιπάτων μέσα στα κανάλια και η ενίσχυση των φυτεύσεων παράλληλα με την κοίτη. (11)

[Εικ. 9. Atelier Dreiseitl, Rochor Canal, Σιγκαπούρη. Πηγή: Topos 59, p.29.]

Μητροπολιτικό πάρκο Κηφισού;
Θα ήταν άραγε εφικτό να φανταστούμε τη δημιουργία ενός Μητροπολιτικού πάρκου στον Κηφισό, από το Φάληρο μέχρι την Πάρνηθα; Θα ήταν άραγε εφικτό να φανταστούμε τμήματα του Ιλισού, του Ηριδανού ή του Κυκλοβόρου να αναδύονται στην επιφάνεια της Αθήνας;

Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι τα οφέλη που αποκόμισαν οι παραπάνω πόλεις είναι πολλά και σημαντικά. Η ζωή της πόλης αναβαθμίζεται καθώς δημιουργούνται νέα δίκτυα περιπάτου τα οποία συνδέουν τους κατακερματισμένους δημόσιους χώρους. Το μικροκλίμα της περιοχής βελτιώνεται καθώς δημιουργούνται "πράσινοι διάδρομοι", οι οποίοι δημιουργούν ψυχρά ρεύματα αέρα και χαμηλώνουν την θερμοκρασία των γύρω κατοικημένων περιοχών. Τέλος, αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της αντιπλημμυρικής προστασίας καθώς είναι διαπιστωμένο ότι τα φυσικά πρανή βοηθούν πολύ περισσότερο από τους ανοιχτούς τσιμεντένιους οχετούς στην αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας του φυσικού κύκλου του νερού.

Η δυσκολία ενός ανάλογου εγχειρήματος στην Αθήνα δεν αφορά ούτε στο πρόβλημα της αναθεώρησης της κυκλοφοριακής οργάνωσης αλλά ούτε και στο υπερβολικό κόστος υλοποίησης. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι ανάλογες παρεμβάσεις είναι εφικτές και βιώσιμες. Η δυσκολία του εγχειρήματος αφορά στην ανάγκη εφαρμογής ενός διαφορετικού μοντέλου ανάπτυξης της Αθήνας. Η ιστορία του Κηφισού έχει αποδείξει την ανεπάρκεια των αντιπλημμυρικών και κυκλοφοριακών υποδομών όταν αυτές έρχονται να καλύψουν σοβαρές πολεοδομικές και θεσμικές αδυναμίες. Η διεθνής εμπειρία μας υποδεικνύει δύο διαφορετικούς τάσεις παρέμβασης στο δίκτυο των αστικών ρεμάτων, σε διαφορετικές κλίμακες:

Η πρώτη από αυτές –το “daylighting”- έχει ως στόχο την αποκατάσταση του τοπίου στη μορφή που αυτό είχε πριν από την περίοδο της αστικοποίησης. Η τάση αυτή αφορά συνήθως σε "συμβολικές" παρεμβάσεις μικρής κλίμακας, όπως το ρέμα στο Berkeley.

Η δεύτερη τάση έχει ως στόχο τη συνολική διαχείριση των βρόχινων υδάτων στον αστικό σχεδιασμό. Στόχος εδώ είναι ο περιορισμός των απωλειών των υδάτινων πόρων. Στην κατεύθυνση αυτή, η ανάπλαση των υφιστάμενων καναλιών συνδυάζεται με τεχνικές επιβράδυνσης και καθαρισμού των βρόχινων νερών στα δώματα και τα πεζοδρόμια της περιβάλλουσας πόλης.  Η προσέγγιση αυτή είναι πιο φιλόδοξη καθώς προϋποθέτει τον επαναπροσδιορισμό της λειτουργίας των βασικών δικτύων υποδομής της πόλης (κυκλοφορία, αποχέτευση).

Σίγουρα είναι δύσκολο, τη στιγμή αυτή, να φανταστούμε την υλοποίηση ενός  Μητροπολιτικού πάρκου στον Κηφισό. Από τη στιγμή, όμως, που η κοινή γνώμη ωριμάζει και η διεθνής εμπειρία προσφέρει λύσεις, δεν θα έπρεπε να θεωρήσουμε τίποτα αδύνατο. Η Αθήνα του 2050 μπορεί να είναι πολύ διαφορετική από τη σημερινή.

Σημειώσεις

1.Βλ. Κώστα Η. Μπίρη (1966), Αι Αθήναι, Αθήνα: Μέλισσα, σ. 299-300.
2.Δημήτρη Πικιώνη, "Γαίας ατίμωσις" (1954), Κείμενα, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1985, σσ.131-132.
3.Η ανάλυση του Κηφισού σε περιοχές βασίζεται στην ερευνητική εργασία της Μαρίνας Συμεωνίδου, Ο αστικός Κηφισός και οι μετασχηματισμοί του αττικού τοπίου, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2007 (Επιβλέπων Καθηγητής: Πάνος Δραγώνας).
4.Βλ. Φορέας Διαχείρισης και Ανάπλασης Κηφισού, http://www.fdak.gr.
5.Βλ. "Πρώτο βήμα απορρύπανσης του Κηφισού", http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_1_04/05/2007_225771 (4-5-2007).
6.Βλ. http://khfi-sos.blogspot.com/
7.Βλ. την 1η επιστημονική διημερίδα με θέμα τον Κηφισό στο ΕΜΠ (Μάρτιος 2008), http://www.itia.ntua.gr/kephisos/conf2008
8.Βλ. την πρόταση της ομάδας αποφοίτων βρετανικών πανεπιστημίων με επικεφαλής τον Β. Ζώτο. http://www.bgs.gr/lq-files/pdf/Kifissos%20Presentation_BGS-SITE-FINAL3.pdf
9.Βλ. Strawberry Creek Watershed, http://museumca.org/creeks/1140-RescStrawberry.html
10.Bl. http://www.cheonggyecheon.or.kr/
11.Βλ. Herbert Dreiseitl, "New Waterscapes for Singapore", Topos 59 (2007), pp.24-30.