Επάγγελμα ''αρχιτέκτων''

Ένα από τα θορυβώδη θέματα αυτής της ταραγμένης περιόδου είναι το σχέδιο νόμου για τις ανώτατες σπουδές. Η τελική μορφή του νέου εκπαιδευτικού καθεστώτος είναι ακόμη άγνωστη, τόσο στις νομικές διατάξεις όσο και στην εφαρμογή τους στην πράξη. Ωστόσο ένα σημείο των προτάσεων δίνει αφορμή για κάποιες σκέψεις σχετικές με τις σπουδές και με την άσκηση του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα.

Ακολουθώντας τις ρυθμίσεις της Μπολόνιας, η εισαγωγή αυτοτελών κύκλων 3ετών σπουδών με περαιτέρω διαβαθμίσεις εκπαίδευσης οδηγεί στο εύλογο ερώτημα: Τι θα χρειάζεται τελικά για την περίφημη «άδεια ασκήσεως επαγγέλματος» του αρχιτέκτονα στο θαυμαστό νέο κόσμο; Άραγε θα αρκούν 3 χρόνια σπουδών για να ονομαστεί κάποιος 'αρχιτέκτων' και να αναλάβει την ευθύνη μιας οικοδομής;

Με το ισχύον καθεστώς, ο χθεσινός τελειόφοιτος μπαίνει στο επάγγελμα μετά από προφορικές εξετάσεις-εξπρές. Οι γνώσεις που υποτίθεται ότι απέκτησε με τις 5ετείς σπουδές του -κάτι που ελέγχει η επιτροπή συνήθως σε ένα τέταρτο- κρίνονται ως επαρκές εφόδιο για να αντιμετωπιστούν τα τεχνικά προβλήματα και οι νομικές ευθύνες που απορρέουν από την άσκηση του επαγγέλματος.

Μέχρι το 1981 τα πράγματα ήσαν λίγο διαφορετικά και κάπως πιο αυστηρά. Έχοντας επιλέξει 3 από 5 θεματικές ενότητες, οι υποψήφιοι επαγγελματίες αρχιτέκτονες έπρεπε να παρουσιάσουν σχεδιαστικά το ζητούμενο θέμα δουλεύοντας ατομικά στο σχεδιαστήριο επί 8 συνεχόμενες ώρες για κάθε ενότητα. Ως επιτηρητής τέτοιων εξετάσεων στο Κτίριο Γκίνη του ΕΜΠ μεταξύ 1978-81, θυμάμαι περιστατικά που με είχαν εντυπωσιάσει για τη κατάρτιση των υποψηφίων συναδέλφων, όπως π.χ. κάποιον διπλωματούχο αρχιτέκτονα που ζήταγε οδηγίες για τη χρήση του ταυ στο σχεδιαστήριο, ή κάποια άλλη που δυσκολευόταν να σχεδιάσει τη τομή μιας απλής όψης κτιρίου γραφείων με τούβλα και σοβά.

Αυτές οι εξετάσεις ήσαν προφανώς αρκετά δύσκολες για μερικούς, ειδικά για αποφοίτους Ιταλικών σχολών της 10ετίας του 1970. Λίγο πριν την 'Αλλαγή' του 81, οι αποτυχημένοι ή απαισιόδοξοι υποψήφιοι είχαν ξεπεράσει κατά πολύ τους 1000 αν θυμάμαι καλά, οι δε γονείς τους είχαν σχηματίσει ομάδα πολιτικής πίεσης για «ρύθμιση του προβλήματος των παιδιών τους». Έτσι, μόλις 2 μήνες μετά την αλλαγή κυβέρνησης, η ευθύνη του ελέγχου μεταβιβάστηκε από το ΕΜΠ στο ΤΕΕ και καθιερώθηκαν οι 'συνοπτικές και τυπικές' εξετάσεις που ισχύουν ως τώρα. 24 ώρες στο σχεδιαστήριο τότε, 15 λεπτά διαλόγου σήμερα.

Αλλά στη χώρα μας οι αρχιτέκτονες ευθύνονται για ένα μικρό μέρος της παραγωγής του δομημένου χώρου. Για αξιοπερίεργους λόγους, οι πολιτικοί μηχανικοί εφαρμόζουν τις γνώσεις που απέκτησαν για σήραγγες ή λιμενοβραχίονες και στον σχεδιασμό κτιρίων -πολλών κτιρίων. Έτσι έχουμε φτάσει στη διαδεδομένη πεποίθηση μεταξύ των αδαών ότι «ο μηχανικός φτιάχνει τα σπίτια και ο αρχιτέκτονας τις προσόψεις». Φυσικά οι αδαείς αγνοούν ότι στο πρόγραμμα σπουδών της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ περιλαμβάνονται π.χ. μόλις 2 εξάμηνα μαθημάτων Οικοδομικής (το ένα προαιρετικό), ενώ στο πρόγραμμα της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ περιλαμβάνονται 7 (τα 4 προαιρετικά) συν 5-6 σε συνδυασμό με άλλα μαθήματα.

Βέβαια, η παραχώρηση του δικαιώματος του αρχιτεκτονείν προς τους πολιτικούς μηχανικούς 'αντισταθμίζεται' με το δικαίωμα υπογραφής στατικών από αρχιτέκτονες. Ωστόσο γνωρίζω περισσότερους πολιτικούς μηχανικούς που κάνουν πολυκατοικίες από αρχιτέκτονες που γνωρίζουν τι είναι διάγραμμα ροπών. Το νομοθετημένο αλαλούμ αρμοδιοτήτων φαίνεται αναλυτικά στην έκθεση «Ειδικότητες Μηχανικών και Επαγγελµατικά δικαιώµατα» του Τμήματος Κεντρικής Μακεδονίας του ΤΕΕ (2006).

Ένα παρόμοιο αλαλούμ υπάρχει στην αντιστοίχιση σπουδών και άσκησης επαγγέλματος στις ευρωπαϊκές χώρες. Μια άλλη έκθεση του ΤΕΕ-ΤΚΜ με τίτλο «Το επάγγελμα του μηχανικού στην Ευρωπαϊκή Ένωση» δείχνει ότι από χώρα σε χώρα εμφανίζονται μεγάλες διαφορές: Σε μερικές οι επαγγελματικές εξετάσεις λείπουν  και ο τίτλος του αρχιτέκτονα είναι μια αυτοδίκαιη προέκταση του πανεπιστημιακού διπλώματος. Σε άλλες υπάρχουν εξετάσεις με διαβαθμίσεις αυστηρότητας και δικαιωμάτων, ενώ σε μερικές απαιτείται και πρακτική εμπειρία. Αλλού ο έλεγχος επάρκειας είναι αρμοδιότητα του κράτους, και αλλού επαγγελματικών φορέων. Αλλού οι αρχιτεκτονικές σπουδές είναι απαραίτητη προϋπόθεση, αλλού όχι.

Προς το παρόν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει καταφέρει να καταλήξει σε ένα γενικό περίγραμμα τουλάχιστον για τις σπουδές. Το άρθρο 46 της οδηγίας 2005/36/EC καθορίζει ότι «η εκπαίδευση αρχιτέκτονα περιλαμβάνει τουλάχιστον τέσσερα έτη σπουδών πλήρους παρακολούθησης», και απαριθμεί τις δεξιότητες που πρέπει να μεταδίδουν αυτές οι σπουδές (σελ. 50):

Η εν λόγω εκπαίδευση, που πρέπει να είναι πανεπιστημιακού επιπέδου και της οποίας το πρωταρχικό στοιχείο συνιστά η αρχιτεκτονική, πρέπει να διατηρεί την ισορροπία μεταξύ των θεωρητικών και πρακτικών πτυχών της εκπαίδευσης στον τομέα της αρχιτεκτονικής και να παρέχει την εγγύηση ότι ο ενδιαφερόμενος έχει αποκτήσει τις ακόλουθες γνώσεις και δεξιότητες:

1.     ικανότητα σύλληψης αρχιτεκτονικών δημιουργιών που να ικανοποιούν συγχρόνως αισθητικές και τεχνικές απαιτήσεις·
2.     προσήκουσα γνώση της ιστορίας και των θεωριών της αρχιτεκτονικής καθώς και των συναφών τεχνών, τεχνολογιών και επιστημών του ανθρώπου·
3.     γνώση των καλών τεχνών ως παραγόντων που είναι δυνατόν να επηρεάσουν την ποιότητα της αρχιτεκτονικής σύλληψης·
4.     προσήκουσα γνώση της πολεοδομίας, του πολεοδομικού σχεδιασμού και των τεχνικών που εφαρμόζονται στη διαδικασία του πολεοδομικού σχεδιασμού·
5.     ικανότητα κατανόησης των σχέσεων, αφενός, ανάμεσα στους ανθρώπους και τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, και αφετέρου, ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα και το περιβάλλον τους, καθώς και ικανότητα κατανόησης της ανάγκης αρμονικού συνδυασμού των αρχιτεκτονικών δημιουργημάτων με τους χώρους, ανάλογα με τις ανάγκες του ανθρώπου και την αντίστοιχη κλίμακα·
6.     ικανότητα κατανόησης του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα και του ρόλου του στην κοινωνία, ειδικότερα μέσω της επεξεργασίας σχεδίων στα οποία λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικοί παράγοντες·
7.     γνώση των μεθόδων τεκμηρίωσης και προπαρασκευής της οικοδομικής μελέτης·
8.     γνώση των προβλημάτων στατικού σχεδιασμού, οικοδομικής και έργων πολιτικού μηχανικού, τα οποία συνδέονται με το σχεδιασμό των κτιρίων·
9.     προσήκουσα γνώση των προβλημάτων που έχουν σχέση με τις φυσικές ιδιότητες των κτιρίων, των τεχνολογιών, καθώς επίσης και της λειτουργίας των κατασκευών, ώστε να τις εφοδιάζει με όλα τα στοιχεία εσωτερικής άνεσης και κλιματικής προστασίας·
10.  τεχνική ικανότητα, χάρη στην οποία ο αρχιτέκτονας θα μπορεί να επινοεί κατασκευές που να ικανοποιούν τις απαιτήσεις αυτών που τις χρησιμοποιούν, σεβόμενος τους οικονομικούς περιορισμούς και τους οικοδομικούς κανονισμούς·
11.  προσήκουσα γνώση των βιομηχανιών, οργανώσεων, κανονισμών και διαδικασιών, που έχουν σχέση με την υλοποίηση των κτιριακών μελετών και την ένταξη των σχεδίων στο γενικό σχεδιασμό.

Στο Παράρτημα V.7 (σελ. 144) απαριθμούνται λεπτομερώς οι «Τίτλοι εκπαίδευσης αρχιτέκτονα που αναγνωρίζονται βάσει του άρθρου 46» σε κάθε χώρα-μέλος. Περιέργως, ακόμη και στην πιο πρόσφατη επανέκδοση της οδηγίας (24.03.2011), τέτοιους τίτλους στην Ελλάδα φαίνεται να απονέμουν μόνο το ΕΜΠ και το ΑΠΘ με βάση τα δεδομένα του 1989.

Ωστόσο, άλλο αρχιτεκτονική παιδεία και άλλο πράξη. Στο Παράρτημα VI της ίδιας οδηγίας (σελ. 150) απαριθμούνται «Κεκτημένα δικαιώματα που εφαρμόζονται στα επαγγέλματα τα οποία αποτελούν αντικείμενο αναγνώρισης βάσει του συντονισμού των ελάχιστων προϋποθέσεων εκπαίδευσης». Στον αναλυτικό κατάλογο φαίνεται ότι, τουλάχιστον στις μισές χώρες-μέλη, αρχιτεκτονική επιτρέπεται να κάνουν και άλλες ειδικότητες, οι οποίες μάλλον δεν ανταποκρίνονται σε όλες τις προγενέστερες διακηρύξεις για το γνωστικό υπόβαθρο του αρχιτέκτονα. Είναι προφανές ότι η ενιαία ρύθμιση του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος στον ευρωπαϊκό χώρο έχει πολύ δρόμο ακόμη.

Η αντιμετώπιση του θέματος ποικίλλει και εκτός Ευρώπης. Εδώ υπάρχει μια ενδεικτική σύνοψη των απαιτήσεων για τον τίτλο του αρχιτέκτονα σε μερικές χώρες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αντίθεση ανάμεσα στην ευρωπαϊκή τάση απελευθέρωσης των επαγγελμάτων -μαζί και του αρχιτέκτονα- προς τα ισχύοντα στις κατ' εξοχήν εστίες του φιλελευθερισμού, όπως στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, ή την Ιαπωνία. Στις χώρες αυτές, η χορήγηση επαγγελματικής άδειας βασίζεται σε συνδυασμό σπουδών, εμπειρίας, και εξετάσεων, ο τίτλος του αρχιτέκτονα είναι κατοχυρωμένος, και οι εξετάσεις για την απόκτησή του δεν είναι 'τυπικές και συνοπτικές' όπως στη χώρα του τσαρουχικού «Είσαι ότι δηλώσεις».

Η πρακτική αυτή απέχει σημαντικά από το ευρωπαϊκό laisser-faire, όντας πιο κοντά στις απόψεις της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων [UIA] όπως αυτές παρουσιάζονται στο ενδιαφέρον «UIA Accord on Recommended International Standards of Professionalism in Architectural Practice». Η UIA κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στην εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων από τη μια, και την επαγγελματική επάρκειά τους από την άλλη. Ως ελάχιστη διάρκεια σπουδών θεωρείται η 5ετία σε εγκεκριμένα προγράμματα αναγνωρισμένων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων που αξιολογούνται σε τακτικά διαστήματα. Οι σπουδές συμπληρώνονται από πρακτική άσκηση και εξετάσεις επαγγελματικής επάρκειας, μετά τις οποίες απονέμεται το επίσημο δικαίωμα αυτάρκους απασχόλησης στους αρχιτέκτονες, «αποκλείοντας έτσι ορισμένες δραστηριότητες σε άτομα χωρίς προσόντα». Επιπλέον, προτείνεται η περιοδική ανανέωση της άδειας ανάλογα με τις εξελίξεις των γενικότερων πλαισίων της αρχιτεκτονικής.

Τέτοιες απόψεις και προτάσεις ακούγονται στη χώρα μας ως εξωτικές. Εδώ ο τίτλος του επαγγελματία αρχιτέκτονα θεωρείται «κεκτημένο δικαίωμα» που προκύπτει αυτόματα από τις σπουδές, οι οποίες όμως τώρα διασπώνται σε διάφορους κύκλους. Έτσι, πέρα από τις άλλες ειδικότητες που σφετερίζονται τον τίτλο, θα έχουμε και αρχιτεκτονικές σπουδές ποικίλης διάρκειας. Άραγε όλα θα μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι;

Προς το παρόν το κράτος ενδιαφέρεται μόνο για την 'απελευθέρωση' του επαγγέλματος, εστιάζοντας αποκλειστικά στο θέμα των αμοιβών. Οι επαγγελματικές αρμοδιότητες βρίσκονται σε χρόνιο τέλμα, ο δε ρόλος του αρχιτέκτονα σε ομίχλη. Καθώς οι αρχιτέκτονες αποτελούν μειοψηφία στο ΤΕΕ, για την επίλυση του προβλήματος δεν απομένει παρά η υποχρεωτική αφύπνιση και δυναμική ενεργοποίηση του ΣΑΔΑΣ ώστε να αντιμετωπιστούν επιτέλους οι επιβουλές κατά του επαγγέλματος, η ασάφεια υποχρεώσεων και δικαιωμάτων, και εντέλει η υποβάθμιση του τίτλου και της δουλειάς των αρχιτεκτόνων.

Πιστεύω ότι ο ΣΑΔΑΣ, ως επίσημος επαγγελματικός σύλλογος αρχιτεκτόνων του ελλαδικού χώρου, οφείλει επιτέλους να διεκδικήσει πιεστικά την αρμοδιότητα προσδιορισμού και απονομής επαγγελματικών δικαιωμάτων στα μέλη του. Αυτό θα πρέπει να γίνεται με σαφείς διαβαθμίσεις βάσει των σπουδών (είδος & διάρκεια) και της εμπειρίας, έπειτα από ουσιαστικές εξετάσεις -ακριβώς όπως προτείνει η UIA και κάνουν πολλοί σύλλογοι αρχιτεκτόνων ανά τον κόσμο. Μια τέτοια αξιολόγηση και κατάταξη δεν είναι εντελώς καινούργια στη χώρα μας, αφού κάτι παρόμοιο ισχύει επί δεκαετίες στα πτυχία της ΓΕΜ για τις μελέτες του δημοσίου (Ν. 716/1977).

Πρόκειται βέβαια για ένα σύνθετο και ευαίσθητο θέμα, ειδικά σε μία χώρα όπου για πολλούς ο 'ποιοτικός έλεγχος' είναι απωθητικό σχήμα λόγου που αντιβαίνει στη διαδεδομένη προκρούστια αντίληψη περί αξιοκρατίας. Ωστόσο οι διαφαινόμενες ανακατατάξεις στις σπουδές, οι νεοφιλελεύθερες παρεμβάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι ριζικές αλλαγές στα πλαίσια της δουλειάς, επιβάλλουν τη συλλογική αντιμετώπισή της έννοιας και του ρόλου του αρχιτέκτονα με ρεαλισμό και αποφασιστικότητα. Η παράταση της κηδεμονίας του ΤΕΕ και της χειμέριας νάρκης του ΣΑΔΑΣ θα είναι παράταση της στείρας ποδηγέτησης και της αύξουσας μιζέριας του επαγγέλματος. Και αν συνεχίσουμε έτσι, ίσως θα δούμε κάποια στιγμή αρχιτεκτονικές μελέτες σε πάγκους λαϊκής αγοράς...



Θάνος Ν. Στασινόπουλοs
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.