Ιλίσια παιδία

 
Πρώην στρατιωτικές εγκαταστάσεις μεταξύ Ρηγίλλης-Χίλτον:  1-ΣΟΑ Ριζάρη, 2-Στρατιωτικό Πρατήριο Αθηνών, 3-άλλο στρατόπεδο (συνεργείο;), 4-Τεχνική Βάση Αθηνών. Το πορτοκαλί χρώμα υποδεικνύει κατασκευές μετά το 1960.

 

Ο πατέρας μου ήταν αξιωματικός του Τεχνικού Σώματος. Οι συχνές μεταθέσεις του με έκαναν να γνωρίσω 14 διαφορετικά σπίτια σε 17 χρόνια ανά την Ελλάδα. Σε 3 περιπτώσεις η οικογένειά μου έζησε στα λεγόμενα ΣΟΑ (Στρατιωτικά Οικήματα Αξιωματικών) της οδού Ριζάρη: τρεις εφαπτόμενες πολυκατοικίες 5 & 6 ορόφων στη γωνία Ριζάρη και Βασιλέως Κωνσταντίνου, με μεγάλη αλάνα για παιχνίδια από πίσω. Η περιοχή τότε ήταν πολύ διαφορετική από σήμερα. Θυμάμαι αμυδρά λάσπες και σκόνες στη ρηχή κοίτη του Ιλισού με μερικά αναιμικά δέντρα και τα έργα για τη κάλυψη του αρχαίου ποταμού με τη νέα λεωφόρο της προόδου. Στην απέναντι πλευρά της οδού Ριζάρη μια ψηλή πέτρινη μάντρα που περπατούσα πλάι της τη χρονιά που πήγαινα στο 15^ο Δημοτικό Σχολείο Κολωνακίου της οδού Αλωπεκής, 4 δρόμους παραπάνω. Στην άλλη άκρη της, μια ταβέρνα με χύμα ρετσίνα σε καράφα για το σπίτι.

Τα εγκαταλειμμένα  παραπήγματα ενός στρατοπέδου στη θέση του μετέπειτα Ωδείου μας έδιναν άφθονο υλικό για εξερεύνηση και 'όπλα' στις παιδικές μάχες με ινδιάνους, πειρατές, και σταυροφόρους, ανάλογα με τις επίκαιρες κινηματογραφικές ταινίες. Τα 'πολεμοφόδιά' μας έγιναν πιο προηγμένα γύρω στο 1960, από την αποξήλωση της προσωρινής «Ατομικής Έκθεσης» που έγινε στη θέση του στρατοπέδου για την προβολή των Αμερικανικών επιτευγμάτων στην πυρηνική ενέργεια. Ήταν η εποχή του Σπούτνικ και του Γκαγκάριν -κουμουνιστής μεν, αλλά και έμπνευση για παιδικές φαντασιώσεις!

Εκεί έτυχε να μένουμε και στα 15 μου, όταν κατέβηκαν τα τανκς στο Σύνταγμα χωρίς να είναι παρέλαση. Έκοψα τις σελίδες με το άλλο Σύνταγμα από το σχολικό βιβλίο της 'Αγωγής του Πολίτου', και με όλη την ξαναμμένη παιδική αφέλειά μου περπάτησα ως τον Βασιλικό Κήπο για να δω τι γίνεται. Αν κανείς με τσάκωνε, θα έβγαζα το επίσημο Σύνταγμα από τη κωλότσεπη να του δείξω τα δικαιώματά μου! Γύρισα σώος και σοφότερος. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο πατέρας μου εξωθήθηκε σε πρόωρη αποστρατεία με αφορμή μια άλλη αποκοτιά του γιού του: με συνέλαβαν με ένα φίλο μου που έγραψε σε μια βιτρίνα «Ελεύθερες εκλογές».

 

 
Αριστερά: Το Χίλτον το 1963, λίγο πριν την αποπεράτωση. Διακρίνονται σκαλωσιές στην όψη δεξιά.Η περιοχή της σημερινής Εθνικής Πινακοθήκης που φαίνεται αδιαμόρφωτη ήταν μέρος του εργοταξίου.Δεξιά: Το Πάρκο Ριζάρη από το Χίλτον γύρω στο 1970 [πηγή]. Αριστερά διακρίνονται οι πολυκατοικίες της οδού Ριζάρη. Μπροστά τους η κεραμοσκεπής ταβέρνα στην άκρη του πάρκου.

 

Το πεδίο των παιδικών μου χρόνων επιλέχτηκε να μετατραπεί σε Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας από τον μεταπολιτευτικό Καραμανλή. Το 1976 έγινε σχετικός αρχιτεκτονικός διαγωνισμός από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων, του οποίου το πρώτο βραβείο (Διαμαντόπουλος, Borne, Χατζημιχάλη Schwartz, Σαπουντζή) δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Τον ίδιο χρόνο άνοιξε το ημιτελές Ωδείο Αθηνών (Δεσποτόπουλος), ενώ ένα χρόνο πριν είχε εγκαινιαστεί το Πολεμικό Μουσείο (Βαλεντής).

Οι στρατιωτικές πολυκατοικίες γκρεμίστηκαν γύρω στο 1980. Λίγο μετά τις ακολούθησε και το Στρατιωτικό Πρατήριο όπου κάναμε τα οικογενειακά ψώνια, μεταξύ Στρατιωτικής Λέσχης και Βυζαντινού Μουσείου. Εκεί όπου έστεκαν οι πολυκατοικίες εμφανίστηκε ένας βαθύς κρατήρας ενόψει κάποιου μουσείου, ο οποίος κάθε τόσο γινόταν λίμνη από τις βροχές με επιπλέοντα σκουπίδια. Το 'Σκάμμα του Καραμανλή' παραχωρήθηκε το 2003 στην ιδιωτική εταιρία Polis Park και έγινε μεγάλο υπόγειο γκαράζ. Δέκα χρόνια πριν είχε επεκταθεί υπόγεια το Βυζαντινό Μουσείο (Περράκης). Στο τετράγωνο επρόκειτο να προστεθεί και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του ζεύγους Γουλανδρή, σχέδιο που τελικά ναυάγησε μετά από πρωτοφανή αντίδραση με ανάμιξη ακόμη και της Ακαδημίας Αθηνών, στερώντας έτσι την περιοχή από ένα πρόσθετο όγκο τσιμέντου, υπέργειο ή υπόγειο.

Λίγο πιο πάνω στην Βασιλίσσης Σοφίας βρισκόταν ένα άλλο στρατόπεδο, η 'Τεχνική Βάση Αθηνών' του Τεχνικού Σώματος. Εκεί γιορτάσαμε το Πάσχα του 1958, λίγο πριν γκρεμιστούν τα στρατιωτικά κτίσματα για να κατασκευαστεί στη θέση τους το ξενοδοχείο Χίλτον που ολοκληρώθηκε μετά 5 χρόνια. Μισό αιώνα αργότερα εξακολουθώ να θαυμάζω το επίτευγμα των αρχιτεκτόνων (Βουρέκας, Βασιλειάδης, Στάικος) που πέτυχαν να δώσουν ανάλαφρη στιβαρότητα σε ένα 14ώροφο όγκο μήκους 120 μέτρων, το ψηλότερο κτίσμα της πόλης τότε με ύψος κάπου 65 μέτρα.

Η παραχώρηση της έκτασης του στρατοπέδου ('σούπερ-φιλέτο' θα το λέγαμε σήμερα) στην Αμερικανική εταιρία Hilton International έγινε στα πλαίσια της εκστρατείας των κυβερνήσεων Καραμανλή για την ανάπτυξη των τουριστικών υποδομών της χώρας γύρω στο 1960. Λίγο πριν από το Χίλτον άνοιξε το Μον Παρνές «ως ατμομηχανή της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας» και ξεκίνησε η αλυσίδα Ξενία ανά την Ελλάδα. Ειδικά το Χίλτον, πέρα από το ότι παραμένει αλώβητο από τον χρόνο ως σήμερα, έχει μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα άλλα: είναι το μόνο ξενοδοχείο εκείνης της περιόδου που δεν ανήκε στον ΕΟΤ αλλά σε ιδιωτική εταιρία, και μάλιστα ξένη.

 

   
Αριστερά: Το Χίλτον κατά τη κατασκευή του [πηγή]. Από τους σημερινούς γύρω δρόμους μόνο η Βασιλίσσης Σοφίας ήταν διαμορφωμένη τότε. Δεξιά: Η περιοχή του Χίλτον από τον Λυκαβηττό γύρω στο 1965 [πηγή]. Η έκταση της σημερινής Εθνικής Πινακοθήκης είναι άδεια, η λεωφόρος Βασιλέως Αλεξάνδρου προς Καισαριανή δεν υπάρχει, η νέα πτέρυγα του Ευαγγελισμού δεν έχει γίνει ακόμη.

 

Απέναντι από το Χίλτον είναι το Άλσος του Ευαγγελισμού, μια μικρή όαση πρασίνου 10 στρεμμάτων όπου με πήγαιναν πολύ μικρό για βόλτα στο περιστύλιο της δυτικής πλευράς, η οποία παραμένει ίδια επί 55 χρόνια. Στα δέντρα της άλλης άκρης του άλσους κρύβεται διακριτικά το γκλαμουράτο εστιατόριο Boschetto. Κατασκευάστηκε στη θέση του παλιού πράσινου αναψυκτήριου 70m², το οποίο με διάφορες διαδικασίες έχει φτάσει σήμερα τα 340m² κατά τρόπο που έχει απασχολήσει ακόμη και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Όσοι ξέρουν τις τιμές του εστιατορίου θα διακρίνουν κάποια ειρωνεία στη σχετική έκθεση της Διεύθυνσης Μελετών του Δήμου Αθηναίων το 2009 που αναφέρει ότι «η νέα προσθήκη της χρήσεως εστιατορίου θα συμβάλει στην ανάγκη εξυπηρέτησης του ιατρικού προσωπικού του νοσοκομείου Ευαγγελισμός».

 

 
Αριστερά: Ανακατασκευή του Boschetto μέσα στο Άλσος Ευαγγελισμού [πηγή]. Δεξιά: Το Μνημείο Βενιζέλου πριν γίνει το Μέγαρο [πηγή]. Διακρίνεται η πολυκατοικία των αξιωματικών που αργότερα έπεσε για χάρη της επέκτασης του Μεγάρου Μουσικής.

 

Τριακόσια μέτρα πιο πάνω στην Βασιλίσσης Σοφίας βρίσκεται το νοσοκομείο του ΝΙΜΤΣ (Νοσηλευτικό Ίδρυμα Μετοχικού Ταμείου Στρατού) (Μπίρης) που περιέθαλψε εμένα και την οικογένειά μου σε οδυνηρές περιπτώσεις. Σε άλλα τριακόσια μέτρα έχουμε μια ακόμη περίπτωση αμφιλεγόμενης επέκτασης σε δημόσιο χώρο παρόμοια με του Boschetto, αλλά σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Είναι το Μέγαρο Μουσικής, το οποίο είναι μεν έξω από το πεδίο των παιδικών μου χρόνων αλλά αξίζει κάποια προσοχή για διδακτικούς λόγους που θα δούμε στο τέλος.

Εδώ η ιστορία ξεκινά από το 1954 με την προσφορά του οικοπέδου από τον Παπάγο στον νεοσύστατο τότε σύλλογο 'Οι Φίλοι της Μουσικής'. Η έκταση βρίσκεται δίπλα στο Ναυτικό Νοσοκομείο, στο παλιό 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, και το μετέπειτα ΕΑΤ-ΕΣΑ, συνεπώς ήταν πιθανότατα στρατιωτική έκταση, όπως και του Χίλτον. Το έργο υλοποιήθηκε μετά από αρκετά χρόνια και κάμποσους αρχιτέκτονες, όπως διαβάζουμε στην ιδιαίτερα κατατοπιστική εξιστόρηση της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ στη Καθημερινή.

Το μέγεθος του κτιρίου που ολοκληρώθηκε το 1991 δεν ήταν επαρκές για τον απαιτητικό πυργοδεσπότη. Έτσι, σε μια επίδειξη του ποιος ελέγχει πραγματικά τη διαμόρφωση της πόλης, το 2003 προστέθηκαν συνεδριακό κέντρο, μεγάλο γκαράζ, και διάφοροι 'βοηθητικοί' χώροι. Το κτίριο συνδέθηκε υπόγεια με τον σταθμό του μετρό, ο οποίος για περίεργο λόγο δεν πήρε το όνομά του από τα διπλανά μεγάλα νοσοκομεία (ΝΙΜΤΣ & Αιγηνίτειο), ούτε από το κοντινό Πάρκο Ελευθερίας, ούτε και από την περιοχή του (Ιλίσια), αλλά από το πιο μακρινό Μέγαρο Μουσικής.

Παραμερίζοντας τις πολυάριθμες αντιδράσεις, η πρόσθετη κάλυψη ξεπέρασε τα αρχικά όρια της παραχωρημένης έκτασης και επεκτάθηκε σε όσο χώρο επέτρεπαν τα γύρω ισχυρά εμπόδια: το άγαλμα του Βενιζέλου, το ιστορικό ΕΑΤ-ΕΣΑ, το Ναυτικό Νοσοκομείο, η Αμερικανική πρεσβεία. Μια πολυκατοικία του ΑΟΟΑ (Αυτόνομου Οικοδομικού Οργανισμού Αξιωματικών) που βρέθηκε στη μέση ήταν πιο αδύναμη και κατεδαφίστηκε το 1997 γιατί εμπόδιζε την εφαρμογή των σχεδίων. Η επέκταση έγινε υπόγεια, πιθανόν συμβολίζοντας τις διαδρομές που τη γέννησαν. Πάνω στο τσιμέντινο κουτούκι διαμορφώθηκε ένας πραγματικά εξαιρετικός επίγειος κήπος που πρέπει να επιζήσει χωρίς υδροφόρο ορίζοντα.

Τέτοιου είδους κατασκευές κοστίζουν πολύ παραπάνω από την οικονομική συνδρομή ευεργετών και δωρητών (μεταξύ των οποίων και το Αστεροσκοπείο Αθηνών). Έτσι μεγάλο μέρος του λογαριασμού κατασκευής και συντήρησης του ιδιωτικού μεγαλείου έχει φορτωθεί στο δημόσιο. Διαβάζουμε σχετικά: «Τα έργα ολοκλήρωσης του Μεγάρου Μουσικής χρηματοδοτούνται από το Ελληνικό Δημόσιο και την Ευρωπαϊκή Ενωση ... το κτιριακό συγκρότημα έχει ενταχθεί στον φάκελο που υπέβαλε η Ελλάδα στη Διεθνή Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων» [Το Βήμα 2.8.1998]. Πέρα από τα αρχικά έξοδα κατασκευής, το δημόσιο στηρίζει συστηματικά το ημι-ιδιωτικό Μέγαρο με ετήσιες χορηγίες (κάπου 12 εκατ. ευρώ), και επιπλέον αναλαμβάνει την εξόφληση των δανειακών υποχρεώσεών του ως εγγυητής όπως πρόσφατα.

 

 
Αριστερά: Εκσκαφές μεγάλου βάθους για την επέκταση του Μεγάρου Μουσικής [πηγή].Δεξιά: Η κατασκευή της επέκτασης του Μεγάρου [πηγή]. Φαίνεται ο πολλαπλασιασμός της αρχικής κάλυψης στο μέγιστο δυνατό περίγραμμα.

 

Η όλη διαδικασία αποτελεί ένα μνημείο αυθαιρεσίας ανώτερο από το 'The Mall' στο Μαρούσι, αφού περιλαμβάνει όχι μόνο τη σταθερή ανοχή του δημοσίου, αλλά και την ευρεία νομική και οικονομική συμπαράστασή του στις βλέψεις του άτυπου πολιτιστικού αυτοκράτορα της χώρας και της αυλής του. Ένα μάθημα από αυτή την περίπτωση είναι ότι ένας ευγενής σκοπός σε ιδιωτικά χέρια μπορεί να εξελιχθεί με τη συνδρομή του εύπλαστου δημοσίου σε ένα αδηφάγο μόρφωμα που απαιτεί πολύ περισσότερη γη και κρατικούς πόρους από τα αρχικά σχέδια.

Στις μέρες μας μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις της Αθήνας παραχωρούνται η μία μετά την άλλη σε ιδιώτες για 'καλούς σκοπούς', π.χ. Ελαιώνας, Δέλτα, Ελληνικό. Παντού ακούμε τα κλισέ για «κτίρια-κόσμημα που λείπουν από την πόλη», τα οποία «θα ωφελήσουν τους Αθηναίους χωρίς επιβάρυνση του δημοσίου», φυσικά με «απόλυτο σεβασμό του πρασίνου». Το αδίστακτο ροκάνισμα δημόσιου χώρου από το 'μη κερδοσκοπικό' Μέγαρο των 10-20 στρεμμάτων, μήπως πρέπει να μας κάνει κάπως επιφυλακτικούς για πολυδιαφημισμένα παρεμφερή σχέδια, όπως για παράδειγμα την απροκάλυπτα κερδοσκοπική εφόρμηση στα χιλιάδες στρέμματα του Ελληνικού;

Βλέποντας πόσα νέα κτίρια έχουν προστεθεί σιγά-σιγά στις ελεύθερες εκτάσεις των παιδικών μου χρόνων, ακούγοντας και πόσα άλλα ετοιμάζονται να ορθωθούν στους λιγοστούς ελεύθερους χώρους της πόλης, διαβάζω μελαγχολικά την παλιά άποψη της Καθημερινής, πριν γίνει ιεροκήρυκας του νέου κύματος οικοδομικής 'ανάπτυξης' της Αθήνας με αιχμή το Ελληνικό υπό την επήρεια της 'κρίσης':

«Κάθε χώρα που θέλει να λέγεται πολιτισμένη, σέβεται το περιβάλλον. Κανόνας πρώτος και απαράβατος κάθε λογικής και αξιοπρεπούς εξουσίας είναι η διατήρηση και εάν είναι δυνατόν η επαύξηση των ελεύθερων χώρων στις μεγάλες πόλεις.» [Καθημερινή 12.7.2001]

Scripta manent.

 

Θάνος Ν. Στασινόπουλοs
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.

11.3.2011

ΥΓ: Ευχαριστώ τον Δημήτρη Διαμαντόπουλο και τον Γιώργο Σαρηγιάννη για τη συμβολή τους σε αυτό το κείμενο.