Ο οικισμός των βαρελιών

Το 2007, το Πρόγραμμα Εργασίας της UIA για 'Αρχιτεκτονική & Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας' [UIA-ARES WP] σε συνεργασία με το ΤΕΕ προκήρυξε διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό με τίτλο «Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική και Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας για κελύφη για τη στέγαση θυμάτων μεγάλων φυσικών καταστροφών». Υποβλήθηκαν 67 προτάσεις από τις οποίες η επιτροπή επέλεξε την 508 ως καλύτερη (βλέπε εικόνες κάτω -κλικ για μεγέθυνση).

 

  
Το 1^ο βραβείο του διαγωνισμού ARES-UIA 2007, με εφαρμογή στο Μαρόκο.
Οι Πορτογάλοι μελετητές εξηγούν ότι επέλεξαν «τον κύβο, τη σκηνή, και το ακορντεόν, ως θεματική, μορφολογική, και πρακτική αναφορά αντίστοιχα».
Ο πτυσσόμενος κύβος περιλαμβάνει και πανάκριβα Φ/Β πανέλα, τα οποία τον ελαφρώνουν αεροδυναμικά και παρέχουν το ρεύμα υψηλής τάσης που απαιτούν οι ηλεκτρικές εστίες στο ειδικό 'κουτί υγιεινής' από fiberglass (κίτρινο στη κάτοψη). Το τελευταίο περιλαμβάνει νεροχύτη και λεκάνη με καζανάκι δίπλα στον χώρο ύπνου, υποθέτοντας επάρκεια ύδρευσης και ανάλογη αποχέτευση.
Με τέτοιες πρωτόγνωρες ανέσεις Δυτικού τροχόσπιτου, οι περισσότεροι πρόσφυγες μάλλον θα ευλογούν τη συμφορά.Η φωτογραφία δεξιά υπενθυμίζει τις πραγματικές συνθήκες που καλείται να αντιμετωπίσει ένας οικισμός έκτακτης ανάγκης.
Όπως αποφαίνεται η επιτροπή, «αυτή η πρόταση προτείνει τη μέγιστη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Οι προκατασκευασμένες πτυσσόμενες μονάδες προσφέρουν μια λύση γενικής εφαρμογής σε διαφορετικές κρίσιμες καταστάσεις και κλιματικές περιοχές.» Οι πινακίδες της πρότασης εξηγούν ότι η κλιματική προσαρμογή επιτυγχάνεται αλλάζοντας το χρώμα RAL του υφάσματος: «μπεζ καμβάς στα ξηρά θερμά κλίματα, μπλε στα ψυχρά βόρεια, πράσινος στα τροπικά, για καλύτερη σχέση με το περιβάλλον».

 

Οι περισσότερες από τις προτάσεις του διαγωνισμού εστιάστηκαν στο ζητούμενο αντικείμενο, τα κελύφη. Όμως τα κελύφη -έστω και με εκτεταμένη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας- δεν αρκούν για να δημιουργήσουν συνθήκες επιβίωσης και συμβίωσης προσφύγων. Σε συνθήκες κρίσης οι προτεραιότητες διαφέρουν από αυτές της ομαλής καθημερινότητας και από τις συμβατικές παραδοχές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Για παράδειγμα, το πόσιμο νερό είναι πολύ πιο ζωτικό από το ρεύμα για τη τηλεόραση, η συνήθης έννοια της 'άνεσης' αλλάζει, η δε συλλογικότητα γίνεται προϋπόθεση επιβίωσης. Ταυτόχρονα η μετατροπή από παραγωγικά άτομα σε αδρανείς πρόσφυγες προκαλεί ψυχολογική επιβάρυνση με δυσμενείς συνέπειες στο σύνολο. Είναι εμφανές ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας -και μάλιστα σε κλίμακα μονάδας μόνο- δεν αρκούν για να αντιμετωπιστεί το πλήθος των προβλημάτων ενός προσφυγικού οικισμού.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται μία από τις προτάσεις που έδωσε έμφαση όχι τόσο στο αυτοτελές κέλυφος όσο στη συνολική οργάνωση της διαβίωσης των προσφύγων, σε μια προσπάθεια ολιστικής προσέγγισης του θέματος. Ο στόχος δεν ήταν να σχεδιαστεί π.χ. ένα δομικό kit à la IKEA που να μεταφέρεται μαζικά σε χιλιάδες χιλιόμετρα κατά παραγγελία, αλλά ένας οικιστικός οργανισμός προσαρμοσμένος στα τοπικά δεδομένα, ελαχιστοποιώντας την ανάγκη έξωθεν βοήθειας, και ενθαρρύνοντας την ενεργοποίηση των θυμάτων. Σημαντικό κριτήριο σχεδιασμού ήταν ο πρακτικός ρεαλισμός, τόσο στην ιεράρχηση των προβλημάτων όσο και στον τρόπο επίλυσής τους. Οι κατοικίες προσαρμόστηκαν στα τοπικά οικογενειακά έθιμα και αντιμετωπίστηκαν ως εξαρτήματα ενός ευρύτερου μηχανισμού, με γενικές προτάσεις για τις αναγκαίες υποδομές και την ανάπτυξη του όλου οικισμού στον χώρο και τον χρόνο.

Ακολουθεί μετάφραση της Τεχνικής Έκθεσης αυτής της πρότασης.

[βλέπε σχετικό blog για προσθήκη σχολίων]

 

ARES-UIA Διεθνής Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός 2007

Πρόταση 564: Ο οικισμός των βαρελιών
Ομάδα μελέτης: Θάνος Ν. Στασινόπουλος & Φαέθων Ψυχής, συνεργάτες Ορέστης Μπορμπαντωνάκης & Juliette Sohier.

Περίληψη
Η παρούσα πρόταση αναφέρεται σε μια πραγματική περιβαλλοντική καταστροφή που προκλήθηκε από εκτεταμένη ρύπανση λόγω ανθρώπινης αμέλειας. Επικεντρώνεται στην περιοχή του Δέλτα του Νίγηρα, όπου η αύξουσα ρύπανση του εδάφους, του νερού, και του αέρα έχει ήδη επηρεάσει τη ζωή πολλών χιλιάδων ανθρώπων, αναγκάζοντάς τους να μετοικήσουν για να αποφύγουν την επεκτεινόμενη καταστροφή.

Βασικό χαρακτηριστικό της πρότασης είναι ένα δομικό σύστημα που βασίζεται στα άφθονα βαρέλια πετρελαίου της περιοχής. Χρησιμοποιείται για τη δημιουργία ενός οργανικού οικιστικού δικτύου όπου κάθε τμήμα εμπεριέχει άλλα -ή εμπεριέχεται σε ένα άλλο- παρόμοιας κυκλικής διάταξης.

Τα περιβαλλοντικά ζητήματα του όλου έργου, από τις κατοικίες ως τον καταυλισμό, αντιμετωπίστηκαν πρακτικά μέσα από το πρίσμα των Τεσσάρων Στοιχείων, δηλαδή τις ποικίλες πτυχές της ενέργειας, των υδάτων, του αέρα, και της ύλης.    

Η πρόταση βασίζεται στη συμμετοχή των ντόπιων σε συστήματα αυτοβοήθειας, από τη κατασκευή κατοικιών μέχρι τη λειτουργία του καταυλισμού, ως μια βασική μέθοδο όχι μόνο για τη μείωση του κόστους, αλλά κυρίως για την ενθάρρυνση των εξουθενωμένων προσφύγων να επανακτήσουν μια ομαλή ζωή και την αξιοπρέπειά τους.

 

Οι 6 πινακίδες της πρότασης: [κλικ για μεγέθυνση]
  
  

 

Τα πλαίσια του προβλήματος
Οι μεγάλες καταστροφές δεν προκύπτουν μόνο από φυσικά αίτια. Εκτός από τους σεισμούς, τις πλημμύρες, ή τη ξηρασία, οι ανθρώπινες δραστηριότητες αναγκάζουν κατά καιρούς μεγάλους πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να μετοικήσουν αλλού -προσωρινά ή μόνιμα.

Οι ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές καταστροφές δεν συμβαίνουν πάντα ξαφνικά όπως στο Μποπάλ ή το Τσερνομπίλ. Συνήθως αναπτύσσονται σιγά-σιγά μέχρι κάποια στιγμή να υπερβούν ένα 'όριο ανοχής'. Τότε οι άνθρωποι πρέπει να εγκαταλείψουν τη γη τους και να εγκατασταθούν σε ένα πιο φιλόξενο περιβάλλον για κάποιο διάστημα, μέχρι να λήξει η αιτία της φυγής τους.

Ένα παράδειγμα τέτοιας ανθρωπογενούς καταστροφής σιγοβράζει εδώ και χρόνια στην περιοχή του Δέλτα του Νίγηρα στη νότια Νιγηρία, όπου πρακτικές τύπου lessez-faire από εταιρείες πετρελαίου έχουν προκαλέσει ρύπανση τεραστίων διαστάσεων. Αρκετές αναφορές σχετικά με τη συγκεκριμένη κρίση επιχειρούν να τραβήξουν την προσοχή μας. Εδώ είναι μερικά αποσπάσματα που περιγράφουν εν συντομία τη τρέχουσα κατάσταση:

«Το Δέλτα του Νίγηρα, οι εκβολές του Νίγηρα ποταμού στη Νιγηρία, καταλαμβάνει περίπου 70,000 km² και αποτελεί το 7.5% της χερσαίας έκτασης της Νιγηρίας. Στο Δέλτα ζουν περίπου 20 εκατομμύρια άτομα που ανήκουν σε περισσότερες από 40 εθνικές ομάδες με κάπου 250 διαλέκτους, ασχολούμενοι κατά κύριο λόγο με την αλιεία και τη γεωργία.

Στο Δέλτα του Νίγηρα εξάγονται καθημερινά δύο εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου. Ένα μεγάλο μέρος του φυσικού αερίου που βγαίνει από τις πετρελαιοπηγές της περιοχής καίγεται άμεσα στην ατμόσφαιρα με ρυθμό περίπου 70 εκατομμύρια κυβικά μέτρα την ημέρα. Αυτή είναι η μεγαλύτερη συγκεντρωμένη πηγή εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στον πλανήτη. Η περιβαλλοντική καταστροφή από τις πετρελαιοπηγές και η έλλειψη κατανομής του πλούτου του πετρελαίου γεννούν και εντείνουν πολλά περιβαλλοντικά κινήματα και διενέξεις μεταξύ των εθνοτήτων της περιοχής, όπως την πρόσφατη αντάρτικη δραστηριότητα του Κινήματος για την Απελευθέρωση του Δέλτα του Νίγηρα (Movement for the Emancipation of Niger Delta - MEND).

Κατά την άποψη του MEND και των οπαδών του, οι κάτοικοι του Δέλτα του Νίγηρα έχουν υποστεί μια πρωτοφανή υποβάθμιση του περιβάλλοντός τους λόγω της ανεξέλεγκτης ρύπανσης που προέρχεται από την πετρελαϊκή βιομηχανία. Ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής εκτοπισμού πληθυσμών από τις πατρίδες τους προς όφελος των ξένων πετρελαϊκών συμφερόντων, μέσα σε διάστημα μίας μόνο γενιάς, πολλοί δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να ψαρέψουν ή να καλλιεργήσουν. Οι άνθρωποι που ζουν στο Δέλτα του Νίγηρα αντιμετωπίζουν μια κατάσταση όπου η κυβέρνησή τους και οι διεθνείς εταιρείες πετρελαίου κατέχουν όλο το πετρέλαιο κάτω από τα πόδια τους, τα έσοδα του οποίου σπάνια βλέπουν αυτοί που υποφέρουν από τις συνέπειές της.

Οι διαρροές πετρελαίου έχουν σημαντικές επιπτώσεις για το οικοσύστημα στο οποίο διοχετεύονται. Ήδη έχουν καταστραφεί τεράστιες εκτάσεις μαγγρόβιων δασών, τα οποία είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στο πετρέλαιο (που απορροφάται από το έδαφος και απλώνεται με τα όμβρια κάθε χρόνο). Εκτιμάται ότι το 5-10% των μαγγρόβιων οικοσυστημάτων της Νιγηρίας έχουν αφανιστεί από τον εποικισμό ή το πετρέλαιο. Το τροπικό δάσος που στο παρελθόν καταλάμβανε κάπου 7,400 km² γης έχει επίσης εξαφανιστεί.

Οι διαρροές σε κατοικημένες περιοχές συχνά απλώνονται σε μεγάλη έκταση, επηρεάζοντας τις καλλιέργειες και τις πηγές νερού, μολύνοντας το χώμα και τα υπόγεια ύδατα. Η κατανάλωση του οξυγόνου από τα βακτήρια που τρέφονται από το διάχυτο πετρέλαιο συμβάλλει επίσης στο θάνατο των ψαριών [του ποταμού]. Σε αγροτικές κοινότητες, συχνά τα αποθέματα ενός έτους τροφίμων μπορούν να καταστραφούν από μόλις μια μικρή διαρροή, καταστρέφοντας τους αγρότες και τις οικογένειές τους που εξαρτώνται από τη γη για τον βιοπορισμό τους. Επίσης, το πόσιμο νερό μολύνεται συχνά, και μια γυαλάδα πετρελαίου είναι εμφανής σε πολλές υδάτινες επιφάνειες της περιοχής. Όταν το πόσιμο νερό είναι μολυσμένο, ακόμη και αν δεν προκαλεί άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, οι πολυάριθμοι υδρογονάνθρακες και άλλες χημικές ενώσεις που υπάρχουν στο πετρέλαιο είναι ιδιαίτερα καρκινογόνες. Πέρα από αυτό, αρκετοί εκδηλώνουν συμπτώματα ασθένειας αμέσως μετά την κατανάλωση μολυσμένου νερού.

Η μείωση της οικολογικής βιωσιμότητας συμβαδίζει με την αύξηση της παραγωγής πετρελαίου από τότε που ξεκίνησε πριν από τέσσερις δεκαετίες. Επιπλέον, εταιρίες που λειτουργούν στην περιοχή όπως η Shell έχουν δημοσιοποιήσει τις προθέσεις τους για σημαντική αύξηση της παραγωγής στο εγγύς μέλλον η οποία, λόγω της αδιαφορίας στην άντληση του πετρελαίου στο Δέλτα, θα κάνει το περιβάλλον ολοένα και περισσότερο αβίωτο.»  [Wikipedia 2007]

«Πρέπει να σημειωθεί ότι διαρροή πετρελαίου, η καύση φυσικού αερίου και όλες τις άλλες μορφές περιβαλλοντικής καταστροφής αποτελούν σοβαρές απειλές ειδικά για τη χλωρίδα και πανίδα. Καλλιεργήσιμα εδάφη και πηγές πόσιμου νερού είναι συχνά μολυσμένα από διαρροές. Οι κάτοικοι των πετρελαιοπαραγωγικών περιοχών χάνουν συχνά τα μέσα επιβίωσης και οδηγούνται στη καταστροφή. Για τα θύματα αυτά, το φαινόμενο είναι εξοντωτικό.

Η διαρροή πετρελαίου είναι η χειρότερη μορφή ρύπανσης, η οποία συνιστά μεγάλη απειλή για τον άνθρωπο, τα οικοσυστήματα, και το περιβάλλον. Γίνεται ακόμη χειρότερη επειδή ο αντίκτυπος της περιβαλλοντικής ρύπανσης γίνεται συνήθως αισθητός μακροπρόθεσμα, γεγονός που καθιστά δύσκολη την ακριβή αξιολόγηση όλων των επιπτώσεων όταν συμβεί ένα περιστατικό. Δυστυχώς, αυτή είναι η μοίρα των κοινοτήτων σε περιοχές που παράγουν πετρέλαιο.

Περιστατικά διαρροής πετρελαίου στο παρελθόν προκάλεσαν ανεπανόρθωτη βλάβη σε αγροτικές εκτάσεις και στο νερό περιοχών με πετρέλαιο, αναγκάζοντας συχνά τους κατοίκους των πληγέντων χωριών να γίνουν πρόσφυγες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ρύπανση έχει προκαλέσει άμεσα ή έμμεσα και θανάτους ανθρώπων.

Η πετρελαϊκή δραστηριότητα στο Δέλτα του Νίγηρα είναι τόσο τεράστια που η τοξική επίδραση της πετρελαϊκής ρύπανσης στα βιολογικά είδη, η μόλυνση του νερού, και η διατάραξη των οικοσυστημάτων αποτελούν μεγάλη βιοχημική και οικολογική απειλή.» [Ekpenyong E., 2006, 'Environmental crises in Niger Delta', Sun News]

«Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η περιοχή του Δέλτα του Νίγηρα κατακλύζεται από την ηθελημένη υπερεκμετάλλευση με πλήρη περιφρόνηση των βασικών αρχών της αειφόρου περιβαλλοντικής διαχείρισης. Σχετικά με την έκταση των ζημιών που προκλήθηκαν από τις εταιρείες πετρελαίου, τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι από το 1957 μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει σχεδόν 4,000 πετρελαιοπηγές στο Δέλτα του Νίγηρα και την παράκτια περιοχή του. Οι 4,000 τοποθεσίες αποτελούν δυνητικά μολυσμένες τοποθεσίες στις οποίες έχουν εναποτεθεί απόβλητα γεωτρήσεων, ιλύς πετρελαίου, και διάφορες τοξικές επικίνδυνες χημικές ουσίες.

Σε μεγάλο μέρος της περιοχής εμφανίζεται υποβάθμιση του περιβάλλοντος και κίνδυνοι για την υγεία, που συνήθως συνοδεύουν την εξερεύνηση και εκμετάλλευση του αργού πετρελαίου. Η συχνότητα των πετρελαιοκηλίδων στην περιοχή δεν αποτελεί πλέον είδηση, οι δε αρνητικές επιπτώσεις τους στα υδάτινα και χερσαία οικοσυστήματα είναι πολύ γνωστή.

Δεκαετίες δικτατορίας, κοινωνικής αποσύνθεσης, καθώς και μια σχεδόν πλήρης αδιαφορία στα περιβαλλοντικά προβλήματα έχουν μετατρέψει το Δέλτα του Νίγηρα σε ένα από τα πιο απειλούμενα οικοσυστήματα του κόσμου, καθώς και σε εστία παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μεγάλης περιβαλλοντικής αδικίας. Ωστόσο, μετά την εκλογή ενός μη στρατιωτικού προέδρου το 1999 -την πρώτη σε σχεδόν δύο δεκαετίες - οι Νιγηριανοί στο Δέλτα του Νίγηρα έχουν ξεκινήσει μια νέα εκστρατεία για την επίτευξη περιβαλλοντικής δικαιοσύνης. Επιπλέον, επιδιώκουν την αντιμετώπιση της γιγάντιας περιβαλλοντικής καταστροφής που έφερε η εκμετάλλευση του πετρελαίου και των οικονομικών αναγκών των εκτοπισμένων πληθυσμών της περιοχής.» [Ofehe S., 2005, 'Seeking Environmental Justice for the People of Niger Delta']

 

Εικόνα 1: Χάρτης της λεκάνης απορροής του Νίγηρα στη Δυτική Αφρική, δορυφορική άποψη του Δέλτα του Νίγηρα, και τα σημεία άντλησης πετρελαίου στην περιοχή 

   

Το σενάριό μας
Οι παραπάνω γραμμές δείχνουν ότι η κατάσταση στο Δέλτα του Νίγηρα υπογραμμίζει σαφώς την κοινωνικο-οικονομική διάσταση της περιβαλλοντικής κρίσης, όπου οι τοπικοί πληθυσμοί αποτελούν «παράπλευρες απώλειες» στη σύγκρουση μεταξύ της ανθρώπινης απληστίας και της φύσης. Έως τώρα η έκταση της καταστροφής φαίνεται να είναι περιορισμένη. Ωστόσο, εάν η κατάσταση παραμείνει ανεξέλεγκτη (κάτι που είναι και το πιο πιθανό, δεδομένων των δυνάμεων που κινούν τα παγκόσμια νήματα στην εποχή μας), τότε είναι απλά θέμα χρόνου η εμφάνιση μιας περιβαλλοντικής καταστροφής μεγάλης κλίμακας.

Στην περίπτωση αυτή, ένας απροσδιόριστος αριθμός ανθρώπων, από μερικές εκατοντάδες έως μερικές χιλιάδες, θα πρέπει να μεταφερθούν έξω από τη μολυσμένη περιοχή, ίσως για πολύ καιρό. Αλλά ακόμη και αν η διαδικασία καθαρισμού ξεκινήσει οικειοθελώς για να προλάβει μια μεγαλύτερη καταστροφή, σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως απαιτηθεί η προσωρινή μετεγκατάσταση πληθυσμών μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία απορρύπανσης.

Παραδοχές
Ο στόχος μας είναι να παρέχουμε όχι μόνο ένα προσωρινό καταφύγιο, αλλά και ένα βασικό πλαίσιο διαβίωσης όσο γίνεται πιο κοντά στο κανονικό. Σε αυτό, κάνουμε τις ακόλουθες υποθέσεις:

-Τοπική συμμετοχή: Οι κάτοικοι θα συμμετέχουν ευρέως σε όλη τη διαδικασία, τόσο κατά την κατασκευή όσο και κατά τη λειτουργία του καταυλισμού.
-Καταλύματα και υποδομές: Οι κατοικίες θα πρέπει να συνδυαστούν με τη ζωτική υποδομή για νερό, αποχέτευση, και ηλεκτρική ενέργεια, η οποία θα πρέπει να είναι διαθέσιμη σε σύντομο χρονικό διάστημα και με ελάχιστο κόστος.
-Τα 'φυσικά δίκτυα' (δηλαδή καλώδια & σωληνώσεις κάθε είδους) δεν θεωρούνται εφικτά και σκόπιμα σε μεγάλη έκταση, γι' αυτό περιορίζονται σε κομβικά σημεία όπου αποτελούν κοινόχρηστες και όχι ατομικές παροχές. Σε ορισμένες λειτουργίες -π.χ. ύδρευση ή αποχέτευση- συμπληρώνονται από 'ανθρώπινα δίκτυα', δηλαδή τη κατανομή ορισμένων καθηκόντων και δραστηριοτήτων μεταξύ ομάδων του πληθυσμού.
-Τοπικοί πόροι: Τα υλικά πρέπει να είναι φθηνά και διαθέσιμα τοπικά, απαιτώντας πολύ απλές κατασκευαστικές γνώσεις και ελαχιστοποιώντας την ανάγκη δαπανηρής μεταφοράς τους από μακριά.
-Μέγιστη αυτοβοήθεια: Οι πρόσφυγες θα πρέπει να ασχολούνται με παραγωγικές δραστηριότητες -όπως μικρές καλλιέργειες και χειροτεχνία- ώστε να υποστηρίζονται με δικά τους μέσα όσο το δυνατόν περισσότερο.
-Ομαλή καθημερινή ζωή: Εκτός από τις φυσικές ανάγκες, ο καταυλισμός θα πρέπει να παρέχει και εγκαταστάσεις για τις βασικές κοινωνικές και πνευματικές ανάγκες, όπως θρησκεία, αναψυχή, ή κοινοτικές δραστηριότητες.
-Αποκεντρωμένη & ευέλικτη, αλλά επίσης συνεκτική δομή: Η φυσική και λειτουργική οργάνωση πρέπει να επιτρέπει διάφορα επίπεδα αυτονομίας και αυτάρκειας στα πλαίσια μιας συλλογικής συνεργασίας.
-Άγνωστη διάρκεια ζωής: Ο όλος καταυλισμός θα πρέπει να επιτρέπει παραμονή μικρής και μεγάλης διάρκειας, ίσως ακόμη και μόνιμη μετεγκατάσταση εάν χρειαστεί. Ως εκ τούτου θα πρέπει να διευκολύνει μακροπρόθεσμα τη μετατροπή του σε ένα κανονικό οικισμό.
-Άγνωστο μέγεθος: Ο πληθυσμός που επλήγη από την υποθετική καταστροφή είναι άγνωστος, συνεπώς η γενική διάταξη θα πρέπει να μπορεί να προσαρμοστεί σε κάθε αριθμό προσφύγων, οι οποίοι ίσως έρχονται κατά στάδια.

Ιδιαίτερα σημαντική επιδίωξη της πρότασης είναι η αποφυγή λύσης που προϋποθέτει τη χρηματοδότηση και κατασκευή εκ των προτέρων ενός μεγάλου αποθέματος κατοικιών κ.λπ., οι οποίες αποθηκεύονται κάπου περιμένοντας την επόμενη καταστροφή, πιθανότατα μακριά από την απρόβλεπτη κρίση. Η ανεπιθύμητη δέσμευση κεφαλαίου υπό μορφή ανενεργού στοκ θα μπορούσε να ξεπεραστεί με τη κατασκευή μετά την εκδήλωση της κρίσης, αλλά αυτό συνεπάγεται καθυστερήσεις στην ανακούφιση των θυμάτων. Επιπλέον, είτε στη μία περίπτωση είτε στην άλλη, η μεταφορά φορτίων σημαντικού όγκου και βάρους σε πιθανότατα μεγάλη απόσταση επιφέρει πρόσθετη οικονομική και περιβαλλοντική επιβάρυνση.

Συντελεστές & φάσεις
Για την εφαρμογή της πρότασης περιλαμβάνονται τέσσερις κύριους συντελεστές:

1. Οι μελετητές, για την παροχή συμβουλών κατά τον σχεδιασμό και τη κατασκευή
2. Μια οργάνωση αρωγής, για τον συντονισμό, τη κατάρτιση και την παρακολούθηση
3. Μια τοπική αρχή, για τη διαχείριση και υποστήριξη
4. Οι ίδιοι οι παθόντες, ως υπεύθυνοι βασικών αποφάσεων και κορμός του εργατικού δυναμικού.

Οι φορείς αυτοί συνεργάζονται κατά την υλοποίηση, της οποίας οι κύριες φάσεις είναι:
α. Επιλογή και προετοιμασία τοποθεσίας
β. Εφαρμογή της γενικής διάταξης ανάλογα με την φύση της περιοχής και το μέγεθος των αναγκών
γ. Μεταφορά υλικών
δ. Κατασκευή ενός τυπικού συγκροτήματος καταλυμάτων ως παράδειγμα για τη κατάρτιση των ντόπιων
ε. Κατασκευή όλων των καταλυμάτων και των κοινόχρηστων εγκαταστάσεων
ζ. Ρύθμιση, εποπτεία, και έλεγχος της λειτουργίας του όλου σχήματος.

Η γενική διάταξη
Ένα σημαντικό στοιχείο της πρότασης είναι η εξαμερής διάταξη που θυμίζει μαργαρίτα, η οποία εφαρμόζεται σε διάφορες κλίμακες:

-Η βασική μονάδα είναι ο Πυρήνας, για περίπου 30 μέλη της ευρύτερης οικογένειας, σύμφωνα με τα ισχυρά τοπικά έθιμα. Ο Πυρήνας αποτελείται από 5 ξεχωριστές κατοικίες συν χώρους υγιεινής γύρω από μια κοινή αυλή με εγκαταστάσεις μαγειρέματος.
-Έξη Πυρήνες αποτελούν μια Γειτονιά περίπου 160 ατόμων, με χώρο για εκτροφή πουλερικών και άλλων ζώων στο κέντρο.
-Έξη Γειτονιές σχηματίζουν μια Συνοικία για περίπου 1,000 άτομα, τα οποία μοιράζονται μια κεντρική δεξαμενή νερού και σημεία παροχής ηλεκτρισμού.
-Έξη Συνοικίες σχηματίζουν ένα Αυτοτελή Καταυλισμό για έως 6,000 ανθρώπους γύρω από κοινές εγκαταστάσεις για διοίκηση, υγεία, αποθήκες τροφίμων, κ.λπ. Πρόκειται για μια οικιστική οντότητα αυτόνομη από πλευράς νερού, ηλεκτρικού ρεύματος, καθώς και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης, η οποία καταλαμβάνει 550 στρέμματα, δηλαδή κάπου 90 m² μικτής επιφάνειας ανά άτομο, συμπεριλαμβανομένης της γης για καλλιέργειες.
-Αν οι πρόσφυγες ξεπερνούν τις 6,000 μπορούν να φιλοξενηθούν σε περισσότερους Αυτοτελείς Καταυλισμούς, οι οποίοι διατάσσονται ανάλογα με τις ανάγκες και τη διαμόρφωση της περιοχής σχηματίζοντας ένα Πολλαπλό Καταυλισμό. Στην περίπτωση αυτή, το κάθε αυτοτελές τμήμα προσφέρει στο σύνολο μια ιδιαίτερη λειτουργία που θα ήταν πολύ μεγάλη για να επαναληφθεί σε όλα: νοσοκομείο, ειδικές εγκαταστάσεις εκπαίδευσης, διοίκηση υψηλού επιπέδου, ή μεγάλους εμπορικούς χώρους. Ένα τέτοιο σχέδιο διευκολύνει τη μετατροπή του συνολικού καταυλισμού σε συνήθη πόλη στην περίπτωση που η μετεγκατάσταση διαρκέσει για πολύ μεγάλο διάστημα.

Η ελεύθερη γη χρησιμοποιείται για την παραγωγή τροφίμων σε διάφορες κλίμακες, από μικρά περιβόλια μέχρι συλλογικές καλλιέργειες. Αυτό, συν την εκτροφή ζώων και τη χειροτεχνία, είναι από τις σημαντικές δραστηριότητες στον οικισμό με στόχο την αυτοβοήθεια, αποφεύγοντας έτσι και τα κοινωνικά προβλήματα που εμφανίζονται σε αδρανείς φτωχούς πληθυσμούς.

Με βάση μια λογική αποκέντρωσης, προβλέπεται παρόμοια κλιμακωτή δομή και στη λήψη αποφάσεων και τη κατανομή ευθυνών μεταξύ των ίδιων των προσφύγων.

Κλιματικά πλαίσια
Το Port Harcourt είναι το μεγαλύτερο αστικό κέντρο στην περιοχή του Δέλτα του Νίγηρα. Τα τοπικά μετεωρολογικά δεδομένα υποδηλώνουν μια ζεστή και υγρή περιοχή με μικρές ημερήσιες και εποχιακές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας, καθώς και υψηλή βροχόπτωση, νεφώσεις, και σχετική υγρασία (Εικόνα 2). Η ηλιακή πρόσπτωση μεταβάλλεται λίγο μεταξύ των εποχών, αν και η διάρκεια ηλιοφάνειας είναι χαμηλότερη κατά τη διάρκεια των βροχών στα τέλη του καλοκαιριού. Οι χαμηλές τιμές του δείκτη ατμοσφαιρικής καθαρότητας και σχετικής ηλιοφάνειας (Εικόνα 3) υποδηλώνουν ένα υψηλό ποσοστό διάχυτης ηλιακής ακτινοβολίας κατά το μεγαλύτερο μέρος του έτους, ελαττώνοντας κατά συνέπεια την ανάγκη για προστασία από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Ο ενισχυμένος εξαερισμός, η ελάχιστη θερμική μάζα, και η προστασία από τη δυνατή βροχή είναι ανέκαθεν τα τυπικά χαρακτηριστικά των κτιρίων σε τέτοιο κλίμα.

 

 
Εικόνα 2: Βασικά κλιματικά δεδομένα για το Port Harcourt (θερμοκρασία, βροχόπτωση, ηλιοφάνεια) [πηγή]

Εικόνα 3: Ηλιακοί δείκτες στο Onne, κοντά στο Port Harcourt (οριζόντια ηλιακή πρόσπτωση, και δείκτης ατμοσφαιρικής καθαρότητας H/H_O με σχετική διάρκεια ηλιοφάνειας S/S_O) [πηγή]

Τα βαρέλια πετρελαίου
Βασικό στοιχείο της πρότασης είναι η εκτεταμένη χρήση των βαρελιών πετρελαίου ως οικοδομικού υλικού. Ίσως είναι ειρωνεία να χρησιμοποιηθούν τα μέσα της πετρελαϊκής βιομηχανίας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούνται από την ίδια. Ωστόσο είναι γεγονός ότι τα βαρέλια πετρελαίου είναι άμεσα διαθέσιμα σε τεράστιες ποσότητες στην περιοχή, μειώνοντας το φορτίο των δομικών υλικών που θα έπρεπε να αποσταλούν από μακριά. Το κανονικό περιεχόμενό τους αντικαθίσταται από χώμα, σχηματίζοντας φέρουσες στήλες με ξύλινο άξονα για τη σταθεροποίηση των επάλληλων βαρελιών.

Οι στήλες υποστηρίζουν μια στέγη από τοπική ξυλεία που καλύπτεται με κυματοειδή λαμαρίνα. Ο ίδιος γενικός τύπος κατασκευής μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, ακόμη και για κοινόχρηστα κτίρια.

Τα Τέσσερα Στοιχεία
Η πρόταση αντιμετωπίζει τα περιβαλλοντικά θέματα χρησιμοποιώντας τη διάκριση των Τεσσάρων Στοιχείων (Φωτιά, Νερό, Αέρας, και Ύλη) όχι ως φιλοσοφική ιδέα αλλά ως μέσο ταξινόμησης των φυσικών παραγόντων κατά τον σχεδιασμό, όπως εξηγείται στη συνέχεια. Σχετικές προβλέψεις έχουν εφαρμοστεί τόσο στις μεμονωμένες κατοικίες, όσο και στην κλίμακα ολόκληρου του καταυλισμού.

-Φωτιά (θερμότητα & φως)

Η θέρμανση δεν αποτελεί πρόβλημα στο Δέλτα του Νίγηρα. Τα μέτρα για τον φυσικό δροσισμό στις κατοικίες περιλαμβάνουν χαμηλή θερμική μάζα και επαρκή αερισμό μέσω των διάτρητων τοιχωμάτων. Οι εσωτερικοί και ημιυπαίθριοι χώροι σκιάζονται από τη μεταλλική στέγη, με κινητή οροφή από κάτω που ανακόπτει την υπέρυθρη εκπομπή από το θερμό μέταλλο. Ο θερμός αέρας κάτω από τη στέγη απομακρύνεται από τον άνεμο (αεριζόμενη στέγη). Τη νύχτα η μεταλλική στέγη ψύχεται λόγω της θερμικής εκπομπής της προς τον ουρανό, γι' αυτό η οροφή (=ένα απλό πανί) παραμερίζεται επιτρέποντας στον δροσερό αέρα κάτω από την ψυχρή λαμαρίνα να κατέβει χαμηλότερα στους ξαπλωμένους ενοίκους. [Οι δυνατότητες ψύξης μέσω εκπομπής στον νυχτερινό ουρανό κυμαίνονται από 7 W/m² για πολύ νεφοσκεπή ουρανό έως 75 W/m² για καθαρή ξηρή ατμόσφαιρα (Parker D.). Όποια και αν είναι τα ακριβή μεγέθη, πρόκειται για δωρεάν ενέργεια που μπορεί να αξιοποιηθεί χωρίς κανένα πρόσθετο κόστος.]

Οι κατοικίες δεν διαθέτουν ηλεκτρισμό, δεδομένου ότι αυτό θα συνεπαγόταν δαπανηρό εξοπλισμό (π.χ. Φ/Β πανέλα ή μικρές ανεμογεννήτριες με μπαταρίες και μετατροπέα ανά οικογένεια), ο οποίος μάλιστα σε συνθήκες κρίσης θα χανόταν εύκολα στη μαύρη αγορά. Ηλεκτρισμός παράγεται για κοινή χρήση σε κλίμακα Συνοικίας από ηλιακή ή αιολική ενέργεια, και χρησιμοποιείται κυρίως για την άντληση και επεξεργασία πόσιμου νερού που θεωρείται πιο βασική προτεραιότητα από κάθε άλλη ανάγκη ρεύματος. Ένα μέρος αυτής της ενέργειας διατίθεται για πομποδέκτες VHF και επαναφορτιζόμενες μπαταρίες στους κατοίκους της Συνοικίας.

Τεχνητός φωτισμός παρέχεται στις κατοικίες από συμβατικές λάμπες πετρελαίου. Εδώ θα είχε ενδιαφέρον η ιδέα της διανομής π.χ. ηλιακών λαμπτήρων στα νοικοκυριά με παιδιά που παρακολουθούν το σχολείο ως βοήθημα μελέτης αλλά και ως κίνητρο συμμετοχής τους στην εκπαίδευση.   

 

Εικόνα 4: Ένα ηλιακό φωτιστικό με μικρό Φ/Β πανέλο από πίσω

 

Για τον περιορισμό της αποψίλωσης των δασών για καυσόξυλα, προτείνεται η χρήση υγραερίου σε φιάλες για το μαγείρεμα, οι οποίες θα παρέχονται από τις εποπτικές αρχές του καταυλισμού. Αυτό το αέριο θα μπορούσε να προέλθει από τις πετρελαιοπηγές της περιοχής, αν η τρέχουσα παραφροσύνη της άμεσης καύσης του φυσικού αερίου των πετρελαιοπηγών αντικατασταθεί από την αξιοποίησή του, προς όφελος του τοπικού πληθυσμού -αλλά και της παγκόσμιας ατμόσφαιρας δεδομένου ότι πρακτική αυτή αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή αερίων του θερμοκηπίου στην Αφρική. Εντυπωσιακή είναι η παρατήρηση ότι "Η απλή καύση φυσικού αερίου στις πετρελαιοπηγές σπαταλά εκατομμύρια κυβικά πόδια αερίου κάθε μέρα, κοστίζοντας στους Νιγηριανούς τουλάχιστον 2.5 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, σύμφωνα με την νιγηριανή 'Δράση Περιβαλλοντικών Δικαιωμάτων', κατά την οποία η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμά ότι η καύση αυτού του είδους στην Αφρική θα μπορούσε να καλύψει περίπου το 50% της κατανάλωσης ρεύματος ολόκληρης της αφρικανικής ηπείρου."

Μια υποθετική 'βιοκλιματική' λύση για μαγείρεμα θα ήταν οι ηλιακές κουζίνες με παραβολικά κάτοπτρα, ωστόσο η απόδοσή τους είναι αμφίβολη σε νεφοσκεπή ουρανό, σε βροχερές μέρες, και φυσικά στη διάρκεια της νύχτας.

 

Εικόνα 5: Η βιομάζα είναι η κύρια πηγή ενέργειας για οικιακή χρήση, ενώ το άφθονο φυσικό αέριο των πετρελαιοπηγών δεν αξιοποιείται από τις εταιρίες αλλά καίγεται επιτόπου ('flaring'). Οι τοπικές ηλιακές συνθήκες δεν ευνοούν το ηλιακό μαγείρεμα.

 

-Νερό
Η μεταλλική στέγη και τα πλευρικά τοιχώματα προστατεύουν από την βροχή, το δε δάπεδο βρίσκεται ψηλά για προστασία από τις πλημμύρες. Τα όμβρια από τη στέγη διοχετεύονται σε μερικά βαρέλια που χρησιμοποιούνται ως μικρές δεξαμενές νερού για το πλύσιμο και τη καθαριότητα κάθε κατοικίας. Μέρος του νερού που συλλέγεται μεταφέρεται με κουβάδες στον 'υγρό χώρο' του κάθε Πυρήνα, ο οποίος περιλαμβάνει τουαλέτες, ντους, και εγκατάσταση πλυσίματος (βλέπε Εικόνα 7).

Το πόσιμο νερό αποτελεί θέμα ύψιστης σημασίας. Η πρόταση περιλαμβάνει μια μεγάλη κυκλική δεξαμενή στο κέντρο κάθε Συνοικίας, όπου συλλέγονται και αποθηκεύονται τα όμβρια. Το νερό καθαρίζεται και διανέμεται από βρύσες, μία ανά Γειτονιά. Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εναλλακτική λύση θα ήταν η μετατροπή του αέρα σε νερό, δηλαδή η συμπύκνωση της υγρασίας του αέρα κατευθείαν σε πόσιμο νερό με ψύκτες που λειτουργούν με ηλεκτρισμό από τον ήλιο ή τον άνεμο.  Αυτή η λύση είναι πολύ πρακτική ειδικά πριν την ολοκλήρωση των υποδομών του οικισμού, χρησιμοποιώντας κινητές μονάδες σαν αυτή που φαίνεται στην Εικόνα 5.       

  

Εικόνα 6: Παραδείγματα μικρής και μεγάλης μονάδας μετατροπής του αέρα σε νερό 

 

Τα λύματα είναι ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα. Η λύση του απορροφητικού βόθρου ανά Πυρήνα παρουσιάζει τεχνικές και λειτουργικές δυσκολίες, κυρίως λόγω των συχνών πλημμυρών που επιβάλλουν δαπανηρές κατασκευαστικές προβλέψεις. Η πρόταση προβλέπει ένα 'υγρό χώρο' ανά Πυρήνα, με τουαλέτες πάνω από ένα τροχήλατο βαρέλι που περιοδικά φορτώνεται σε καρότσια ή φορτηγά και αδειάζει σε μια απομακρυσμένη τοποθεσία υποδοχής λυμάτων, η οποία εξυπηρετεί όλο τον καταυλισμό.

Η τελευταία θα μπορούσε πολύ σύντομα να αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα υγείας. Ως εκ τούτου, στη 2η φάση του έργου ('Βελτίωση Καταυλισμού'), επείγουσα προτεραιότητα θα πρέπει να έχει ένα είδος βιολογικής επεξεργασίας των λυμάτων.   

  

Εικόνα 7: Ένας 'υγρός χώρος'. Είναι κατασκευή όμοια με τις κατοικίες, με υπερυψωμένο δάπεδο κάτω από τις τουαλέτες.

 

-Αέρας
Ο εξαερισμός αποτελεί στοιχειώδη αντιμετώπιση της υψηλής θερμοκρασίας και υγρασίας. Για τον λόγο αυτό, οι στήλες από βαρέλια αφήνουν μεγάλα κενά μεταξύ τους, όπως και οι σανίδες του δαπέδου, προβλέπεται δε και όγκος αέρα κάτω από τη μεταλλική στέγη (αεριζόμενη στέγη). Η θερμική λειτουργία της στέγης (θερμή την ημέρα, ψυχρή τη νύχτα) θα μπορούσε να προκαλέσει φαινόμενο σαν την ηλιακή καμινάδα, με κίνηση αέρα και σε περιόδους νηνεμίας.

Για την προστασία της ιδιωτικής ζωής από τα μεγάλα κενά, διάτρητα πετάσματα από καλάμι ή ψάθα θα μπορούσαν να είναι μια πρακτική λύση προκειμένου να μην θιγεί ούτε ο εξαερισμός ούτε η ιδιωτικότητα.

-Γη & υλικά πράγματα
Το χώμα χρησιμοποιείται σε μεγάλη ποσότητα για πλήρωση των βαρελιών στα υποστυλώματα, καθώς επίσης για την κατασκευή των ταμιευτήρων νερού κάθε Συνοικίας, οι οποίοι στεγανώνονται με μεμβράνη HDPE.

Η ανακύκλωση και η επεξεργασία των αποβλήτων αποτελεί βασικό μέλημα σε κάθε βιώσιμο σχήμα. Η χρήση των βαρελιών πετρελαίου είναι μια περίπτωση εκτεταμένης ανακύκλωσης, η οποία μειώνει την απαιτούμενη ποσότητα των άλλων οικοδομικών υλικών και την ενέργεια που απαιτείται για τη μεταφορά τους από μακριά. Επιπλέον, τα μεταλλικά βαρέλια αφθονούν στη συγκεκριμένη περιοχή, εύκολα δε επαναχρησιμοποιούνται ή ανακυκλώνονται σε μεταγενέστερο στάδιο.

Τα οργανικά απόβλητα από τις κατοικίες και την κοπριά των διαφόρων ζώων χρησιμοποιείται ως λίπασμα στις καλλιέργειες. Η εφαρμογή της κομποστοποίησης για την παραγωγή μεθανίου δεν έχει νόημα, αφού στην περιοχή υπάρχουν τεράστιες ποσότητες φυσικού αερίου που σήμερα χρησιμοποιούνται μόνο για την ενίσχυση του φαινομένου του θερμοκηπίου.

Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα της βιωσιμότητας είναι η τοπική διαθεσιμότητα. Στην περίπτωση αυτή, εκτός από τα πολλά βαρέλια πετρελαίου, υπάρχει και άφθονη τοπική ξυλεία και γι 'αυτό χρησιμοποιείται ευρέως σε όλες τις κατασκευές.

Η αντιμετώπιση της κρίσιμης κατάστασης επιβάλλει συλλογικές λύσεις με κεντρικό έλεγχο σε βασικά θέματα. Γι' αυτό ένα σημαντικό στοιχείο του Αυτοτελούς Καταυλισμού είναι η κεντρική αποθήκη όπου αποθηκεύονται τα αναγκαία δομικά υλικά και μηχανήματα κατά την φάση της κατασκευής, καθώς και αργότερα για επισκευές και περαιτέρω βελτιώσεις. Ομοίως, η αποθήκη τροφίμων χρησιμοποιείται για την φύλαξη των τροφίμων που προέρχονται από εξωτερική βοήθεια ή από τις τοπικές καλλιέργειες.

Εύρος εφαρμογής
Το Δέλτα του Νίγηρα δεν είναι η μόνη περιοχή που αντιμετωπίζει περιβαλλοντικές απειλές από ανθρώπινες ενέργειες ή φυσικά φαινόμενα. Η χρήση των βαρελιών πετρελαίου ως δομικού στοιχείου και οι περιβαλλοντικές πτυχές της πρότασης, ταιριάζουν στις συνθήκες κάθε πετρελαιοπαραγωγού περιοχής με θερμό και υγρό κλίμα. Συνεπώς, το σύστημα θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε από τις κόκκινες περιοχές που φαίνονται στην εικόνα 8.

Εικόνα 8: Πετρελαιοπαραγωγικές χώρες σε τροπικές περιοχές των οποίων θα μπορούσε να εφαρμοστεί η πρόταση

 

Θάνος Ν. Στασινόπουλοs
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.
8.4.2011