Σενάρια για το μέλλον

Σενάριο 1: "Πρώτα οι Αγορές"
"Το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου υιοθετεί τις αξίες και τις επιδιώξεις που επικρατούν στις προηγμένες χώρες σήμερα. Η οικονομική ανάπτυξη των κρατών και η βέλτιστη λειτουργία της αγοράς κυριαρχούν στα κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Η περαιτέρω παγκοσμιοποίηση και απελευθέρωση είναι ο μοχλός για τη συσσώρευση εταιρικού πλούτου, τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων και νέων θέσεων εργασίας. Με τον τρόπο αυτό, οι άνθρωποι και οι κοινωνίες αποκτούν τα μέσα για την επίλυση κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων -ή για την προστασία από αυτά. ‘Ηθικοί' επενδυτές, ενεργοί πολίτες, και ομάδες καταναλωτών προσπαθούν να κάνουν διορθωτικές παρεμβάσεις, αλλά σκοντάφτουν σε οικονομικές αναγκαιότητες. Οι δυνατότητες των κυβερνήσεων να ρυθμίσουν τη κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον, εξακολουθούν να επιβαρύνονται από τις αυξημένες απαιτήσεις. Το 2032, πολλά από τα ερωτήματα που τέθηκαν κατά την έναρξη του 21ου αιώνα παραμένουν αναπάντητα.

...Οι γνώμες διίστανται για το πού οδεύει ο κόσμος. Ανάλογα με τους δείκτες όπου εστιάζει ο καθένας, μπορεί να βρει επιχειρήματα προς κάθε κατεύθυνση. Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι περιπτώσεις διάλυσης που ήδη παρατηρήθηκαν σε ορισμένα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικολογικά συστήματα προμηνύουν ακόμη πιο βαθιές και εκτεταμένες καταρρεύσεις στο μέλλον. Οι ίδιες ομάδες εκφράζουν έντονη ανησυχία για το ότι δεν έχουν γίνει προσπάθειες ανάπτυξης των θεσμών που θα απαιτηθούν για να αντιμετωπιστούν τέτοιες αντιξοότητες. Άλλοι επισημαίνουν ότι μέχρι τώρα ήμασταν σε θέση να χειριστούμε τις περισσότερες από τις κρίσεις που έχουμε αντιμετωπίσει, και δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι δεν θα καταφέρουμε το ίδιο και στο μέλλον. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι προσκολλημένοι στη καθημερινή τους ρουτίνα, αφήνοντας τα μεγάλα ερωτήματα για άλλους. "Plus ça change, plus c'est la même chose" -όσο πιο πολύ αλλάζουν τα πράγματα, τόσο περισσότερο μένουν τα ίδια."

Σενάριο 2: "Πρώτα η Πολιτική"
"Οι κυβερνήσεις λαμβάνουν αποφασιστικά μέτρα σε μια προσπάθεια για την επίτευξη συγκεκριμένων κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων. Μια συντονισμένη εκστρατεία υπέρ του περιβάλλοντος και της καταπολέμησης της φτώχειας εξισορροπεί τις πιέσεις για οικονομική ανάπτυξη με οποιοδήποτε κόστος. Το περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος και οφέλη συνυφαίνονται σε μέτρα πολιτικής, ρυθμιστικά πλαίσια, και διαδικασίες σχεδιασμού. Όλα αυτά ενισχύονται από φορολογικά κίνητρα, όπως η φορολόγηση του άνθρακα και φορολογικές ελαφρύνσεις. Διεθνείς συνθήκες «χαλαρής νομοθεσίας» και δεσμευτικά μέσα που επηρεάζουν το περιβάλλον και την ανάπτυξη ενσωματώνονται σε ενιαίους σχεδιασμούς και αναβαθμίζεται η νομική σημασία τους, προβλέπονται δε ανοικτές διαδικασίες διαβούλευσης για την αντιμετώπιση περιφερειακών και τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Το 2032, οι τρέχουσες δυνάμεις που ωθούν τον κόσμο σε μη βιώσιμη κατεύθυνση φαίνεται να βρίσκονται υπό έλεγχο. Ωστόσο οι βελτιώσεις είναι συχνά πολύ δαπανηρές, καθώς η άνοδος του βιοτικού επιπέδου συνεχίζει να αυξάνει τη ζήτηση νερού, τροφίμων, δασικών πόρων και χώρου.

... Οι προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου έχουν επιφέρει αρκετά υψηλή φορολογία στις περισσότερες πηγές ενέργειας και σε ορισμένα βιομηχανικά χημικά προϊόντα, καθώς και δαπανηρές αλλαγές στις γεωργικές μεθόδους. Ένα ερώτημα είναι κατά πόσο μπορεί να επιτευχθεί κάτι παραπάνω με τέτοιες πολιτικές, ακόμη κι αν υποθέσουμε νέα τεχνολογικά επιτεύγματα. Ένα άλλο ερωτηματικό υπάρχει στο για πόσο διάστημα οι επιχειρήσεις και το ευρύ κοινό θα συνεχίσουν να αποδέχονται αυτές τις πολιτικές. Χωρίς θεμελιώδεις αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά και απαιτήσεις, η επίτευξη της βιωσιμότητας θα μπορούσε να σημαίνει ένα ολοένα και πιο ελεγχόμενο, γραφειοκρατικό, τεχνοκρατικό, και τελικά απάνθρωπο κόσμο."

Εδώ έχουμε ένα κόσμο που θυμίζει τη ταινία του 1985 'Brazil'.

 
'Brazil' & 'Soylent Green':
Δύο εφιαλτικοί κόσμοι, ο ένας λόγω συντριπτικής γραφειοκρατίας, ο άλλος λόγω υπερπληθυσμού και κοινωνικού χάσματος.

Σενάριο 3: "Πρώτα η Ασφάλεια"
"Αυτό το σενάριο υποθέτει έναν κόσμο τεράστιων διαφορών, όπου κυριαρχεί η ανισότητα και οι συγκρούσεις. Κοινωνικο-οικονομικές και περιβαλλοντικές πιέσεις προκαλούν κύματα διαμαρτυρίας και καταστολής. Οι πιο ισχυρές και πλούσιες ομάδες οργανώνουν την αυτοπροστασία τους δημιουργώντας θύλακες παρόμοιους με τις σημερινές «περίφρακτες κοινότητες». Τέτοιες προνομιούχες νησίδες εξασφαλίζουν κάποια ασφάλεια και οικονομικά οφέλη στον περίγυρό τους, αλλά αποκλείουν τις μάζες των εξαθλιωμένων ξένων. Οι οργανισμοί πρόνοιας και οι συναφείς υπηρεσίες πέφτουν σε αχρηστία, αλλά οι δυνάμεις της αγοράς συνεχίζουν να λειτουργούν έξω από τα τείχη. Σε μια ατμόσφαιρα αύξησης των κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών εντάσεων, η βία είναι ενδημική, οδηγώντας, μεταξύ άλλων, με μαζικά κύματα προσφύγων.

... Το 2032, ένας αέρας εύθραυστης σταθερότητας έχει αρχίσει να απλώνεται σε αυτό τον διχασμένο κόσμο. Ωστόσο είναι ασαφές πόσο καιρό μπορεί να διαρκέσει η ανακωχή καθώς καιροφυλακτούν πάντα οι δυνάμεις για περαιτέρω διάλυση. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν όνειρα για μια καλύτερη πορεία. Αν και πολλοί από τους φόβους των απαισιόδοξων έχουν γίνει πραγματικότητα, δεν έπαψαν να εμφανίζονται νέες ευκαιρίες για θετικές αλλαγές. Έξω από τα τείχη υπάρχουν νησίδες γαλήνης, και γίνονται προσπάθειες για τη σύσφιξη δεσμών με άλλους καθώς και με προοδευτικά στοιχεία εντός των ‘φρουρίων', δίνοντας την ελπίδα ότι κάποια μέρα, σαν τον φοίνικα που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του, ίσως προκύψει ένας κόσμος καλύτερος για όλους."

Ένας τέτοιος νέο-μεσαιωνικός κόσμος παρουσιάζεται στη ταινία του 1973 'Soylent Green' (Ελληνικός τίτλος 'Νέα Υόρκη, έτος 2022 μ.Χ.').

Σενάριο 4: "Πρώτα η Βιωσιμότητα"
"Ένα νέο πρότυπο περιβάλλοντος και ανάπτυξης εμφανίζεται ως απάντηση στην πρόκληση της βιωσιμότητας, που υποστηρίζεται από νέες, πιο δίκαιες αξίες και θεσμούς. Επικρατεί μια πιο διορατική κατάσταση πραγμάτων, με ριζικές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τους ομοίους τους και με τον κόσμο γύρω τους. Αυτό προκαλεί και ενισχύει μέτρα βιώσιμης πολιτικής και υπεύθυνη συμπεριφορά εκ μέρους των επιχειρήσεων. Υπάρχει πολύ στενότερη συνεργασία μεταξύ κυβερνήσεων, πολιτών και άλλων ομάδων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Επιτυγχάνεται συναίνεση σχετικά με το τι πρέπει να γίνει για την ικανοποίηση βασικών αναγκών και την πραγματοποίηση προσωπικών στόχων χωρίς εξαρτήσεις από άλλους και χωρίς επιβάρυνση των μελλοντικών γενεών.

... Οι αλληλοσυνδεόμενες αλλαγές που επήλθαν κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων δεκαετιών της νέας χιλιετίας είναι σαφώς μέρος ενός ευρέος κοινωνικού μετασχηματισμού. Αν και κανείς δεν θα υποστήριζε ότι η βιωσιμότητα έχει επιτευχθεί, υπάρχει μια σαφής αίσθηση ότι ο κόσμος κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση και δεν υπάρχει επιστροφή."

9 χρόνια μετά
Στη χώρα μας, όπως και σε πολλές άλλες, 9 χρόνια μετά τις εναλλακτικές προβλέψεις του UNEP, τα περισσότερα σημάδια δείχνουν ότι βαδίζουμε στη κατεύθυνση του πρώτου σεναρίου της Αγοράς, η οποία αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία για την πορεία της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι δυνάμεις του χρήματος υπερπηδούν τους εθνικούς φραγμούς, διαπλάθουν διεθνή και τοπικά θεσμικά πλαίσια, προβάλλουν τις δικές τους αισθητικές και αρχιτεκτονικές αξίες, μετατρέπουν την προστασία του περιβάλλοντος σε οικονομικό κλάδο.

Οι πολιτικοί εκπρόσωποι αδυνατούν όλο και περισσότερο να αντισταθούν στα οικονομικά συμφέροντα και να επιβάλουν ουσιαστικές ρυθμίσεις φιλικές για τις κοινωνίες, το περιβάλλον, και το μέλλον, απομακρύνοντας το ενδεχόμενο του δευτέρου σεναρίου, της Πολιτικής.

Παράλληλα, οι παρενέργειες των Δίδυμων Πύργων (άγνωστες το 2002), μαζί με τη ταχεία διεύρυνση του χάσματος πλουσίων & φτωχών ακόμη και στις ανεπτυγμένες χώρες, δείχνουν ότι το τρίτο σενάριο της Ασφάλειας ίσως δεν απέχει πολύ από τον κόσμο των προσεχών δεκαετιών.

Το τέταρτο σενάριο της Βιωσιμότητας προϋποθέτει μια εκτεταμένη και ισχυρή υπέρβαση του νέου αντι-διαφωτισμού που ωθεί την ανθρωπότητα στο μακρινό παρελθόν. Με τα σημερινά δεδομένα πολιτικών συσχετισμών δεν φαίνεται ότι έχει πιθανότητες εμφάνισης, εκτός ίσως αν η επέλαση του ολοκληρωτισμού της αγοράς ανακοπεί από κάποια απρόβλεπτα φαινόμενα.

Μη γραμμικά σενάρια
Τα ανωτέρω 4 σενάρια του UNEP υποθέτουν την βαθμιαία, γραμμική εξέλιξη με αφετηρία το σήμερα. Ωστόσο τίποτε δεν αποκλείει υποθέσεις μη γραμμικές, με ανεπάντεχους παράγοντες. Έτσι, ένα πρόσθετο σενάριο θα μπορούσε να είναι μια πρωτοφανής οικολογική και κοινωνική κρίση που γρήγορα θα ξέφευγε από κάθε έλεγχο. Μια τέτοια κρίση δεν είναι απαραίτητο να εμφανιστεί έπειτα από κάποια αρχική προειδοποίηση που θα έδινε επαρκή χρόνο αντίδρασης. Θα μπορούσε να είναι απρόσμενη σαν καρδιακή προσβολή που αναπτύσσεται για πολύ καιρό χωρίς φανερά συμπτώματα μέχρι τη στιγμή που προκαλεί ξαφνική αποδιοργάνωση και κατάρρευση. Δύο τέτοια σενάρια παρουσιάζονται στις ταινίες 'Ο Πλανήτης των Πιθήκων' (1968) και 'Οι 12 Πίθηκοι' (1995).

 
'Ο πλανήτης των πιθήκων' & 'Οι 12 πίθηκοι':
Δύο εκδοχές αιφνιδιαστικής καταστροφής, η μία με πόλεμο, η άλλη με λοιμό.

Τα κοινωνικά πλαίσια της αρχιτεκτονικής στο μέλλον
Η αρχιτεκτονική παραμένει ανέκαθεν το σκηνικό των κοινωνικών δρώμενων. Συνεπώς ανάλογα με τις αλλαγές των σημερινών δεδομένων θα πρέπει να περιμένουμε και μεταβολές στους τρόπους διαμόρφωσης του δομημένου χώρου. Καθώς εντείνεται η διάσταση ανάμεσα στο ατομικό και το ομαδικό με επικράτηση του πρώτου, η κατανομή του πλούτου επιστρέφει σε ανισότητες παλαιών εποχών. Η μεταπολεμική 'κοινωνία της αφθονίας' και το 'κράτος-πρόνοια' βυθίζονται κάτω από το τσουνάμι της παγκοσμιοποίησης που ακολούθησε τον σεισμό της κατάρρευσης του Σοβιετικού αντίπαλου δέους.

Εδώ είναι αξιοπρόσεκτο ένα παράδοξο: Παρά το γεγονός ότι σήμερα το παγκόσμιο κατά κεφαλή ΑΕΠ είναι 3.5 φορές μεγαλύτερο εκείνου πριν 30 χρόνια (World Bank), ακούμε συνεχώς για 'ύφεση'. Ταυτόχρονα, ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού βαδίζει οικονομικά από το καλό στο καλύτερο, αψηφώντας τις τυμπανοκρουσίες περί 'κρίσης' και 'λιτότητας' που προφανώς αφορούν τους υπόλοιπους.

Ένα διάγραμμα ενδεικτικό της τρέχουσας 'κρίσης' των κροίσων:

Ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που αντιστοιχεί στο πλουσιότερο δέκατο του πληθυσμού των ΗΠΑ μεταξύ 1917-2007 ['Top Incomes in the Long Run of History' ].

Παρόμοιες ανοδικές τάσεις στη νεοφιλελεύθερη περίοδο μετά το 1980 παρατηρούνται και σε άλλες χώρες, ειδικά στο 1% πλουσιότερο τμήμα του πληθυσμού.




Μέσα σε ένα πλαίσιο σημαντικών οικονομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, και ταυτόχρονα με τον πλανήτη να διαμαρτύρεται για την ανθρώπινη αφροσύνη, είναι φυσικό να περιμένουμε ανάλογες επιπτώσεις και στην υπόσταση του αρχιτέκτονα, στο αντικείμενο και τον τρόπο δουλειάς του, στην εκπαίδευσή του. Πώς θα εκφραστεί αρχιτεκτονικά ο 'θαυμαστός νέος κόσμος'; Τι είδους κτίρια θα απορροφούν επενδύσεις και πώς θα αποφασίζεται αυτό; Μήπως για παράδειγμα υποχωρήσουν τα σχολεία ή οι γνωστές πολυκατοικίες ως συνήθη αρχιτεκτονικά θέματα, ενώ αντίθετα πολλαπλασιαστούν οι φυλακές και τα ξενοδοχεία 5 αστέρων (με φωτοβολταϊκά φυσικά); Ποιες δυνάμεις και με ποια κριτήρια θα διαμορφώνουν τους οικισμούς; Πόσο θα είναι χρήσιμοι οι αρχιτέκτονες με τη σημερινή μορφή τους; Υπάρχει μέλλον για τα μικρά γραφεία; Μήπως σε μια κοινωνία δύο ταχυτήτων θα υπάρχουν και αρχιτέκτονες δύο ταχυτήτων; Μήπως το δίπλωμα αντικατασταθεί από ένα πιστοποιητικό ταχύρρυθμης κατάρτισης ('fast track' στα σύγχρονα Ελληνικά);

Τέτοια πολλαπλά ερωτήματα είναι ένα σημαντικό ζήτημα για ευρεία και συστηματική εξέταση από τους θεωρητικούς του χώρου, ενδεχομένως ως αρχιτεκτονικό παράρτημα των σεναρίων της έκθεσης GEO-3. Και φυσικά είναι ένα φλέγον θέμα για όλους του τωρινούς και μελλοντικούς συναδέλφους. Εκτός αν νομίζουμε ότι τα επόμενα 30-40 χρόνια θα είναι όπως και τα 30-40 προηγούμενα.

Θάνος Ν. Στασινόπουλος
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.
6.1.2011