Το Πικρό Χωριό

«Ελάχιστες φορές στη ζωή μου ένοιωσα τόσο απόλυτα το συλλογικό κενό ενός εξαφανισμένου λαού, τη σιωπηλή αναμονή που καλύπτει τα άδεια σπίτια χαμένων ανθρώπων. Τη μία στη Γερμανία, όταν περιπλανιόμουν στους άδειους στρατώνες του Dachau, και την άλλη, περπατώντας στη μεγαλύτερη και καλύτερα διατηρημένη πόλη-φάντασμα της Μικράς Ασίας, το Kayakoy της Τουρκίας.»
Trent Rockwood

Η Μικρασιατική Καταστροφή φέρνει στη μνήμη σφαγές, λεηλασίες, πυρκαγιές, όπως της Σμύρνης. Όμως τέτοιες βιαιότητες δεν έφτασαν και στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας. Εκεί η τραγωδία ήταν αθόρυβη. Οι πολυάριθμοι χριστιανοί της περιοχής συμβίωναν ειρηνικά με τους μουσουλμάνους συντοπίτες τους, όπως έκαναν για αιώνες. Ώσπου μια μέρα, χωρίς βία, χωρίς αίμα, χωρίς προειδοποίηση, έφτασε ξαφνικά η είδηση: οι Μεγάλοι είχαν αποφασίσει «ανταλλαγή πληθυσμών». Η Ελληνική υπερφίαλη μωρία «να πάρουμε και την Άγκυρα» ξερίζωσε 2-3 εκατομμύρια ψυχές και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Ήταν το 1923.

Ένας από τους χριστιανικούς οικισμούς στα παράλια της Λυκίας (ανάμεσα στη Ρόδο και το Καστελόριζο) ήταν το Λεβίσι. Περισσότερο κωμόπολη παρά χωριό, με κάπου 3000 κατοίκους, κτισμένο αμφιθεατρικά σε πευκόφυτη περιοχή μόλις 1-2 χιλιόμετρα από τη θάλασσα, αλλά αθέατο από τους πειρατές.

 

Με την υποχρεωτική εγκατάλειψη, το Λεβίσι ερήμωσε, αφού είχε ελάχιστους μουσουλμάνους. Οι χριστιανοί κάτοικοί του πήραν τα δάκρυά τους μαζί με ελάχιστα φορητά υπάρχοντα, και έγιναν πρόσφυγες στην Ελλάδα, όπως και πολλές χιλιάδες άλλοι. Μαζί με τους διωγμένους από τη γειτονική Μάκρη (σημερινό Fethiye), εγκαταστάθηκαν στην ανατολική παραλία της Αττικής. Πίσω τους έμειναν τα σπίτια έρημα, να αντιλαλούν τους θρήνους. Δεν ξανακατοικήθηκαν ποτέ πια.

Σήμερα το Λεβίσι λέγεται Καγιάκιοϊ (ας πούμε Πετροχώρι) και παραμένει όπως αφέθηκε τότε –ή σχεδόν έτσι. Το είδα πέρσι και πρόπερσι. Μου θύμισε κάπως το Μικρό Χωριό της Τήλου αλλά πολύ πιο μεγάλο, και επιπλέον με ένα αόρατο τραγικό πέπλο. Κάπου 400 σπίτια (κατά άλλους πάνω από 1000) εξακολουθούν να στέκουν περήφανα στην αμφιθεατρική πλαγιά σε μήκος ενός χιλιομέτρου, με λιθόστρωτα σοκάκια και σκαλιά ανάμεσά τους. Μαζί και μερικές εκκλησίες, με την παλιά μητρόπολη ψηλά να ξεχωρίζει με το μέγεθός της. Οι λεηλασίες και ο χρόνος έχουν βάλει τα σημάδια τους. Σχεδόν κάθε τι ξύλινο δεν υπάρχει πια. Στέγες, πρέκια, πόρτες, πατζούρια ανακυκλώθηκαν, έγιναν καυσόξυλα ή σάπισαν. Όμως έχουν μείνει σχεδόν όλοι οι καλοχτισμένοι πέτρινοι τοίχοι, σιωπηλοί μάρτυρες της ξαφνικής απελπισίας.

 

 

 

Πιο πριν δεν ήξερα τίποτε για το Καγιάκιοϊ –με πήγε κάποιος ξένος φίλος. Χωρίς να έχω καταγωγή από πρόσφυγες, αισθάνθηκα ένα παράξενο ρίγος μόλις είδα το πλήθος των παρατεταγμένων σπιτιών να αποπνέουν μια αγέρωχη πίκρα. Ένοιωσα σαν να υπάρχει ακόμη ο απόηχος των θρήνων, σαν να πάλλονται οι τοίχοι με αόρατους λυγμούς. Στη σκέψη μου ήρθαν φωτογραφίες από τις γιγάντιες κεφαλές στη Νήσο του Πάσχα, να ατενίζουν τη θάλασσα σαν να περιμένουν εκείνους που τις έφτιαξαν και μετά χάθηκαν.

 

 

Λίγο αργότερα αναζήτησα στοιχεία για αυτό το περίεργο τραγικό μέρος. Έμαθα ότι το Λεβίσι είναι το χωριό όπου εκτυλίσσεται το μυθιστόρημα του Louis de Bernières ‘Πουλιά Χωρίς Φτερά’ (εκδ. Ψυχογιός, 2004), στο οποίο περιγράφεται η ζωή των ντόπιων στα ταραγμένα χρόνια του διωγμού. Οι πληροφορίες που βρήκα στο διαδίκτυο ήσαν λιγοστές, τουριστικές, και αντιφατικές, τόσο για το παρελθόν όσο και για το μέλλον. Η πιο ενδιαφέρουσα πηγή ήταν το πολύγλωσσο www.kayakoy.net, απ’ όπου αντιγράφω:

«…Με τις διατάξεις της Ανταλλαγής, το Λεβίσι άδειασε στις 30 Ιουνίου 1923, αφήνοντας πίσω 2 εκκλησίες, 14 παρεκκλήσια, 2 σχολεία, 2 βρύσες, 1000 σπίτια με στέρνες και αποχωρητήρια - κατάλοιπα των οποίων βλέπουμε σήμερα.

Τα κτίρια στο Λεβίσι δεν κτίστηκαν με συγκεκριμένο σχέδιο, όμως η κατωφέρεια του χώρου εξασφάλιζε φωτεινότητα και ανεμπόδιστη θέα. Το κύριο χαρακτηριστικό ήταν η θέα του βορινού πανοράματος και όχι τόσο το λαμπρό φως. Τα κτίρια είναι περισσότερο εναρμονισμένα με τον περιβάλλοντα χώρο και όχι τόσο με κάποια οικοδομική διάταξη.

Τα απαραίτητα υλικά τους ήταν το τοπικό ψιλό χαλίκι, ένα είδος τσιμέντου και ο ασβέστης που έπαιρναν από τα νότια σπήλαια της Πάνω Εκκλησίας. Οι ογκώδεις γωνιακοί λίθοι ομαλής επιφάνειας που βλέπουμε σε μερικά σπίτια, προέρχονται από άλλα, προγενέστερα, κτίσματα.

Τα περισσότερα κτίρια στο Λεβίσι είναι οικίες οι οποίες είναι μονόπατες ή δίπατες, ανάλογα με την τοποθεσία. Συνήθως ο ισόγειος χώρος χρησιμοποιείται ως στάβλος και αποθήκη. Τα περισσότερα σπίτια έχουν ένα ή δύο δωμάτια. Τρίτο δωμάτιο έχουν λίγες οικίες. Συνήθως στην είσοδο είναι τα καθιστικά και οι στέρνες. Το πάνω μέρος της στέρνας χρησιμοποιείται και ως χώρος γενικά…»

Προσπερνώ εδώ την υπόλοιπη λεπτομερή περιγραφή, για να φτάσω στο τέλος του κειμένου του Τούρκου αρχαιολόγου Hüseyin Köktürk:

«Μέχρι σήμερα πολλά γράφτηκαν - συμπόσια, συνέδρια, ομιλίες και συναντήσεις διοργανώθηκαν σχετικά με το Kayaköy-Λεβίσι. Με την καλύτερη των προθέσεων, το Kayaköy ανακηρύχθηκε ως ‘Χωριό της Ελληνοτουρκικής Φιλίας’. Σε μία προσπάθεια ενδυνάμωσης και σύσφιξης αυτής της φιλίας, αποφασίσθηκε η ανακαίνιση των εγκαταλειμμένων κτιρίων του Λεβισίου, ώστε να διατηρηθούν και να προστατευθούν από φθορές.»

Το σημείο αυτό έχει ενδιαφέρον γιατί αφορά το μέλλον αυτού του σπάνιου χωριού. Η λέξη ‘ανακαίνιση’ συνοδεύεται συχνά από τη λέξη ‘ανάπτυξη’, που στις μέρες μας υπονοεί την ‘εκμετάλλευση’ με τελικό στόχο βέβαια το κέρδος. Τα σχέδια για τη διάσωση / αξιοποίηση του έρημου οικισμού είναι ποικίλα και θολά. Η γύρω περιοχή είναι το τουριστικό χρυσωρυχείο της Τουρκίας, και φαίνεται ότι υπάρχουν πολλοί μνηστήρες για το Καγιάκιοϊ. Επιπλέον, η τοπική αυτοδιοίκηση επιδιώκει το μερίδιό της, και αυτό δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο τις αποφάσεις.

Στις ιδέες που ακούγονται, περιλαμβάνεται η δημιουργία ενός «διεθνούς κέντρου εκδηλώσεων για νέους που να προάγει τη φιλία και τη συνεργασία μεταξύ των λαών». Μια άλλη ιδέα, πιο σύμφωνη με το πνεύμα της εποχής, είναι η δημιουργία ενός τουριστικού χωριού υψηλής στάθμης. Όλες οι λύσεις σκοντάφτουν στην ευαίσθητη ιστορική σημασία που έχει το Λεβίσι, καθώς και στο μεγάλο μέγεθός του –άρα και στο κόστος κατασκευής και λειτουργίας του όλου έργου. Γι’ αυτό προτείνεται η ‘αξιοποίηση’ μόνο ενός τμήματος του οικισμού και η μετατροπή του υπόλοιπου σε ένα ιδιότυπο μουσείο.

 

 

Σήμερα, υπάρχει ήδη ένα μικρό μουσείο σε κάποια άκρη. Ένα παλιό διώροφο σπίτι στεγάζει πλήθος από παλιά περίτεχνα έπιπλα, φωτιστικά, σκεύη, και πολλά μικροαντικείμενα που διασώθηκαν από το πλιάτσικο και τον χρόνο, επιτρέποντας στον επισκέπτη να φανταστεί πώς ζούσαν οι κάτοικοι του χωριού-φάντασμα πριν χαθούν δυτικά.

Η τύχη που περιμένει το Καγιάκιοϊ δεν [πρέπει να] αφορά μόνο τη Τουρκία. Οι τουριστικοί οδηγοί το αναφέρουν ως «το Ελληνικό Χωριό», παρά τις τουρκικές σημαίες που βλέπουμε στη κορυφή του. Η μετατροπή του σε χλιδάτο τουριστικό συγκρότημα μπορεί ίσως να διασώσει όρθια τα κουφάρια του παρελθόντος, ικανοποιώντας και τους φιλοχρήματους επιχειρηματίες του παρόντος. Άραγε θα διασώσει και τις εθνικές μνήμες από τούτη τη μεριά του Αιγαίου; Ή μήπως η εθνική μας έπαρση καλύπτεται από τη Eurovision;

Θάνος Ν. Στασινόπουλος
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.
8.10.2009

Βλέπε πολλές εξαιρετικές φωτογραφίες ΕΔΩ