Eνα προσφυγικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη

Τι απομένει σε μια πόλη, αν αφαιρέσεις την ιστορική της μνήμη; Οταν της κόψεις κάθε τι που τη συνδέει με το παρελθόν της, αυτό που συγκροτεί την πρόσφατη ιστορία της; Χάνεται τότε ό,τι πολυτιμότερο τη χαρακτηρίζει και τη νοηματοδοτεί. Η ταυτότητά της, η μαγεία της, το μυστήριό της, οι μνήμες που φτερουγίζουν πάνω της κι άλλες που φώλιασαν μέσα σε χαλάσματα, ξεθωριασμένα χρώματα και ερειπωμένες στέγες.

Η καταστροφή του κτιριακού πολιτισμού της σύγχρονης ιστορίας μας είναι πρωτοφανής στη χώρα μας. Κατεδαφίζουμε όχι μόνον τα κελύφη μέσα στα οποία αναπτύχθηκε η ζωή τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά μαζί τους και κάθε τι που μας θυμίζει εκείνες τις εποχές. Τον μόχθο, τους αγώνες, τις θυσίες του λαού μας. Κατεδαφίζουμε, με λίγα λόγια, την αυτογνωσία μας. Ξεχνάμε από πού ήρθαμε και πού πηγαίνουμε. Και τι κτίζουμε στη θέση τους;

Όταν μια κοινωνία δεν έχει σταθερά σημεία αναφοράς που να τη συνδέουν με το πρόσφατο (αλλά και το μακρινό) παρελθόν της, είναι μια κοινωνία δίχως μέλλον. Μια κοινωνία που κινδυνεύει να χαθεί και να σβήσει μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Και την ίδια ώρα γίνεται -ιδίως η νέα γενιά- έρμαιο των κάθε είδους παραχαρακτών της Ιστορίας. Ολων αυτών που επενδύουν και ποντάρουν ακριβώς στο ξεθώριασμα της μνήμης, για να επαναφέρουν έπειτα από χρόνια στο προσκήνιο ο,τι εφιαλτικό, αποκρουστικό και τρομακτικό είχαν ζήσει οι προηγούμενες γενιές.

Σήμερα κινδυνεύουν να κατεδαφιστούν τόσο στην Αθήνα (οδός Πανόρμου) όσο και στη Θεσσαλονίκη (οδός Μικρουλέα 20) οι τελευταίες εστίες μνήμης των προσφύγων που ήρθαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στις δύο μεγαλουπόλεις μας. Εκεί, στις γειτονιές που πρωτοκατοικήσανε και τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπισαν εκείνα τα χρόνια, στα σπίτια που έκτισε τότε το Ελληνικό κράτος μέσα από τα μεγάλα εποικιστικά προγράμματα της Πρόνοιας και της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων.

Τα προσφυγικά της Πανόρμου κινδυνεύουν να αποχαρακτηριστούν, ενώ για το μικρό σπίτι στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης γίνεται αγώνας από πάμπολλους επιστημονικούς φορείς και συλλόγους, προκειμένου να διασωθεί και να κηρυχτεί νεώτερο μνημείο της πόλης. Ενα μικρό ταπεινό σπιτάκι με τις χαρακτηριστικές προσθήκες του και τη μικρή του αυλή, αυθεντικό και αναλλοίωτο δείγμα προσφυγικής κατοικίας, από τα τελευταία που απέμειναν ανάμεσα σε ψηλές πολυκατοικίες, για να μας υπενθυμίζει ότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε μια πόλη της προσφυγιάς. Γιατί, «Μνημείο» σημαίνει πριν και πάνω απ' όλα αυτό που βοηθά την ενθύμηση, αυτό που κρατά νωπή την ανάμνηση. Δεν έχει να κάνει μόνο από τι υλικό είναι καμωμένο, το αρχιτεκτονικό του στιλ, τον διάκοσμο που φέρει πάνω του. Η αξία του έγκειται κυρίως στο τι μνήμες κουβαλάει, τι εποχές σηματοδοτεί.

Τα λιγοστά προσφυγικά σπίτια της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, που έχουν απομείνει ακόμη όρθια, μοιάζουν στις δύσκολες μέρες μας με μικρούς, αλλά ολοφώτιστους φάρους μέσα στην απεραντοσύνη και την ομοιομορφία του αστικού τους ιστού. Φάροι που φωτίζουν μ' ένα φως σταθερό και λαμπερό το «έδαφος» και τα «θεμέλιά» της πόλης, τον τρόπο με τον οποίο κατοικήθηκε, κτίστηκε, αναπτύχθηκε, υπήρξε. Θυμίζουν τους πρόσφυγες που ήρθαν από άλλες πατρίδες και αιμοδότησαν στην κυριολεξία τον ελλαδικό χώρο και τον νεοελληνικό μας πολιτισμό. Θυμίζουν όλους τους πρόσφυγες και τον αγώνα του ανθρώπου όπου γης για ένα καλύτερο αύριο. Και αυτή τη μνήμη οφείλουμε όλοι, έστω και την ύστατη στιγμή, να την κρατήσουμε ζωντανή!

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων/Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.