Sensing Spaces. Νιώθοντας τους χώρους

 

Οι περισσότερες αρχιτεκτονικές εκθέσεις παγκοσμίως, περιλαμβάνουν αναπαραστάσεις κτιρίων: σχέδια μακέτες και φωτογραφίες. Αυτό σημαίνει πως είναι συνήθως κατανοητές από αρχιτέκτονες η από γνώστες της αρχιτεκτονικής. Αυτό νόμιζα πως θα συναντήσω και στην έκθεση Sensing Spaces στη Royal Academy of Arts. Αντιθέτως όμως είχα μια ευχάριστη έκπληξη: οι αρχιτέκτονες που πήραν μέρος σχεδίασαν από μια εγκατάσταση στην οποία οι επισκέπτες μπορούν να μπουν μέσα και να εξερευνήσουν μόνοι τους. Στην έκθεση δεν υπάρχει συγκεκριμένη διαδρομή που να χρειάζεται να ακολουθήσει κανείς κάτι που βρήκα ιδιαίτερα ευχάριστο εφόσον ήταν δυνατόν να παραμείνω σε κάθε αίθουσα όσο ήθελα καθώς επίσης να επιστρέψω σε όποια ήθελα να ξαναδώ. Ένα μικρό ντοκιμαντέρ με συνεντεύξεις όλων των συμμετεχόντων έριξε φως στα κίνητρα τους για τον σχεδιασμό των συγκεκριμένων εγκαταστάσεων αλλά και στην αρχιτεκτονική τους γενικότερα και στο τι προσπαθούν να επιτύχουν με αυτήν.

Αυτό που βρήκα πολύ ενδιαφέρον ήταν πως το αισθητηριακό κομμάτι των κατασκευών είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την θεωρία του κάθε αρχιτέκτονα. Κάτι που συχνά είναι η κινητήριος δύναμη πίσω από την καλή αρχιτεκτονική. Yπάρχουν σαφείς συμβολισμοί σε κάθε εγκατάσταση, οι οποίοι φέρονται κυρίως από αρχιτεκτονικά στοιχεία και μέλη. Τα εκθέματα δημιουργούν χώρους στους οποίους κανείς εισχωρεί για να αποκτήσει στην ουσία μια βιωματική εμπειρία της εικόνας που έχει για τον κόσμο ο κάθε δημιουργός. Η έκθεση αυτή αποδεικνύει πως σε σχέση με τις υπόλοιπες τέχνες, η αρχιτεκτονική μπορεί να είναι πολύ πιο άμεση. Οι πιο πολλές εικαστικές τέχνες επικοινωνούν κυρίως θεωρίες, απόψεις και αναγνώσεις του καλλιτέχνη για την ζωή και τον κόσμο. Η αρχιτεκτονική πάλι, μπορεί να απευθυνθεί και να επηρεάσει άμεσα τους ανθρώπους με τον τρόπο που η ίδια η ζωή τους εξελίσσεται γύρω και μέσα σε αυτή. Με άλλα λόγια η αρχιτεκτονική δημιουργεί εκ του μηδενός μεγάλα κομμάτια του κόσμου και οι αρχιτέκτονες που την σχεδιάζουν εκτός από το να καλύπτουν συγκεκριμένες πρακτικές ανάγκες των λειτουργιών που στεγάζουν, μέσω της προσωπικής τους αισθητικής και των συνθετικών τους αποφάσεων, παράγουν και καλλιτεχνικό έργο. Στην ποιότητα αυτή του καλλιτεχνικού έργου της αρχιτεκτονικής αναφέρεται η έκθεση Sensing Spaces

Σαφώς ένα αρχιτεκτονικό έκθεμα τοποθετημένο σε μια γκαλερί γίνεται πολύ πιο εννοιολογικό και συμβολικό από όσο θα μπορούσε να είναι ένα οποιοδήποτε κτίριο. Κάποιες από τις κατασκευές αυτές όμως επιτυγχάνουν να κάνουν και σχόλια που αναφέρονται στην κοινωνία και την πολιτική και όχι μόνο στην αισθητική και στο στυλ του design.

 

 

Έτσι παραδείγματος χάριν στο έκθεμα του Diébédo Francis Kéré οι επισκέπτες ενθαρρύνονται να φτιάξουν μικρές κατασκευές από χρωματιστά καλαμάκια που παρέχει η RA και να τις ενσωματώσουν στην εγκατάσταση. To φόντο για τις προσθήκες αυτές είναι κάτι μεταξύ σπηλιάς και διαδρόμου που ο επισκέπτης διασχίζει και όπου πιθανόν έρχεται αντιμέτωπος ή και σε επαφή με άλλους επισκέπτες που τυγχάνει να βρίσκονται εκεί. Αυτό συμβαίνει γιατί στο κέντρο του το πέρασμα είναι αρκετά στενό. Έτσι ο σκοπός του αρχιτέκτονα να εισάγει μια αίσθηση συλλογικότητας επιτυγχάνεται μέσω της συμμετοχής στο έργο και των τυχαίων συναντήσεων. Η συνοχή του αποτελέσματος είναι παρόλα αυτά αμφίβολη εφόσον ο χώρος είναι γεμάτος από Λονδρέζους και τουρίστες που εξ ορισμού αποτελούν ένα χαοτικό σύνολο λόγω της πολυ-πολιτισμικής καταγωγής τους.

 

 

Η δεύτερη εγκατάσταση που εντείνει την παρουσία των άλλων επισκεπτών είναι ο ξύλινος λαβύρινθος του Li Xiaodong. Το φωτεινό πάτωμα κάνει την εμπειρία κάπως περίεργη καθώς επίσης μεγιστοποιεί αυτό που ο δημιουργός του ονόμασε απο-οικιοποίηση. Είναι φυσικό λοιπόν ο ένας να αισθάνεται πιο έντονα την παρουσία του άλλου εδώ, εφόσον ο χώρος αυτός καθαυτός χάνει την ισχύ του καθώς αποδυναμώνεται η χωρική ταυτότητα. Η έμφαση κατά κάποιον τρόπο μεταφέρεται από τον περιβάλλον στον άνθρωπο. Κάτι ακόμα που εκτίμησα σε αυτή την εγκατάσταση ήταν η επεξήγηση του Xiaodong για την τοποθέτηση του κήπου Ζεν με τον καθρέφτη στο κέντρο του εκθέματος, το οποίο βρήκα ιδιαίτερα ψυχαναλυτικό. Σύμφωνα με τον Κινέζο αρχιτέκτονα ο κήπος ζεν τοποθετήθηκε εκεί έτσι ώστε ο επισκέπτης να αντιλαμβάνεται άμεσα την διαφορά μεταξύ του να μπορείς να δεις που είσαι, σε σχέση με το να είσαι αποπροσανατολισμένος μέσα σε ένα λαβύρινθο.

 

 

Η εγκατάσταση των Pezo von Ellrichshausen πραγματικά ξεχωρίζει λόγω της μνημειακής της κλίμακας. Το έργο είναι πολύ δυναμικό όταν το κοιτάς από μακρυά ενώ στην συνέχεια ξεδιπλώνεται σταδιακά καθώς γίνεται αντιληπτό πως μπορεί κανείς να εισχωρήσει σε αυτό και να ανεβεί σε ένα ψηλότερο επίπεδο. Αυτό δεν είναι προφανές από την αρχή γιατί οι περισσότερες θέες μέσα από το έκθεμα είναι τελείως μπλοκαρισμένες. Οπότε οι επισκέπτες που βρίσκονται μέσα στην κατασκευή δεν μπορούν να δουν έξω και προφανώς δεν είναι και οι ίδιοι ορατοί από τους επισκέπτες που βρίσκονται έξω από αυτήν που αρχικά θεωρούν πως αυτό που βλέπουν είναι ένα αδιαπέραστο γλυπτό. Περπατώντας γύρω από την κατασκευή, στο πίσω μέρος των τεραστίων κυλινδρικών υποστηλωμάτων, αντιλαμβάνεται κανείς πως μέσα στο καθένα από αυτά υπάρχει μια σκάλα. Διάλεξα μία και ανεβαίνοντας βρέθηκα στο ξύλινο δώμα που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο έμοιαζε με κουτί χωρίς καπάκι. Αυτό προφανώς δημιουργεί ένα δυσάρεστο συναίσθημα. Συγκεκριμένα η όλη εμπειρία έμοιαζε με πολύ σκληρό αστείο που υπενθύμιζε στον επισκέπτη ποιος έχει τον έλεγχο: οι αρχιτέκτονες. Οι μόνες επιτρεπτές θέες ήταν μέσα από δύο μικρές τρύπες στο τοίχωμα του ψηλού στηθαίου όπου κανείς μπορεί να δει τον τοίχο της γκαλερί και συγκεκριμένα το πρόσωπο ενός χρυσού αγγέλου από την γύψινη διακόσμηση της αίθουσας. Επίσης αν κανείς ενδιαφέρεται να πέσει στα γόνατα και να ρίξει μια ματιά μέσα από μια τρίτη τρύπα του στηθαίου της εγκατάστασης που βρίσκεται κοντά στο πάτωμα μπορεί να δει την είσοδο της αίθουσας. Δεν μπορώ να πω πως εκτίμησα ιδιαίτερα τον συμβολισμό αυτής της αρχιτεκτονικής κίνησης που μοιάζει πιο πολύ με φάρσα, ή ακόμα και τιμωρία. Η δυναμική αρχιτεκτονική δήλωση των δημιουργών μοιάζει να έχει γίνει με σκοπό να κρατήσει ανεξίτηλο το όνομα του γραφείου στο μυαλό των επισκεπτών της έκθεσης με κάθε τρόπο, έστω και αν αυτό υπονοεί πως θα τους κάνει να αισθανθούν άβολα. Την ίδια αίσθηση είχα παρακολουθώντας την συνέντευξη τους όπου μοιάζουν αρκετά συνεπαρμένοι από την δουλειά τους με ένα μάλλον αυτάρεσκο τρόπο. Μιλούν για την επιλογή μιας ουδέτερης παλέτας δομικών στοιχείων ενώ δηλώνουν πως αυτό που τους ενδιαφέρει είναι να εφεύρουν κάτι πραγματικά καινούργιο εκ του μηδενός, χωρίς αναφορές σε άλλα αρχιτεκτονικά στυλ. Δυστυχώς πιστεύω πως αυτοί οι σαφώς ταλαντούχοι νέοι αρχιτέκτονες έχουν χάσει την λεπτή γραμμή που διαχωρίζει την ζεν-απλότητα με την μπρουταλ αισθητική που θυμίζει ολοκληρωτικά καθεστώτα.

 

 

Οι Grafton, ένα αρχιτεκτονικό γραφείο από την Ιρλανδία, αποφάσισαν να ασχοληθούν με το φως. Στην συνέντευξη που έδωσαν για την συμμετοχή τους στην έκθεση αναφέρουν πως η καλή αρχιτεκτονική δεν συμβαίνει συχνά καθώς επίσης πως το βασικό υλικό της ενορχήστρωσης τους είναι το φως. Πράγματι το φως αποκαλύπτει την αρχιτεκτονική. Κάνει τους χώρους εξίσου βιώσιμους όσο και ελκυστικούς και αποκαλύπτει την γλυπτική τους διάσταση. Στην εγκατάσταση που αποτελείται από ένα σκοτεινό δωμάτιο και ένα φωτεινό, έτυχε να κινηθώ από το φως στο σκοτάδι ενώ πιστεύω πως η κεντρική ιδέα της σύνθεσης είναι η αντίθετη. Οι όγκοι που έχουν τοποθετηθεί στα δύο αυτά δωμάτια χειρίζονται το φως αναδεικνύοντας την γεωμετρία του χώρου με κάπως δραματικό τρόπο. Επίσης είναι προφανές πως ο σχεδιασμός του χώρου επιτυγχάνεται μέσω των κατασκευών που κρέμονται από την οροφή και όχι μέσω οποιοδήποτε χωρισμάτων που τοποθετούνται στο έδαφος. Όπως λένε οι Grafton: η οροφή ήταν η τοποθεσία του έργου. Έμεινα αρκετή ώρα και στα δύο δωμάτια και τα βρήκα πολύ ποιητικά. Ήταν πολύ ενδιαφέρον το πως οι επισκέπτες διέσχιζαν το σκοτεινό δωμάτιο κάπως γρήγορα και παρέμεναν πολύ περισσότερο στο φωτεινό δωμάτιο. Σε μένα συνέβηκε το αντίθετο, διέσχισα σχετικά γρήγορα το φωτεινό δωμάτιο και έμεινα την πιο πολύ ώρα στο σκοτεινό. Όταν τα μάτια μου συνήθισαν στο φως που υπήρχε άρχισαν να παρατηρώ τον κόσμο που ήταν εκεί και τις αντιδράσεις τους. Πως παραδείγματος χάριν προτιμούσαν να παραμένουν στο κέντρο του δωματίου κάτω από τον κεντρικό φεγγίτη που φίλτραρε το απαλό φως που ερχόταν από την οροφή.

 

 

Η εγκατάσταση του Alvaro Siza έχει τοποθετηθεί στο προαύλιο μπροστά από την κεντρική είσοδο της έκθεσης. Είναι τρεις κίτρινες κολώνες, μία πεσμένη στο έδαφος και οι άλλες δύο όρθιες. Η εξήγηση του για το έργο στην συνέντευξη που έδωσε ήταν πως ήθελε να επισημάνει την αρχετυπική φύση του υποστυλώματος. Η εγκατάσταση είναι τελικά τόσο μινιμαλιστική που κατά την γνώμη μου περνά απαρατήρητη. Από τους αρχιτέκτονες που πήραν μέρος στην έκθεση αυτή ο Siza είναι ο μεγαλύτερος και με το πιο αναγνωρισμένο αρχιτεκτονικό γραφείο. Η μινιμαλιστική αισθητική και το γεγονός πως δεν έχει κανένα λόγο να πασχίσει για αναγνώριση πιθανόν να επηρέασαν την επιλογή του. Ωστόσο δεν είναι μια από τις αγαπημένες μου εγκαταστάσεις. Αντίστοιχα εγκεφαλική και αποστασιοποιημένη βρήκα και την εγκατάσταση του συνεργάτη του Siza, Souto de Moura. Μια μπετονένια αναπαραγωγή δύο θυρών της Royal academy απογυμνωμένες από τα χρώματα και υφή των υλικών τους, τοποθετημένες ακριβώς δίπλα στις πρωτότυπες. Η συμμετοχή αυτή είναι εννοιολογική όμως όχι πολύ εντυπωσιακή εφόσον μοιάζει να χάνεται μπροστά στον δυναμισμό των υπολοίπων.

 

 

Η εγκατάσταση που επισκέφτηκα τελευταία ήταν αυτή του Ιάπωνα Kengo Kuma. Μία κομψή γεωμετρική κατασκευή από ευωδιαστά ξυλάκια μπαμπού. Η εντύπωση που αφήνει είναι λεπτή και ποιητική. Αν και ο επισκέπτης δεν μπορεί να μπει μέσα στην κατασκευή όπως στις περισσότερες από τις υπόλοιπες εγκαταστάσεις της έκθεσης. Το έργο μοιάζει πιο πολύ με γλυπτό που κανείς κοιτάει, παρά σαν χώρο. Ωστόσο προκαλεί μια πολύ συγκεκριμένη ατμόσφαιρα με τον τρόπο που αγγίζει τις αισθήσεις. Μυρίζει πολύ όμορφα και τα φώτα στην βάση της δίνουν μια απαλή αίσθηση ησυχίας, με ζεν χαρακτήρα στην κατασκευή. Αυτό επιβεβαιώθηκε γιατί οι επισκέπτες ψιθύριζαν κάτι το οποίο βρήκα πολύ ενδιαφέρον. Η μία ένσταση που είχα για την εγκατάσταση ήταν πως δεν είναι κατασκευασμένη από αναγνωρίσιμα αρχιτεκτονικά μέρη και ως εκ τούτου δεν παραπέμπει άμεσα σε κάποιο αρχιτεκτόνημα. Παρ΄ όλα αυτά όμως μου άρεσε πολύ κυρίως λόγω της ευγενικής φύσης και αισθητικής της.

Αυτή η έκθεση είναι ήδη πολύ εμπορική λόγω του ότι οι επισκέπτες φαίνεται να μπορούν να ταυτιστούν με τα εκθέματα της. Ωστόσο η όλη εμπειρία με έκανε να αναρωτηθώ αν η αρχιτεκτονική χάνεται στην προσπάθεια να γίνει αντιληπτή σαν εννοιολογική τέχνη. Εκτίμησα την αμεσότητα των εκθεμάτων αντίθετα με τις περισσότερες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης που συχνά επιβάλουν στον επισκέπτη να έχει ειδικές γνώσεις, τις οποίες αν δεν διαθέτει τελικά αισθάνεται ανεπαρκής. Σύμφωνα με την Yvonne Farrell από τους Grafton: η πρόκληση για το αρχιτεκτονικό τους γραφείο στην συμμετοχή τους στην έκθεση ήταν το πως να προσεγγίσουν τον κόσμο αυξάνοντας την ενημερότητα τους σε σχέση με την αρχιτεκτονική που βλέπουν κάθε μέρα. Η ίδια λέει άλλωστε πως όλοι έχουν την δυνατότητα να αναγνωρίσουν την ομορφιά όταν βρίσκονται αντιμέτωποι της.

 

της Μάνιας Οικονόμου

 

Το website της έκθεσης ΕΔΩ
Το website του Diébédo Francis Kéré ΕΔΩ
Το website Li Xiaodong ΕΔΩ
To website των Pezo von Ellrichshausen ΕΔΩ
To website των Grafton Architects ΕΔΩ
Το website του Alvaro Siza ΕΔΩ
Το άρθρο της Wikipedia για τον Eduardo Souto de Moura ΕΔΩ
Το website του Kengo Kuma ΕΔΩ