Αρχιτεκτονική Πόλεων: Αναζήτηση της ταυτότητας σε μια τσιμεντένια έρημο

Η ανθρώπινη ιστορία δύναται πλέον να χαρακτηρισθεί ως αστική ιστορία και η αλλαγή του τοπίου της ανθρώπινης εξέλιξης μετασχηματίζει ταυτοχρόνως το πεδίο της ανθρώπινης πολιτισμικής (κοινωνικής, πολιτικής, κοινωνικής) αντιπαράθεσης. Ως είθιστε, ο χώρος της πολιτισμικής εξέλιξης είναι η πόλη και η πόλη αποτελεί τον καθρέφτη της πολιτισμικής εξέλιξης. Η αμφίδρομη αυτή σχέση ανθρώπινης δραστηριότητας-περιβάλλοντος, έχει τον ίδιο πυρήνα, αυτόν της εξέλιξης.
Στην δίνη λοιπόν της αστικής αλλαγής που υφίσταται ο ανθρώπινος πολιτισμός, η αρχιτεκτονική αποτελεί τον τρόπο διαμόρφωσης του αστικού τοπίου, βάση κυρίως της επίγνωσης της μιας ηθικής και κοινωνικής αξίας των μορφών που δημιουργεί. Η αρχιτεκτονική είναι ορατή ιστορία όπου η πολιτική και η κοινωνικό-οικονομική εξέλιξη βρίσκει το καταφύγιο έκφρασης της. Στο σημείο όμως αυτό, ξεχνάμε το πιο αποφασιστικό, ότι η ορατή ιστορία είναι έκφραση, ψυχισμός που έγινε μορφή. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια βαθιά μορφολογική συνάρτηση ανάμεσα σε αυτό που βλέπουμε και σε αυτό που είμαστε.

   Τον 19ο αιώνα το ποσοστό των ανθρώπων που κατοικούσαν σε πόλεις κυμαίνονταν στο 5%. Στις αρχές του 21ου αιώνα το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 52% του παγκόσμιου πληθυσμού. Οι λόγοι για την κατακόρυφη άνοδο του πληθυσμού των πόλεων ποικίλουν και διαφοροποιούνται από περιοχή σε περιοχή. Ασφάλεια, οικονομικοί και βιοποριστικοί λόγοι οδήγησαν σταδιακά στην δημιουργία δύο πόλων μέσα και μεταξύ των συνόρων των κρατών (φωτεινή ή σκοτεινή εξαίρεση το Ντουμπάι). Της πόλης και της υπαίθρου. Παράλληλα, δημιουργείται και μια ψυχική διαφορά μεταξύ πόλης και υπαίθρου που βρίσκει χώρο έκφρασης στη ψυχοσύνθεση των πολιτών με τη δυσκολία προσαρμογής τους σε συνθήκες αλλαγής περιβάλλοντος.

   Η συνεχιζόμενη πληθυσμιακή αύξηση της πόλης δημιουργεί ταυτοχρόνως θέματα ποιότητας διαβίωσης, ασφάλειας, χωροταξικής και πολεοδομικής διάταξης καθώς και περιβαλλοντικής προστασίας. Οι πολλαπλές ανάγκες και ιδιαιτερότητες με τις οποίες έρχεται σε επαφή τόσο ο πολίτης όσο και ο αρχιτέκτονας, σκιαγραφούν κατά ένα μεγάλο μέρος και το μέγεθος καθώς και την σοβαρότητα με την οποία οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την διαβίωση στην πόλη. Στο σημείο αυτό, εύκολα μπορεί κανείς να παρατηρήσει την δυσαρμονία ανάμεσα στις διευκολύνσεις που προσφέρει η ταχύτατη ανάπτυξη των τεχνολογιών και στο τρόπο χειρισμού από πλευράς αρχιτεκτόνων (και όχι μόνο) αυτής της τεχνολογικής έκρηξης. Η ανάπτυξη στον κατασκευαστικό τομέα (τεχνικές, μέθοδοι, υλικά κτλ) φέρνει τον αρχιτέκτονα αντιμέτωπο με την φαντασία του καθώς η οικοδόμηση ακόμη και του Πύργου της Βαβέλ μοιάζει εφικτή, από τεχνολογικής πλευράς. Στο σημείο αυτό πηγάζει και το πρόβλημα της πλαστικής εγκυρότητας των καλλιτεχνικών παρεμβάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το νέο Μουσείο της Ακρόπολης.

   Η αρχιτεκτονική αισθητική καλείται να αποδώσει (ή να δημιουργήσει) τον ψυχισμό σε μορφή και παράλληλα να διαφυλάξει την καλλιτεχνική αλήθεια της πόλης. Ένα έργο δύσκολο εάν όχι ακατόρθωτο. Η συνεχιζόμενη ανάγκη για πρωτοτυπία, δείγμα ευνουχισμένης από καιροσκοπισμούς προσωπικής καλλιτεχνικής αυστηρότητας, οδηγεί στην δημιουργία στεγνών αισθητικά κτηριακών κατασκευών. Στην κατηγορία αυτή μπορούσε κάποιος κακόβουλος να υπο-στηρίξει εμπίπτει και το νέο Μουσείο της Ακρόπολης με την παρωχημένη αισθητικά φόρμα του.

   Μέσα σε αυτόν τον κατασκευαστικό οργασμό, η εμψυχωμένη πέτρα ιστορικών κτηρίων του παρελθόντος μετατρέπεται σταδιακά σε άψυχο υλικό μιας τσιμεντένιας ερήμου.  Η διαφύλαξη ιστορικών κτηρίων μοιάζει επιβεβλημένη. Η προσπάθεια διαγραφής της ιστορίας ορισμένων κτηρίων για αισθητικούς λόγους αποτελούν δείγμα μιας πολιτιστικής και αισθητικής διαστροφής που λαμβάνει χώρα ενώπιον μας. Όχι ερήμην μας καθότι μετατρέπουμε εαυτούς σε Πόντιο Πιλάτο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια πολυκατοικία στην οδό Αμαλίας αριθμός 42, όπου τα σημάδια από σφαίρες κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών αρνούνται να ξεχαστούν παρά τις όποιες προσπάθειες επίστρωσης.

   Παράλληλα, η δημιουργία (ή γέννηση) μνημείων που στόχο θα έχουν όχι την απενεχοποίηση του παρελθόντος αλλά την προστασία των πολιτών από την λήθη αποτελεί όραμα πλήθους αρχιτεκτόνων που αναμένει την πολιτική πρωτοβουλία. Σε παράλληλο ύφος, το Βερολίνο τιμά το ιστορικό παρελθόν του με την δημιουργία του μνημείου για τους δολοφονηθέντες Εβραίους της Ευρώπης. Η ριζοσπαστική καλλιτεχνική ευαισθησία βρίσκει πρόσφορο έδαφος στο παρόν για χάρη του παρελθόντος και προς τέρψιν του μέλλοντος.

Memento vivere (Μην ξεχνάς να ζεις)

Απαλλαγμένη από ιστορικές μνήμες σε μεγάλο βαθμό, η ανάπτυξη της σημερινής ελληνικής πόλης δύναται κάλλιστα να χαρακτηρισθεί ως προϊόν μιας εργολαβικής και κατασκευαστικής ωορρηξίας όπου ο πολίτης ορμώμενος καλείται να ενδώσει και να βάλει τον θεμέλιο λίθο (οβολό) του προς την παραπέρα διαιώνιση (ανάπτυξη) της πόλης.
Η κατάλυση του σπιτιού ως μήτρα του πολιτισμού, ως μέρος όπου η Εστία θα έχει την κοιτίδα της, αποτελεί θλιβερό γεγονός, ερχόμενο σε αντιδιαστολή με την ανάπτυξη και το ρόλο της οικίας της εποχής των ιωνικών πόλεων και του μπαρόκ. Η σπενγκλεριανή αντίληψη προχωρά ακόμα περισσότερο υποστηρίζοντας πως ¨η μάζα των ενοικιαστών και πελατών.. διάγει μια περιπλανώμενη ύπαρξη από στέγη σε στέγη μέσα σε αυτή τη θάλασσα κτηρίων, όπως οι κυνηγοί και οι βοσκοί της προϊστορίας.. και τα σπίτια είναι απλώς τα μόρια που την συνθέτουν¨.
Η αισθητική και συμβολική απογύμνωση της σύγχρονης κατοικίας οδηγεί αναμφισβήτητα στο τέλος της οργανικής ανάπτυξης της πόλης και στην οικοδόμηση πρακτικών και απέρριτων κτηρίων που καταστρέφουν το παλαιό προσωπείο της πόλης με διανοίξεις και περιοικοδομήσεις. 

   Οι σημερινές πόλεις στις δυτικές και όχι μόνο κοινωνίες, αναζητούν μια ταυτότητα καθώς η φαντασία του αρχιτέκτονα πολλές φορές ισορροπεί μεταξύ της ανάγκης για μεταμοντέρνα πρωτοτυπία και το αρχιτεκτονικό τίποτα. Πλήθος αρχιτεκτόνων, κρούουν των κώδωνα του κινδύνου, προσφέροντας τις περισσότερες φορές φως στην λογική των αιτιών παρά απαντήσεις στα υφιστάμενα προβλήματα.
Η προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη σε ένα ανιστόρητο πολεοδομικό περιβάλλον περιγράφεται με γλαφυρότητα στην νιτσεϊκή συλλογιστική ¨Τι είναι για εμάς σήμερα ένα αισθητικά όμορφο κτήριο? Τίποτα περισσότερο από το όμορφο πρόσωπο μιας άψυχης γυναίκας¨.  Η ανάγκη για πλαστικής εγκυρότητας καλλιτεχνικές παρεμβάσεις μοιάζει επιτακτική. Η Ελληνική πόλη και μητρόπολη μοιάζουν δεκτικές στο όλο εγχείρημα, αρκεί να τους φερθούμε όπως αρμόζει στο θηλυκό της φύσης τους.

Γεώργιος Ποντίκας