Βίοι παράλληλοι και αντίστροφοι

Παρακολουθώ τις τελευταίες ημέρες μια μικρή ανασκαφή που διενεργεί η Αρχαιολογική Υπηρεσία σ' ένα οικόπεδο κοντά στο σπίτι μου. Αυτή η αργή, προσεκτική, συστηματική και συναρπαστική ταυτόχρονα διαδικασία με την οποία έρχονται σταδιακά στο φως στοιχεία του παρελθόντος χρόνου, παρουσιάζει πραγματικά εξαιρετικό ενδιαφέρον να την παρακολουθεί κανείς από κοντά. Στην ουσία πρόκειται για την αναζήτηση υλικών μαρτυριών μιας αρχαίας κοινωνίας που τα ίχνη της χάνονται μέσα στο χρόνο, έναν κόσμο βυθισμένο στο χτες για χιλιετίες ολόκληρες.

(δεξιά) Σκίτσο του Α. Φασιανού

Πάνω στην κατακόρυφη τομή του εδάφους βρίσκονται αποτυπωμένες οι επάλληλες στρώσεις των διαφορετικών ιστορικών περιόδων, δημιουργώντας ένα συγκλονιστικό παλίμψηστο πάνω στο οποίο θεμελιώνεται η σύγχρονη πόλη.
Σιγά σιγά η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει πέτρες, τοίχους, πλακόστρωτα... Εκατοστό εκατοστό το χώμα απομακρύνεται με χειρουργική ακρίβεια, κοσκινίζεται, διαχωρίζονται τα ευρήματα, μικρά τεκμήρια που συμπληρώνουν το παζλ του χώρου που ανασκάπτεται. Το χθόνιο αναδύεται στην επιφάνεια, το κρυφό αποκαλύπτεται! Αυτό που για αιώνες η γη κρατούσε καλά κρυμμένο στα σωθικά της, έρχεται ξανά στο φως.

Η μία πέτρα στη σειρά με τις άλλες, υποδεικνύουν τον τοίχο που υπάρχει από κάτω. Λίγο πιο πέρα ο τοίχος γωνιάζει και κλείνει το σχήμα. Ετσι σχηματίζεται η κάτοψη του σπιτιού, εντοπίζεται η σχέση του με τον περίγυρο και τα διπλανά κτίσματα, καθορίζεται η θέση του με το δρόμο, ενώ αρχίζουν να αχνοφαίνονται τα όρια, η δομή και το είδος του οικισμού. Είναι αυτή η τάξη, αλλά και οι λαξευμένες πέτρες που διαφοροποιούν και ταυτόχρονα σηματοδοτούν την ανθρώπινη κατασκευή, από την τυχαία φυσική διάταξη των βράχων που βρίσκονται στον περιβάλλοντα χώρο. Η τάξη, ως πρωταρχική συνθήκη του κτισμένου, νομιμοποιεί και δικαιώνει την αρχιτεκτονική ως απόλυτα εκλογικευμένη ενέργεια του ανθρώπινου μυαλού. Αυτές τις γεωμετρικές χαράξεις που οργανώνουν και εκφράζουν τον τρόπο ζωής και εν γένει το ανθρωπογενές περιβάλλον προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε, να αποκωδικοποιήσουμε το αινιγματικό τους περιεχόμενο, κατανοώντας παράλληλα τις κοινωνικές σχέσεις που τις δημιούργησαν.

Η ανασκαφή συνεχίζεται και παράλληλα επανατοποθετούνται στη σωστή τους θέση τα διάσπαρτα κομμάτια, έτσι ώστε να συνταιριάζονται αρμονικά και σύμφωνα με την αρχική μορφή των οικοδομημάτων. Η συναρμολόγηση πέτρα πέτρα των κτισμάτων ανασυστήνει στην ουσία τα κομμάτια μιας μνήμης θρυμματισμένης, μιας αλήθειας κρυμμένης στο απώτερο παρελθόν και είναι σαν να «ξυπνάνε» τα κτίρια από ένα βαθύ λήθαργο χιλιετιών. Στέκεσαι πάνω στα αρχαία λείψανα και αναρωτιέσαι: εδώ ζήσανε πριν από αιώνες άνθρωποι σαν και εμάς. Εδώ γεννήθηκαν, ονειρεύτηκαν, ερωτεύθηκαν... Ο ίδιος τούτος τόπος τούς έθρεψε. Το βίωμα παρόμοιο, μας συντροφεύουν άραγε και οι ίδιες αγωνίες; Κατά έναν περίεργο τρόπο, η εργασία του αρχαιολόγου μοιάζει με αυτήν του αρχιτέκτονα, αλλά ακολουθώντας μία αντίστροφη, θα μπορούσε να πει κανείς, διαδρομή.

Στην ανασκαφή το κτίσμα αποκαλύπτεται και διεισδύεις μέσα του από πάνω προς τα κάτω, σε αντιδιαστολή με την αρχιτεκτονική που κτίζεται πάνω στο έδαφος, και αναπτύσσεται από κάτω προς τα πάνω.

Ο αρχιτέκτων βλέπει τα κτίριά του να ορθώνονται ελεύθερα μέσα στην ατμόσφαιρα, το φως και τον αέρα, ενώ αντιθέτως ο αρχαιολόγος αποκαλύπτει το κτίριο αφαιρώντας χώμα. Αντί να κτίζει, σκάβει, «αδειάζοντας» το χώρο από το χώμα που συγκρατούσε όρθιους τους τοίχους και προστάτευε τα υπολείμματα του κτιρίου. Και αυτή η αποκάλυψη δίνει ζωή και υπόσταση στο αρχιτεκτόνημα για δεύτερη φορά και μοιάζει σαν να «ξανακτίζεται» το κτίριο από την αρχή. Σαν να σταμάτησε το ρολόι του χρόνου και η ανασκαφή να το βάζει πάλι σε λειτουργία.

Η αγωνία βέβαια του αρχαιολόγου να δει τι κρύβει ο χώρος της ανασκαφής, είναι παρόμοια με εκείνη του αρχιτέκτονα που περιμένει ανυπόμονος να υλοποιηθεί ο χώρος που έχει φανταστεί και σχεδιάσει. Η ερειπιώδης μορφή του κτιρίου που αποτελείται από τα θεμέλια ή και μόνον από το ίχνος τους μερικές φορές, είναι αρκετή για να ανασυνθέσουμε την αρχική μορφή του οικοδομήματος. Να το ξαναχτίσουμε δηλαδή, στη φαντασία μας, παρ' όλη τη φθορά του χρόνου που διέλυσε το σώμα του και κατέστρεψε τη μορφή του, αφήνοντας πάνω στα υλικά την ανεξίτηλη σφραγίδα του. Μαζί όμως με τα γεωμετρικά και υλικά χαρακτηριστικά του χώρου, αναπλάθουμε και το βίο των άγνωστων ανθρώπων που το κατοίκησαν στο παρελθόν. Ξανακατοικούμε, λοιπόν, μπορεί να ισχυριστεί κανείς το ερείπιο και του δίνουμε ξανά ζωή, μόνον που η ιδιότυπη αυτή «κατοίκηση» γίνεται νοερά τούτη τη φορά. Βυθιζόμαστε στο παρελθόν και την ίδια στιγμή το βλέμμα μας ατενίζει το μέλλον. Αυτή η «διήθηση» μέσα από τα θραύσματα των πολιτισμών του παρελθόντος, μας φέρνει αναπόφευκτα αντιμέτωπους με τις ρίζες του δικού μας πολιτισμού και βοηθά στην αυτογνωσία μας. Αντιλαμβανόμαστε πόσο σημαντικό σταυροδρόμι ήταν -και παραμένει- ο τόπος μας, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι σ' αυτή τη γεωγραφική περιοχή οι πολιτισμοί λειτουργούσαν πάντοτε ως συγκοινωνούντα δοχεία. Παρατηρώντας τα ερείπια των μικρών κατοικιών της ανασκαφής, συνειδητοποιώ για άλλη μία φορά πως η αρχιτεκτονική είναι εκείνη που πρώτη απ' όλες τις τέχνες, μας παρέχει τις πιο ακριβείς πληροφορίες για τον τρόπο ζωής μιας εποχής. Αυτή η ιδιόμορφη «αποκρυστάλλωση» της ζωής που συντελείται μέσω της αρχιτεκτονικής, μας υπενθυμίζει ότι παρ' όλες τις χιλιετίες που έχουν περάσει, οι ουσιώδεις συνήθειες των ανθρώπων δεν έχουν αλλάξει τόσο δραματικά όσο νομίζουμε.

Αραγε τι ίχνη θα αφήσει η δική μας αρχιτεκτονική ως διακριτό «δακτυλικό αποτύπωμα» της κοινωνίας μας στις γενιές που έρχονται; Και είναι αυτό το γεγονός σπουδαίο και η ευθύνη μεγάλη, γιατί από τη μία κτίζουμε δίπλα σε πανάρχαια και συγκλονιστικά ερείπια και από την άλλη, «καταγράφουμε» έτσι τον δικό μας πολιτισμό που θα μας ακολουθεί και θα μας χαρακτηρίζει για πάντα μέσα στο πέρασμα του χρόνου.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 17/02/2006