Γεννηθήκαμε μέσα σε ερείπια και ερείπια αντικρίζουμε

«Δεν μ' ενδιαφέρει καθόλου η αυθεντία  της παράδοσης αν παρεμποδίζει,

η εργασία των προκατόχων μου χρησιμοποιείται

σαν ένα λατομείο απ' όπου παίρνω πέτρες

για το χτίσιμο της νέας πόλης μου-»

Νίκος Παναγιωτόπουλος

ΣΥΣΣΗΜΟΝ ή Τα Κεφάλαια

Αν αφήσουμε το βλέμμα μας να κυλήσει πάνω στους μισογκρεμισμένους τοίχους και τα ερείπια ενός αρχαιολογικού χώρου, είναι σίγουρο ότι διάφορες σκέψεις θα πλημμυρίσουν το μυαλό μας. Θα αναρωτηθούμε, για παράδειγμα: Τι το ξεχωριστό διαθέτουν ώστε να τα επισκεπτόμαστε κάθε τόσο ή τι το ξεχωριστό χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο τα σκεπτόμαστε σήμερα σε σχέση με παλιότερες εποχές; Επίσης, τι είναι εκείνο, εκτός από την αδιαμφισβήτητη ιστορική τους αξία, που μπορεί να ενδιαφέρει έναν αρχιτέκτονα σήμερα, μακριά φυσικά από έναν άγονο και στείρο ρομαντισμό;

Αντικρίζουμε υπολείμματα τοίχων, θεμέλια ή και μόνον ίχνη εκσκαφών πάνω στο έδαφος που διασώζονται και έχουν φτάσει ώς εμάς μέσα από διαδοχικές αλλοιώσεις και καταστροφές που έχουν υποστεί τα αρχικά κτίσματα μέσα στους αιώνες. Αυτά τα χνάρια πάνω στο έδαφος ή στον πελεκημένο βράχο αποτελούν ένα είδος δακτυλικού αποτυπώματος αυτού που υπήρξε κάποτε. Μας δίνουν πληροφορίες για την ιστορία του, τη λειτουργία που επιτελούσε, τη σχέση του με τα γειτονικά κτίσματα, παρόντα αλλά και απόντα. Μέσω αυτών των «κτισμένων τεκμηρίων» μπορεί να ανασυσταθεί νοερώς η αρχική μορφή του οικοδομήματος ή για να θυμηθούμε τα λόγια του Σεφέρη: «Προσπαθεί να τα φανταστεί κανείς όλα αυτά όπως ήταν όταν ανάσαιναν ακέραια».

Είναι, λοιπόν, το ερείπιο μια φάση πριν από την ολοκληρωτική διάλυση, το θάνατο και την οριστική εξαφάνιση του κτίσματος, ή μπορεί να ιδωθεί και αντίστροφα; Τότε, δηλαδή, που αυτό μόλις αρχίζει να κτίζεται και να ορθώνεται πάνω στο έδαφος; Αν το δούμε έτσι, τότε θα μπορούσε να μην είναι η στιγμή του τέλους, αλλά αντιθέτως η στιγμή της αρχής. Στην πρώτη περίπτωση το κτίσμα δεν έχει καταρρεύσει ολοσχερώς, ενώ στη δεύτερη δεν έχει κτισθεί ακόμη. Σαν να έχει ακινητοποιηθεί, δηλαδή, το ρολόι του χρόνου και το ερείπιο να στέκει στο χώρο σ' αυτήν την ατελή κατάσταση. Μοιάζει σαν το φιλμ που μπορείς να το δεις και αντίστροφα, από το τέλος προς την αρχή, αντιστρέφοντας τη φυσική ροή του χρόνου.

Η σταδιακή κατάρρευση, συνεπώς, του αρχιτεκτονήματος οδηγεί νομοτελειακά στα πρώτα στάδια της κατασκευής του. Τότε που χαράσσονταν πάνω στο έδαφος οι βασικοί άξονες, τα περιγράμματα των χώρων, τα πλήρη και τα κενά, τότε μ' άλλα λόγια που το σχέδιο του κτιρίου μεταφερόταν από το χαρτί σε κλίμακα 1/1 πάνω στη γη. Θα μπορούσαμε μάλιστα να ισχυριστούμε πως μοιάζουν κατά κάποιον τρόπο η γέννηση και ο θάνατός του, σαν ένας κύκλος που κλείνει εκεί ακριβώς απ' όπου ξεκίνησε. Γιατί πράγματι αυτές οι δύο τελείως ξεχωριστές, κατά τα άλλα, φάσεις της ζωής του αρχιτεκτονικού έργου μοιάζουν κατά τούτο: προσπαθούμε να φανταστούμε ολοκληρωμένο και στη μια και στην άλλη περίπτωση αυτό που υπήρξε στο παρελθόν ή αυτό που πρόκειται να υπάρξει στο μέλλον.

Αυτό που μένει και διαρκεί όμως μέσα στο πέρασμα του χρόνου είναι όχι τόσο τα υπολείμματα των ούτως ή άλλως διαβρωμένων υλικών του ερειπιώδους κτίσματος όσο κυρίως το συνθετικό του ίχνος, η άυλη υπόσταση της συνθετικής του δομής, η ραχοκοκαλιά του! Τα υλικά του φθείρονται, η Ιδέα του όμως "ταξιδεύει" μέσα στο χρόνο και μένει αλώβητη. Το ρημαγμένο κτίσμα κρατά πάντοτε ζωντανή την αιτία που το δημιούργησε, έτσι όπως στέκει σήμερα στον συγκεκριμένο τόπο. Γιατί, εκτός των άλλων, το ερείπιο μάς αποκαλύπτει τον κανόνα που συγκροτεί τα επί μέρους σε Όλον και αποτελούν το σώμα του κτιρίου. Αυτή η σχεδόν ανατομική διείσδυση της ματιάς μας στο εσώτερο Είναι του, μας φανερώνει την ουσία που κρύβεται πίσω από έναν -κατά τα άλλα- «σωρό από πέτρες».

Γιατί, η καλή αρχιτεκτονική δεν μπορεί παρά να αφήνει ωραία και σαφή ίχνη πάνω στο έδαφος. Ευδιάκριτες χαράξεις και τυπολογικές συγκροτήσεις που έρχονται να ενταχθούν με ευαισθησία στην ιδιομορφία του τόπου. Αλλά και ευανάγνωστη οικοδομική τέχνη, έτσι που κάθε φάση της να μπορεί να στέκει και από μόνη της. Αυτόνομη και ουσιαστική! Η μία φάση της κατασκευής να προαναγγέλλει την επόμενη ως μία φυσική και αυτονόητη συνέχεια. Να μπορείς, δηλαδή, να κατανοήσεις με σαφήνεια τις εργασίες που απομένουν για να ολοκληρωθεί το κτίριο, χωρίς η μια να ακυρώνει την προηγούμενη, αλλά αντιθέτως να αποτελούν όλες μαζί τα καλά συνταιριασμένα μέρη ενός οργανικού συνόλου που υπακούουν στον κανόνα και την εσωτερική νομοτέλεια της συνθέσεως. Πάνω στα ερείπια μπορεί να διακρίνει κανείς τμήματα αυτών των διαδοχικών φάσεων ανέγερσης του κτιρίου που έχουν διατηρηθεί ώς στις μέρες μας. Κάποια θεμέλια, τμήματα μιας πλακόστρωσης, την καλή αρμογή ενός γωνιόλιθου μ' έναν άλλον πάνω στο υπόλειμμα ενός τοίχου που στέκει ακόμη όρθιος σε πείσμα της βαρύτητας, ένα μαρμάρινο κατώφλι που λειάνθηκε από τα πόδια γενεών ανθρώπων που το διάβηκαν.

Η υπομονετική επανατοποθέτηση των αποσπασματικών θραυσμάτων στην αρχική τους θέση, βοηθά ώστε να σχηματιστεί σιγά-σιγά στη φαντασία μας η ολοκληρωμένη μορφή του οικοδομήματος και είναι εξαιρετικά σημαντική για την αρχιτεκτονική ανάλυση και αποκωδικοποίηση του ερειπίου. Τα διάσπαρτα σπαράγματα που βρίσκονται τριγύρω και μόλις διακρίνονται ανάμεσα στα χόρτα και στους θάμνους, έλκονται θαρρείς από μια μυστηριώδη δύναμη που τα καλεί να επανέλθουν στην αρχική τους θέση και να ξαναβρούν την αιτία της ύπαρξής τους. Να επιτελέσουν ξανά το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθησαν, πριν τα σκεπάσει οριστικά η λήθη.

Τα υλικά των ερειπίων (αυτών που έχουν προκύψει από την τοποθέτηση της μιας πέτρας πάνω στην άλλη ή του ενός τούβλου πάνω στο άλλο) διατηρούν με θαυμαστό τρόπο και τώρα τις ίδιες ακριβώς ιδιότητες που τα έκαναν να στέκουν όρθια τη στιγμή της ανέγερσής τους. Αυτό που συναντάμε, κατά κόρον μάλιστα, στην ιστορία της αρχιτεκτονικής είναι ότι λαξευμένες πέτρες ή μάρμαρα από παλαιότερα κτίσματα έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές φορές στο παρελθόν σε νεώτερες κατασκευές. Το ίδιο δεν συμβαίνει και με τις ιδέες; Σαν να περνάνε από χέρι σε χέρι, από πολιτισμό σε πολιτισμό, ένα είδος ιδιότυπου «δανείου». Παρατηρώντας την πέτρα στη νέα της θέση, αναπόφευκτα ανακαλείται στη φαντασία μας ο παλαιός τοίχος από τον οποίο προήλθε. Και είναι τότε σαν να μην πάει χαμένος ο κόπος του πρώτου μάστορα που πελέκησε την πέτρα και της έδωσε σχήμα και μορφή. Μ' αυτό τον τρόπο εξοικονομείται πολύτιμη ανθρώπινη ενέργεια, αλλά και πρώτη ύλη, κάτι που στις σύγχρονες ολόσωμες κατασκευές, δηλαδή, στα κτίρια με φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα ή ακόμη πιο εξελιγμένα δομικά υλικά, κάτι τέτοιο φαντάζει αδύνατον.

Το ερείπιο στέκει σήμερα απέναντί μας απογυμνωμένο. Αισθάνεσαι την αντίσταση της ύλης απέναντι στη φθορά και τη διάβρωση που επιφέρει ο χρόνος. Και αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί παρά να απασχολεί σοβαρά -ιδιαίτερα κατά τη διαδικασία σχεδιασμού- τον κάθε αρχιτέκτονα. Σε κάθε εποχή, σε κάθε τόπο. Γιατί, όπως ο σκελετός του ανθρώπου είναι ό,τι απομένει από τη ζωντανή του ύπαρξη, εκφράζοντας στην πιο τραγική μορφή του το θάνατο, έτσι και το ερείπιο ως απομεινάρι εκφράζει το «θάνατο» του κτιρίου και της ζωής που κάποτε πλημμύριζε τους χώρους του. «Με τα συντρίμμια αυτά στήριξα τα ερείπιά μου» μας λέει ο Τ.S.Elliot στην «Ερημη Χώρα». Τελικά όλοι μας μέσα σε ερείπια δεν γεννηθήκαμε, ερείπια δεν αντικρίζουμε;

Η παρατήρηση των ερειπίων, λοιπόν, μας σπρώχνει αναπόφευκτα να στοχαστούμε την αρχιτεκτονική της δικής μας εποχής, ψάχνοντας τη βαθύτερη ουσία της. Γιατί πέρα από τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά, τη μορφή και τους συνθετικούς κανόνες των κτιρίων, η αρχιτεκτονική μάς αποκαλύπτει κυρίως τον τρόπο κατοίκησης των ανθρώπων που τα έκτισαν, μ' άλλα λόγια τον πολιτισμό τους. Στέκουν στο χώρο και το χρόνο ως κτισμένη έκφραση της ανθρώπινης ζωής, αδιάψευστοι μάρτυρες των ανθρώπων που τα βίωσαν! Πάνω απ' όλα έχουν μνήμη. Θυμίζουν στις γενιές που έρχονται, εκείνους που έφυγαν μέσα στους αιώνες. Και είναι τότε σαν να τους χαρίζουν ένα είδος «αθανασίας». Η θέαση των ετοιμόρροπων τοίχων, η γήρανση των υλικών, η αναπόφευκτη φθορά που βρίσκεται αποτυπωμένη πάνω σε κάθε σημείο τους, επισημαίνει και πιστοποιεί -στον υψηλότατο βαθμό- τη θνητότητά μας. Τη νομοτελειακή συνθήκη της φθαρτότητάς μας, το πεπερασμένο της ανθρώπινης ζωής.

Τάσης Παπαϊωάννου, Καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ
Δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία