Για μια Στιγμή Τελειότητας

«Οι αρχιτέκτονες παλεύουν για μια στιγμή τελειότητας όταν το κτίριό τους είναι τελειωμένο. Αλλά μόλις αυτή η στιγμή περάσει, το κτίριό τους αρχίζει να φθείρεται. Ένα τελειωμένο κτίριο είναι πραγματικά μη τελειωμένο, το πρώτο κάδρο μιας κατάβασης προς την καταστροφή.» (B. Holz) [01]

 

δοχεία σαν εικόνες ζωής

 

 

 

Την τελευταία δεκαπενταετία, μπορούμε να πούμε ότι, στα πλαίσια του "εκσυγχρονισμού" της χώρας, γίναμε μάρτυρες εκτός των άλλων και μιας προσπάθειας για τη δημιουργία αρχιτεκτονικής "σκηνής". Εννοώ τη θεαματική πλευρά αυτής της προσπάθειας, που φέρει τον ευγενικό τίτλο: "προβολή του αρχιτεκτονικού έργου", και λιγότερο την όποια συζήτηση γίνεται για τη συνθήκη (και τις συνθήκες) παραγωγής του αρχιτεκτονικού έργου. Στο μεταξύ, ο κλάδος της "προβολής" απέκτησε κάποιον αξιοσημείωτο "επαγγελματισμό", σχεδόν αυτονομήθηκε απ' το κύκλωμα της κατασκευής.

Κάποτε γίνονταν εκπαιδευτικές επισκέψεις στα εργοτάξια. Σήμερα γίνονται μόνο επισκέψεις σ' ...εκθέσεις (αρχιτεκτονικών προϊόντων). Κανονισμοί ασφαλείας, τεχνικοί ασφαλείας και σεκιουριτάδες έχουν καταστήσει τα εργοτάξια ζώνες υψηλής ανασφάλειας κι όχι χωρίς εμφανείς κι αφανείς λόγους. Οι οθόνες και το ψηφιακό hype [έπαρση και ξεμυάλισμα] στην εκπαίδευση, πριν απ' όλα, έχουν οδηγήσει τα εργοτάξια να θεωρούνται επικίνδυνες περιοχές υψηλής συγκέντρωσης υλικότητας. Άσε που κάποιες στιγμές έφτασαν τα εργοτάξια να μοιάζουν με στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, ανεπιθύμητων (πλην χρήσιμων) οντοτήτων. Η (δια βίου) εκπαίδευση και πράξη έχουν κατά κύριο λόγο αποξενωθεί απ' τη φάση υλοποίησης του "πρότζεκτ", σε βαθμό που να θεωρούν δικαιολογημένα  το "κτισμένο" έργο σαν μακέτα σε κλίμακα ένα προς ένα, ή σαν προέκταση της οθόνης.

Ξεφυλλίζω σελίδες, λοιπόν, φυσικές κι ηλεκτρονικές, μ' έργα "καλής" αρχιτεκτονικής, με υποδειγματικά "δοχεία ζωής" από περιοδικά, εκθέσεις, παρουσιάσεις αρχιτεκτονικού έργου. Οι φωτογραφίες, που βλέπω, δεν είν' απλές φωτογραφίες, αλλά κάτι παραπάνω. Πρόκειται για συμπαγείς εικόνες, με την εξής σημασία: φέρουν το βάρος, ή τον όγκο, μιας πρωτόγνωρης επεξεργασίας. Όλα τόσο άψογα, τόσο μελετημένα. Όπως θα περίμενε κανείς: τόσο "αρχιτεκτονημένα". Ούτ' ένας δισταγμός, ούτε μια νύξη για ό,τι συμβαίνει έξω απ' το κάδρο, το πλαίσιο, την προθήκη, το "σταντ" ή το "πάνελ" τους. Μοιάζουν όλα, ωστόσο, άλλο τόσο εύθραυστα. Λες κι η πραγματικότητα, μ' ένα ελάχιστο κούνημα του φωτογραφικού φακού, θα χαλάσει όλον αυτόν τον υποδειγματικό κόσμο. Λες κι η "σωστή" αρχιτεκτονική είναι μια ωραία κοιμωμένη, την οποία, όμως, ένα φιλί θα την ...κατέστρεφε.

Στον φωτεινό κύκλο της "επίσημης" και "καλής" αρχιτεκτονικής, τα "δοχεία ζωής" δείχνονται αδειασμένα από ζωή κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το μεγάλο ζητούμενο παραμένει [ατελέσφορα και, γι' αυτό, πεισματικά] το δεκαπεντάλεπτο δημοσιότητας. "Εικόνες", δηλαδή, ζωής τόσο "δουλεμένες", που, από μόνες τους, σου υποβάλλουν την ιδέα μιας ...εγχείρησης [πλαστικής μόνο;]. Καμιά φυσική τυχαιότητα και καμιά ανθρώπινη αυθαιρεσία. Όλα ελεγμένα, δοκιμασμένα, υπολογισμένα για μια στιγμή τελειότητας. "Χειρουργημένα" πάνω στον πάγκο του photoshop μπροστά στη βιτρίνα του workshop. Λεπτή κι εύθραυστη αισθητική; Ή, απεναντίας, μια άκαμπτη παρουσίαση, όσο τουλάχιστον και τα στερεότυπα για το πώς πρέπει να δείχνεται (και να είναι) η "καλή" αρχιτεκτονική;

Ενδεικτικά στερεότυπα φωτογραφίας, έκθεσης και παρουσίασης του αρχιτεκτονικού έργου: α) Για τις μονοκατοικίες: Ο καταγάλανος ουρανός, η ακύμαντη θάλασσα, το αμόλυντο τοπίο τα "έργα" ως αποβάθρες διάσωσης ανάμεσα στα τελευταία απομεινάρια της Εδέμ, ή του νεοελληνικού ονείρου. Τα υλικά, η οικοδομική, το κέλυφος στη ραστώνη του απομεσήμερου  αντάξια ενός Ελύτη. Οι καθαρές και σαφείς γραμμές (επίπεδα-όγκοι) σαν γενεαλογικά δέντρα ή, τουλάχιστον, σαν γραμμές ...ιθαγένειας. Η ευαισθησία, περιβαλλοντική και καλλιτεχνική αξεδιάλυτα, πιο εύθραυστη κι απ' το γυαλί [που κόβει στο μεταξύ]. Οι εσωτερικές λήψεις απαθανατίζουν τη συγχώνευση της αίθουσας τέχνης με την έκθεση επίπλου... η ζωή είναι πια μια installation... οι ένοικοι δεν θα ξαναγγίξουν τα πράγματά τους, δεν είναι καν μουσαφιραίοι στο δοχείο της ζωής τους... κατοικούν στην εικόνα του.

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με στερεότυπα που αφορούν: β) πολυώροφα κτίρια κατοικιών [δεν λέγονται "πολυκατοικίες"], γ) χώρους εργασίας, δ) χώρους "πολιτισμού", κοκ. Εκείνο, όμως, που σε κάθε περίπτωση δεν γίνεται να λείψει, είναι το στερεότυπο του "εθνικού" ...φωτός. Το οποίο δείχνει διπλά και τριπλά φτιαχτό, αν αναλογιστείς ότι εκφέρεται ακόμα και σήμερα, στην εποχή της ψηφιακής επεξεργασίας της εικόνας και της αγοράς ...φωτός.

Οι φωτογράφοι αρχιτεκτονικής γνωρίζουν πια πολύ καλά τη συνταγή τη σπουδάζουν. Οι επιμελητές των εκδόσεων και των εκθέσεων άλλο τόσο. Τον κύκλο συμπληρώνουν εξίσου δεινοί γραφίστες, κειμενογράφοι, πανελίστες. Απαραίτητα, το στυλιζάρισμα αυτού του εκλεκτού κι ευαίσθητου προϊόντος, που λέγεται "αρχιτεκτονικό έργο", περιβάλλεται από ένα στρώμα (ή μαξιλάρι) θετικότητας. Δεν πρόκειται παρά για το απαραίτητο "κοινό". Πάντα το ίδιο, δια βίου εκ-μαθητευόμενο ν' αγωνίζεται κι αυτό για την εισδοχή του στη σφαίρα του πλασματικού. Που, κατά τ' άλλα, περιφέρει το ψυχόδραμα της "προβολής του αρχιτεκτονικού έργου" εκεί γύρω στο κέντρο και τα κεντράκια. Ας συνυπολογίσουμε και τους φορείς, τις πρωτοβουλίες, τα workshops κι όλα τα νεοφανή σχήματα "ενεργών πολιτών", που φέρουν έναν σταυρό "εξευγενισμού" [τη χυδαία "gentrification"].

 

στάση ζωής και χρόνου

 

 

 

Μια "πατίνα" παράξενη, που, αν δεν προβάλλεται με έμφαση, πάντως δεν κρύβεται κιόλας. Απαλείφει κάθε τυχόν σκόνη χρόνου, που θα 'ταν ενδεχόμενο να παρεισφρήσει στο κάδρο, στη στιγμή, στην εικόνα. Για την ακρίβεια, μια πατίνα απουσίας κίνησης του χρόνου μια εργασία εξιδανίκευσης, παρόμοια με ...ταρίχευση. Μια εργασία αφαίρεσης χρόνου, μ' όλες τις τεχνικές εξάλειψης των σημείων της φθοράς. Επειδή η φθορά θεωρείται, γενικότερα, ότι δεν συνηγορεί στην εξιδανίκευση μιας τρέχουσας και ζωηρής [αποδοτικής κι επιδοσιακής] πραγματικότητας. [Η εξιδανίκευση ερειπίων είναι μια άλλη πτυχή του ίδιου εγχειρήματος, που 'χει τις ρίζες του στον ρομαντισμό και στο νεο-κλασικισμό.]

Βέβαια, όλ' αυτά δεν είν' άμοιρα του γεγονότος, ότι τα πιο εμβληματικά έργα αρχιτεκτονικής παρουσιάζονται σαν μαυσωλεία χρόνου. Κι όσο πλησιάζουμε στην εποχή της εικονικής πραγματικότητας, τα "έργα" διαμεσολαβούνται (ή πρακτορεύονται) με τέτοιον τρόπο, ώστε να μοιάζουν με κενοτάφια της ...πραγματικότητας [ομολογία εξόντωσης της πραγματικότητας και, μαζί, απορία για την τύχη της σωρού της]. Το "κτισμένο" έργο έχει απορροφηθεί από τις αναπαραστάσεις του. Τα ίδια τα (εφαρμοσμένα) έργα είναι πια ...φωτορεαλιστικά έχουν καταβροχθιστεί από την εικόνα τους. Έχουν υποκύψει στη σαγήνη του φωτορεαλισμού τους...

Μ' όλον αυτόν τον κόπο, η καλότητα της αρχιτεκτονικής είναι σχεδόν συγκινητική. Τόσο συγκινητική, που αν μπορούσαν, οι "εικόνες" θα ράγιζαν. Δεν μπορούν, ωστόσο, γιατί εδώ έχει ηττηθεί ώς κι η εντροπία. Στάση χρόνου! Πόση, άραγε, ενέργεια, πόση εργασία (φανερή κι αφανής, υλική κι άυλη, ενδοχώρια κι εξωχώρια ή υπεράκτια), απαιτούνται γι' αυτό το κατόρθωμα; Δυσανάλογος κόπος, ή μήπως πρόκειται για κάτι παραπάνω; Τόση εργασία για το τι; Τι "επενδύθηκε" άραγε εδώ;

 

ξέπλυμα χρόνου

 

 

 

Κοιτάζοντας πιο προσεκτικά κάποιες απ' αυτές τις "εικόνες" (τις οποίες ρίχνει στην κυκλοφορία η κωδική επιχείρηση "προβολή του αρχιτεκτονικού έργου"), δεν ξέρω γιατί, αλλά μου 'ρχεται μια λέξη: «ξέπλυμα». Είναι, ίσως, κάπως βαρύ να γίνει λόγος για "ξεπλυμένα" δοχεία ζωής, αλλά θα προσπαθήσω να ψηλαφίσω τη σημασία του "ξεπλύματος", τουλάχιστον όσον αφορά τις "εικόνες" που τα "επενδύουν".

Αναφέρομαι σε κάποιες αδιόρατες και φευγαλέες πινελιές ζωής, που αφορούν την περίπτωση μιας ακριβώς αντίθετης, από την προηγούμενη, κίνησης: την πρόσθεση χρόνου. Εισάγεται ένα (ψευδές, φτιαχτό) ιστορικό, το οποίο θα πρέπει κι αυτό, αμέσως, να κρατηθεί στην ίδια επισφαλή ακινησία. Ίσως μας βοηθούσε η ιδέα μιας δυσπροσδιόριστης προέλευσης, η οποία "επενδύεται" εδώ με κάποια επίκτητη τοπικότητα. Μια, να πούμε, off-shore αρχιτεκτονική, για την οποία η έκφραση «παραγωγή χώρου» (ή «έργου») δεν επαρκεί, ώστε να προσδιορίσει την έννοια των "παραγώγων" χώρου και τα συναφή τους όχι πια αρχιτεκτονικά έργα, αλλά  σχεδιαστικά παράγωγα.

Πίσω από μια επίφαση επιχειρηματικότητας [όπως λέμε «αρχιτεκτονικότητας»] και δημιουργίας πριν απ' όλα πλούτου κι "αξιών" ξεπροβάλλουν τα στερεότυπα τώρα μιας διαφορετικής κατηγορίας. Τα στερεότυπα μιας επιχειρησιακότητας κι επιδοσιακότητας, που δεν έχουν καμιά σχέση με "τοπικές" αξίες κι "αξίες" τοπικότητας. Ανήκουν, μάλλον, στη σφαίρα των άυλων αξιών που "παράγονται" από την υπερ-τοπική, πλανητική, αφηρημένη κίνηση των αξιών μιας οικονομίας πλασματικής. Εικονικές αξίες, οι οποίες μπορεί να πάρουν και κάποια υπόσταση απτή. Χωρίς, βέβαια, τίποτα να τις εμποδίζει να ...επαναδυνητικοποιηθούν.

Η παλιά "καλή" αρχιτεκτονική αποκτά, σ' αυτήν την περίπτωση, μια αύρα (ή φωτογένεια) που 'ναι αποτέλεσμα της ακινητοποίησης ενός χρόνου φερτού. Μια αύρα ευγένειας που, ωστόσο, δεν αφορά παρά μιαν αρχιτεκτονική του "παρά-": παράπλευρη, παράγωγη, παράλληλη, παράσιτη, παράγκα. Μπορεί εξευγενισμένη, αλλά πάλι παρά-. [Ένα αναπάντεχο νουάρ παρουσιάζεται, εκεί που δεν το περιμένεις.] Για να πω την αμαρτία μου, απορώ γιατί δεν προσθέτουν σ' όλ' αυτά και λίγη τεχνητή ...φθορά. Για λόγους μεγαλύτερης πειστικότητας. Κάποια σεμνοτυφία της (εγχώριας) "καλής" αρχιτεκτονικής; Νεο-κλασικιστικά κατάλοιπα;

 

επιμύθιο

 

 

 

Το "δοχείο ζωής" κατάντησε ουρητήρας του Ντυσάν, για τον οποίο είχε πει ο Μπάλλαρντ ότι κάποιος, από πάνω, κόπρισε μέσα του. Ο Α. Κωνσταντινίδης θα πρέπει να κατάλαβε κάτι τέτοιο πολύ καλά, προς το τέλος της ζωής του. Έτσι, το σπίτι στην Ανάβυσσο σ' ασπρόμαυρο μοιάζει πια με βατήρα για μια πράξη εξόδου. Τα δε εγκαταλελειμμένα Ξενία αναπαριστούν το τέλος μιας εποχής σχεδόν ανέμελης, σαν τον ελληνικό κινηματογράφο της δεκαετίας του '60. Μιας δεκαετίας, ωστόσο, κάθε άλλο παρά για γοργόνες και μάγκες, αλλ' αυτή είναι μια άλλη στιγμή του νουάρ της εντόπιας αρχιτεκτονικής. Δεν είναι τυχαίο, πάντως, που η τηλεόραση έχει επαναλάβει άπειρες φορές εκείνες τις ταινίες λες κι αυτό που συνέβαινε τότε, έξω απ' τους σινεμάδες της χώρας, να στοιχειώνει ακόμα το σήμερα. Βαθιά η αγωνία εκείνης της ανεμελιάς κι αισιοδοξίας, σε μια χώρα που τ' άλλο της μισό να μην πω και παραπάνω βρίσκονταν στη σκιά...

Μπαίνοντας στη μετα-νεοτερική εποχή, και με τον "εκσυγχρονισμό" που αναλαμβάνει έργο (κάπου στα μέσα της δεκαετίας του '90), η χώρα σχεδόν διπλασίασε πάλι τον πληθυσμό των ...ιθαγενών της. Περνώντας, εν μία νυκτί [τη μεγάλη βαλκανική νύχτα του '90], στον παράλληλο κόσμο της "νέας οικονομίας". Στη μέθη της πλασματικής οικονομίας και στον ίλιγγο των υψηλών αποδόσεων, των χρηματιστηριακών και χρηματοπιστωτικών "παραγώγων". Αυτή η κίνηση, βέβαια, συνδυάζεται με μια παράλληλη σειρά "εθνικών στόχων" κι επιδόσεων, μικρότερων ή μεγαλύτερων, όπως: τα "μεγάλα" έργα, οι πολιτιστικές πρωτεύουσες, η ολυμπιάδα, η ΟΝΕ, οι "συγκλίσεις", τα "πλαίσια στήριξης", ώς και τα champions league με τις eurovision.

Εκείνο το άλμα προς την επικράτεια της πλασματικότητας [στην εικονική παραγωγή και την παραγωγή εικονικότητας] είναι δυνατόν ν' άφησε, άραγε, ανέγγιχτη την "καλή" αρχιτεκτονική στον τόπο μας; Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, το χρονικό αυτής της (χθεσινής) περιόδου έχει αρχίσει να συμπληρώνεται σαν ψηφιδωτό, με προσωπικές μαρτυρίες κι εκτιμήσεις. [Το διαπιστώνουμε και μέσ' από τις "σελίδες" του greekarchitects.] Μια ακόμα "ανέμελη" και "δημιουργική" δεκαετία-δεκαπενταετία, της οποίας η αγωνία βρίσκει σήμερα τη ...λύση της και της οποίας η πανηγυρική τελετή λήξης, (προσωπικά) εκτιμώ, υπήρξε ο ("μακρινός") Δεκέμβρης του 2008.

 

συμπέρασμα:

Τα δοχεία ζωής φθείρονται και βρωμίζονται, εκ των πραγμάτων και για χίλιους δυο λόγους. Διαφορετικά, δεν θα 'ταν "δοχεία ζωής", αλλά "εικόνες ζωής". Βγαλμένες απ' τα ("σοβαρά") περιοδικά κι "επιθεωρήσεις" αρχιτεκτονικής, από εκθέσεις (επιλεγμένου κι εκλεκτού) αρχιτεκτονικού έργου, ή από παρουσιάσεις "καλής" αρχιτεκτονικής. Ποιο είναι το κόστος λειτουργίας όλης αυτής της θετικότητας, της καλότητας, της ευγένειας; Ποιο είναι το βλαπτικό ψυχολογικό και διανοητικό τους "αποτύπωμα"; [Όπως λέμε, τελευταία, «περιβαλλοντικό αποτύπωμα».] Αυτό, βέβαια, δεν πρόκειται να μας το δείξει κανένα περιοδικό, καμιά παρουσίαση, καμιά έκθεση. Εκτός κι αν... εκτός κι αν τα εκλάβουμε και τα ίδια ως σύμπτωμα και μόνο.

υστερόγραφο:

Ποια μορφή θα πάρει, άραγε, ο "εξευγενισμός" σε συνθήκες απύθμενης κι αξεπέραστης κρίσης του πολιτικού, οικονομικού και πολιτιστικού (μας) συστήματος; Θα επαναληφτεί η ιστορία; Το ρωτώ, επειδή εμφανίστηκαν κιόλας οι επίγονοι (και κληρονόμοι) ανάλογων ιστορικών προηγούμενων. Καθαρή φάρσα, κι αυτή τη φορά.

σημείωση

[01]    Balthasar Holz: σχεδόν μυθοπλαστικό πρόσωπο, αρχιτέκτονας της δεκαετίας του 1970, στη ...Δρέσδη, τον οποίον "ανακάλυψε" πρόσφατα (;) ο L. Woods. Βλ.
http://lebbeuswoods.wordpress.com/2009/12/05/probable-form  
http://www.lebbeuswoods.net/HOLZessay.pdf