ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ
15 Νοέμβριος, 2006
Ελληνικότητα και αρχιτεκτονική
«Ελληνικότητα», μια έννοια πλήρως παρεξηγημένη, που καταδυναστεύει πάνω από έναν αιώνα τώρα τόσο τον χώρο των αρχιτεκτόνων όσο και γενικότερα τον χώρο της ελληνικής διανόησης.
| Σαν κατά κάποιο τρόπο να είμαστε αναγκασμένοι να τοποθετούμαστε πάντα σε σχέση μ' αυτήν, αυτή να καθορίζει με έναν τρόπο υποδόριο, αρνητικά ή θετικά, τη θέση ενός έργου τέχνης, μιας αρχιτεκτονικής άποψης. Και όταν γίνεται προσπάθεια η έννοια αυτή να προσδιοριστεί στον χώρο της αρχιτεκτονικής, για παράδειγμα, τις περισσότερες φορές σταματά σε γραφικά αναμασήματα της «παράδοσης», σε μορφολογικές μόνον αναφορές και εικονογραφικές μιμήσεις που στερούνται περιεχομένου ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε αφηρημένα ζητήματα αναλογιών, κλίμακας κ.λπ. Ο υποτιθέμενος «γνήσιος ελληνικός χαρακτήρας» που αναζητείται στο αρχιτεκτόνημα είναι κάτι ακαθόριστο και νεφελώδες. |
|
Ο ρόλος της παράδοσης
Η παράδοση αιώνων στον τόπο μας, με τα συγκλονιστικά ερείπια, λειτουργεί διπλά: άλλοτε ως κινητήρια δύναμη άλλοτε ως παράμετρος ανυπέρβλητη, είναι ταυτόχρονα ευχή και κατάρα. Απαιτεί μεγάλη προσπάθεια να μην εγκλωβιστείς μέσα στη μαγνητική της έλξη και να μπορέσεις να προχωρήσεις ελεύθερος, προσπαθώντας να ερμηνεύσεις τη συλλογική πραγματικότητα γύρω σου, αφήνοντας πάνω της και το δικό σου προσωπικό χνάρι, κατά πώς έχεις ευθύνη.
Οι σημαντικές στιγμές στην ιστορία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής ήταν εκείνες όπου η αρχιτεκτονική δημιουργία λειτούργησε απελευθερωμένη από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος, μακριά από κάθε εσωστρέφεια και απομονωτισμό. Οταν κατάφερε να αποκωδικοποιήσει και να κατανοήσει τη βαθύτερη ουσία που βρίσκεται σε κάθε τοπική παράδοση, αλλά ταυτόχρονα και στη ζωντανή πραγματικότητα τής εποχής της και να την εκφράσει με σύγχρονο τρόπο, προσδίδοντάς της νέο περιεχόμενο. Γιατί ούτως ή άλλως κάθε άξιο έργο δεν μπορεί παρά να βασίζεται σ' αυτό που προϋπήρχε και ταυτόχρονα να «τρεμοπαίζουν πάνω του οι ανταύγειες του μέλλοντος», που έλεγε ο Αντρέ Μπρετόν.
| Πολλοί αρχιτέκτονες αλλά και καλλιτέχνες αναφέρονται ως «θεματοφύλακες» κατά κάποιον τρόπο της «ελληνικότητας», ως συνεχιστές τού μεγάλου ιδεώδους της φυλής, έτσι που αυτή η συνέχεια να μην μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν. Και είναι αρκετοί εκείνοι, κριτικοί, ιστορικοί, ακόμη και οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες, που συνειδητά είτε ασυνείδητα βοήθησαν να εδραιωθεί μια τέτοια άποψη, που στην ουσία βασίζεται στην τάση αποκλεισμού κάθε μη «ελληνικής» επίδρασης με κεντρικό σύνθημα «επιστροφή στις ρίζες». |
Αλλά, μην τυχόν και μια τέτοια θέση είναι στη βάση της οπισθοδρομική και αντιδραστική; Μήπως αποκλείει πολύ σημαντικούς αρχιτέκτονες ή καλλιτέχνες γενικότερα, που δεν ενδιαφέρθηκαν για τη στενή ερμηνεία της συνέχειας αυτής, αλλά ενδεχομένως για μιαν άλλη, ίσως πιο δύσκολη; Τη συνέχεια της οικουμενικής διανόησης, της διανόησης που δεν γνωρίζει σύνορα και αναφέρεται σε όλους τους ανθρώπους. Της αρχιτεκτονικής εκείνης που δεν την ενδιαφέρει να αποδείξει τίποτα, μακριά από ψεύτικες ωραιοποιήσεις και κολακείες, αλλά που εκφράζει τη βαθύτερη αλήθεια της ύπαρξής της, να στεγάσει σε κάθε ιστορική συγκυρία όσο το δυνατόν καλύτερα την ανθρώπινη ανάγκη, τη ζωή.
Αλλωστε, σε ποια Ελλάδα αναφερόμαστε; Λες και η κοινωνία μας είναι ενιαία και μονολιθική, ότι δεν υπάρχουν διαφορετικές ή εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις. Φωνές τόσο ίδιες στην ουσία τους υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν ανεξάρτητα από εθνικές ιδιαιτερότητες. Αυτό που τις ενώνει και τις φέρνει κοντά δεν είναι τα εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά η κοινή αντιμετώπιση της ζωής, τα ίδια κοινωνικά προβλήματα, οι ίδιες αγωνίες, τα ίδια βάσανα.
Σταυροδρόμι πολιτισμών
Γιατί αν κάτι χαρακτήριζε -και χαρακτηρίζει ακόμη- τον τόπο μας είναι το γεγονός ότι αποτελούσε πάντοτε σταυροδρόμι πολιτισμών. Ενα σταυροδρόμι Ανατολής- Δύσης αλλά και Βορρά - Νότου, με πολιτισμούς πολύ παλιούς και μεγάλους να συναντιούνται. Μέσα από τη συνύπαρξη αυτή, την ώσμωση των διαφορετικών ιδεών, γεννήθηκε το νέο και το ουσιαστικό. Οι ιδέες δεν γνωρίζουν σύνορα, γλώσσα, θρησκεία, χρώμα, δεν περιορίζονται σ' έναν συγκεκριμένο τόπο.
Σημασία έχει να κατανοούμε και να κρίνουμε την κάθε αρχιτεκτονική δημιουργία ξεχωριστά ως αυτόνομη οντότητα, ενταγμένη στις συνθήκες τής εποχής της και όχι, για λόγους ευκολίας ή ανούσιας ταξινόμησης, να προσπαθούμε να την κατατάξουμε με αυθαίρετο τρόπο στην τάδε ή τη δείνα κατηγορία.
Ετσι θα μπορούσε η αρχιτεκτονική του Τάκη Ζενέτου, για παράδειγμα, που θεωρείται «διεθνής», σε αντιδιαστολή με άλλες που χαρακτηρίζονται με περισσή ευκολία «ελληνικές», να μας ενδιαφέρει και να αξίζει περισσότερο την προσοχή μας. Αυτό που πρέπει να μας απασχολεί είναι αν η αρχιτεκτονική είναι καλή, και τα κτίρια που σχεδίασε και μας άφησε ως πολύτιμη κληρονομιά ο Ζενέτος ήταν εξαίρετα! Βασίζονταν σε αρχές ουσιαστικές, αλλά κυρίως στο ανήσυχο πνεύμα του δημιουργού τους. Εχουν μια καθαρότητα μοναδική, είναι αυθεντικά και δεν προσπαθούν να είναι κάτι άλλο από αυτό που λένε, ούτε να μιμηθούν και να αντιγράψουν τα ξενόφερτα πρότυπα και τις εφήμερες μόδες της εποχής.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως τα κτίρια αυτά -όπως και άλλων Ελλήνων αρχιτεκτόνων- η κοινωνία μας δεν τα κατάλαβε, δεν τα προστάτεψε ως εξαιρετικά δείγματα που διηγούνται με τον καλύτερο τρόπο την ιστορία του ελληνικού μοντερνισμού. Πάντοτε τα θεωρούσε «ξένο» σώμα, αφού δεν παρέπεμπαν σε γνωστές μορφές που απλουστευτικά θεωρούνταν «ελληνικές». Κορυφαία στιγμή υπήρξε ο «τεμαχισμός» και η καταστροφή, από την ίδια μάλιστα την πολιτεία, του εργοστασίου ΦΙΞ και οι λίγες φωνές διαμαρτυρίας που ακούστηκαν προέρχονταν μόνον από τον χώρο των αρχιτεκτόνων, αφού οι πολίτες της Αθήνας στην πλειονότητά τους αδυνατούσαν να κατανοήσουν τη μεγάλη αρχιτεκτονική αξία ενός ακόμη «γκρίζου» κτιρίου.
Η τέχνη και η αρχιτεκτονική όμως στις καλύτερες στιγμές τους έχουν ανατρεπτικό χαρακτήρα! Ρόλος τους είναι να λειτουργούν κριτικά στη μία και μοναδική πραγματικότητα που παρουσιάζεται, βγάζοντας στην επιφάνεια και αναδεικνύοντας τις άπειρες εκδοχές και ερμηνείες της. Απέναντι στον ελληνοκεντρισμό, που λειτουργεί ως παράγοντας εφησυχασμού και νάρκωσης, δεν βρίσκεται η άνευ όρων προσχώρηση σε μια υποτιθέμενη διεθνή πρωτοπορία. Το δίλημμα «τοπικό ή διεθνές» είναι ψεύτικο και το μόνο που καταφέρνει είναι να διαιωνίζει το κυρίαρχο πολιτισμικό μοντέλο που επικρατεί χρόνια τώρα στον τόπο μας.
Αναχρονιστικά δόγματα
Ισως, αν μπορέσουμε να απεξαρτηθούμε από αυτό που στενά και εικονογραφικά μόνο αποτελεί την παράδοσή μας, κόβοντας οριστικά το συρματόπλεγμα που μας φυλακίζει μέσα σε αναχρονιστικά δόγματα και μύθους, και κοιτάξουμε κατευθείαν την ψυχή και την καρδιά μας ελεύθεροι, τότε μόνο μπορεί να είμαστε σε θέση κάτι να κάνουμε. Να εκφράσουμε δηλαδή με ειλικρίνεια τους δισταγμούς, τις αγωνίες, τις αντιφάσεις, τα διλήμματα μας την πολλαπλή και ρευστή πραγματικότητα που υπάρχει γύρω μας.
Μπορεί η αλήθεια και το δίδαγμα που αναζητούμε να βρίσκονται δίπλα μας, στο ταπεινό αυθαίρετο με τις αναμονές στην ταράτσα που κτίζεται σε όλες τις χώρες, με πανομοιότυπο σχεδόν τρόπο. Ενα αυθαίρετο που δεν έχει συγκεκριμένη πατρίδα ή πιστοποιητικά εντοπιότητας, κτισμένο όμως με τα όνειρα και τους κόπους μιας ολόκληρης ζωής. Αυτό το «διεθνές» διαχρονικό σπιτάκι με τα ευτελή υλικά κατασκευής, συσσωρεύει μέσα στον ελάχιστο χώρο του όλη την ουσία της αρχιτεκτονικής.
Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθηγητή Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων στο ΕΜΠ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
Σχετικές Δημοσιεύσεις:
- Σκοτώνουν τον ελληνικό μοντερνισμό ( 16 Μάρτιος, 2004 )
- Το άγχος της «καινοτομίας» ( 13 Ιούλιος, 2007 )
- Τα όμορφα σπίτια όμορφα... ζωγραφίζονται ( 08 Φεβρουάριος, 2006 )
- Το ιδιωτικό και το συλλογικό πρόσωπο της πόλης ( 19 Ιανουάριος, 2007 )
- Χτίζοντας τον... ουρανό ( 26 Ιούλιος, 2006 )
- Βίοι παράλληλοι και αντίστροφοι ( 18 Μάρτιος, 2006 )
- Το σπίτι ως «δοχείο ζωής» ( 06 Μάιος, 2006 )
- Γιαπί: το μεγάλο σχολείο του αρχιτέκτονα ( 10 Ιούνιος, 2006 )
- Τεμαχίζοντας και κατεδαφίζοντας το παρελθόν ( 20 Ιούνιος, 2006 )
- Η πιο καθαρή μορφή έρευνας και πειραματισμού ( 28 Σεπτέμβριος, 2006 )
- Μια αυτονόητη συνθήκη ( 10 Μάρτιος, 2007 )
- Η πόλη των μεγάλων αντιθέσεων ( 03 Νοέμβριος, 2006 )
- Η κριτική και οι κριτικοί της ( 04 Δεκέμβριος, 2006 )
- Μικρές πόλεις μέσα στην πόλη ( 11 Ιανουάριος, 2007 )
- Η ψευδαίσθηση του εικονικού ( 23 Μάρτιος, 2007 )
- Η αινιγματική λειτουργία του ( 29 Μάιος, 2007 )
- Τα υποβλητικά τοπία των βράχων ( 02 Νοέμβριος, 2007 )
- Οι πόλεις της ταχύτητας ( 30 Ιούλιος, 2011 )
- Η ρημαγμένη λαϊκή μας παράδοση ( 11 Ιανουάριος, 2008 )
- Η αρχιτεκτονική ως περιτύλιγμα ( 07 Απρίλιος, 2008 )
- Η σκάλα του παλιού νεοκλασικού ( 15 Φεβρουάριος, 2009 )
- «Μέτρον... άχρηστον» ( 03 Ιούνιος, 2009 )
- Η βρώμικη πόλη ( 01 Ιούλιος, 2009 )
- Η αρχιτεκτονική της ματαιοδοξίας ( 17 Αύγουστος, 2009 )
- Αρχιτεκτονική: τέχνη ή επιστήμη; ( 06 Φεβρουάριος, 2010 )
- «Η καλή αρχιτεκτονική είναι απαραίτητα βιοκλιματική» ( 01 Μάρτιος, 2010 )
- BINTEO: «Η Αρχιτεκτονική στον 21ο αιώνα» ( 08 Δεκέμβριος, 2009 )
- Η αρχιτεκτονική και η πόλη ( 17 Δεκέμβριος, 2009 )
- Ο ΒΙΟΣ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ ΕΙΝΑΙ ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟΣ* ( 05 Ιανουάριος, 2010 )
- Το δύσβατο μονοπάτι της αρχιτεκτονικής ( 20 Ιανουάριος, 2006 )
- Το μικρό σπίτι στα Ταμπούρια ( 12 Απρίλιος, 2010 )
- Τα Τρίκαλα των παιδικών βιωμάτων ( 02 Φεβρουάριος, 2017 )
- Η απάνω και η κάτω πόλη ( 25 Μάιος, 2010 )
- Γεννηθήκαμε μέσα σε ερείπια και ερείπια αντικρίζουμε ( 08 Ιούλιος, 2010 )
- Παράδοση και γραφειοκρατία ( 06 Αύγουστος, 2010 )
- Τ. Παπαϊωάννου. ΠΥΡΓΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑ 2010 ( 13 Σεπτέμβριος, 2010 )
- Μονογραφική Έκθεση Δημήτρης Ησαΐας - Τάσης Παπαϊωάννου ( 10 Μάρτιος, 2011 )
- “Ανακοίνωση: Σήμερα το μάθημα μεταφέρεται στο μουσείο” ( 15 Φεβρουάριος, 2011 )
- Τάση Παπαϊωάννου: οι πολύτιμοι συνεργάτες του αρχιτέκτονα ( 01 Μάιος, 2011 )
- Το ταλέντο που χάνεται στις συμπληγάδες ( 26 Σεπτέμβριος, 2011 )
- Σε αναζήτηση της «χαμένης παιδικής χαράς» ( 10 Οκτώβριος, 2011 )
- Υπόγειες διαδρομές ( 22 Οκτώβριος, 2011 )
- Το αμετάκλητο φως ( 27 Δεκέμβριος, 2011 )
- Δημόσια κτήρια του '60 ( 01 Νοέμβριος, 2011 )
- Βιντεοσκόπηση: «Η Αρχιτεκτονική των Εξαρχείων και η διάσωση του κτηρίου της οδού Θεμιστοκλέους 62» ( 05 Μάρτιος, 2012 )
- Η αρχιτεκτονική ως τρόπος ζωής ( 22 Φεβρουάριος, 2012 )
- «Το χτίσιμο» ( 07 Μάιος, 2012 )
- Το κόκκινο σπίτι στη Σύρο ( 15 Ιανουάριος, 2012 )
- Ο μάστρο-Τζαννής από τη Φολέγανδρο ( 12 Νοέμβριος, 2011 )
- Παραδοσιακοί οικισμοί, ένα σύγχρονο δίδαγμα ( 15 Δεκέμβριος, 2011 )
- Ο Μαστρο-Τζάννης απο την Φολέγανδρο (2) ( 29 Νοέμβριος, 2011 )
- Πεζοδρομήσεις ( 03 Ιούνιος, 2012 )
- Οι αναπλάσεις έχουν χρώμα αλλά και χρήμα ( 13 Σεπτέμβριος, 2012 )
- Τοπίου εγκώμιον ( 08 Απρίλιος, 2012 )
- ΑΘΗΝΑ: οδός Τοσίτσα ( 22 Οκτώβριος, 2012 )
- Το Ωδείο Αθηνών ( 21 Ιούλιος, 2012 )
- Θεμιστοκλέους και Τζαβέλλα γωνία ( 18 Νοέμβριος, 2012 )
- Δελφοί, θύμα της φτήνιας των καιρών ( 10 Δεκέμβριος, 2012 )
- Το σπίτι μας ( 23 Απρίλιος, 2013 )
- Τα κουτιά ( 27 Ιανουάριος, 2013 )
- Λαϊκά σπίτια στη Σαλαμίνα ( 07 Μάρτιος, 2013 )
- Οι Πορτογάλοι σέβονται τον δημόσιο χώρο. Εμείς; ( 03 Απρίλιος, 2013 )
- Είμαστε όλοι μετανάστες ( 22 Μάιος, 2013 )
- Eνα προσφυγικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη ( 11 Ιούνιος, 2013 )
- Να ξανασκεφτούμε (RE-THINK) την Αθήνα, λοιπόν… ( 05 Ιούλιος, 2013 )
- Τ’ Ασφεντιού της Κω ( 06 Σεπτέμβριος, 2013 )
- Η νεοελληνική αρχιτεκτονική σήμερα ( 27 Αύγουστος, 2013 )
- Η πόλη του φόβου ( 10 Αύγουστος, 2013 )
- Αλησιδερή ( 23 Οκτώβριος, 2013 )
- Η αρχιτεκτονική και ο αρχιτέκτονας στη δίνη της κρίσης ( 13 Νοέμβριος, 2013 )
- Θα τους το επιτρέψουμε; ( 20 Μάρτιος, 2014 )
- The Mall ( 11 Ιούλιος, 2014 )
- Οπισθοδρομική πρόοδος ( 19 Μάιος, 2014 )
- Ο μικρός πεζόδρομος ( 16 Σεπτέμβριος, 2014 )
- ΦΙΞ: χάθηκε η «συνομιλία» με τον Ζενέτο ( 12 Νοέμβριος, 2014 )
- Πραγματικό ή εικονικό πανεπιστήμιο; ( 26 Νοέμβριος, 2014 )
- Αστέρας Βουλιαγμένης ( 02 Δεκέμβριος, 2014 )
- Το κτίριο Αβέρωφ ( 12 Δεκέμβριος, 2014 )
- …Για τη μαστορική ( 23 Ιανουάριος, 2015 )
- H μοναξιά του υπουργείου Παιδείας ( 15 Ιανουάριος, 2015 )
- Στα υπόγεια του κτιρίου Βάιλερ ( 09 Φεβρουάριος, 2015 )
- Αρχιτεκτονική και απουσία ( 25 Μάρτιος, 2015 )
- Αρχιτεκτονική ( 24 Απρίλιος, 2015 )
- Έτσι τελειώνει ο κόσμος ( 04 Ιούνιος, 2015 )
- Θειάφες της Μήλου ( 17 Οκτώβριος, 2015 )
- Βιντεοσκόπηση: Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση ( 08 Ιούνιος, 2015 )
