Επέκταση (ή μετάλλαξη;) της Εθνικής Πινακοθήκης

Το 1976 οι αρχιτέκτονες (1) Παύλος Μυλωνάς και Δημήτρης Φατούρος, μετά από βράβευση σε πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ολοκλήρωσαν ένα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής αξίας δημόσιο κτήριο, από τα ελάχιστα δείγματα σωστά εφαρμοσμένης ύστερο-μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Η μελέτη της Εθνικής Πινακοθήκης είχε φυσικά ολοκληρωθεί πολλά χρόνια νωρίτερα, από τις αρχές της δεκαετίας του ‘60, ενώ η κατασκευή της διήρκησε περισσότερα από 10 χρόνια.

Με αφορμή την επικείμενη (2) ανακατασκευή και επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης από άλλους αρχιτέκτονες και τους σχετικούς διθυράμβους που προβάλλουν αλλά και αναπαράγουν πολλά Μ.Μ.Ε., θα ήθελα να σταθώ σε ορισμένες σημαντικές πτυχές του θέματος που - περιέργως - κανέναν δεν φαίνεται να απασχολούν.

Καταρχήν να επισημάνω μια "προπαγάνδα" των μέσων ενημέρωσης, που αφελώς (ή σκοπίμως;) αναφέρουν την ανακατασκευή - επέκταση ως "Η Νέα Πινακοθήκη". Πάντως βάσει των φωτορεαλιστικών σχεδίων που δημοσιεύονται και προφανώς καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την μελλοντική μορφή του κτηρίου, φαίνεται ότι ίσως και να έχουν δίκιο οι θριαμβολογούντες.

Στην αρχαιολογία οι σύγχρονοι μελετητές καθορίζουν σχέσεις με σοβαρό ιδεολογικό υπόβαθρο ανάμεσα στο αρχαίο εύρημα και τη σύγχρονη παρέμβαση, διαχωρίζοντας στις αναστηλώσεις εμφανώς, αλλά όχι βιαίως, την μεταγενέστερη παρέμβαση από το "πληγωμένο" μνημείο. Στη δύσκολη αυτή σύζευξη παλιού - νέου θεωρείται απολύτως κομβικής σημασίας να παρουσιάζονται με μέτρο και ιεράρχηση τα όρια των δύο αξιών χωρίς να συγχέονται και ταυτόχρονα να συν-λειτουργούν ως όλο.

Θα μπορούσαν όμως να υπάρξουν ανάλογοι κανόνες για ανανεωτικές παρεμβάσεις σε ιστορικά δείγματα σύγχρονης αρχιτεκτονικής (που φυσικά δεν ταυτίζεται με την αρχαιολογία) και ιδιαίτερα όταν υπαγορεύονται από το σημερινό - δυστυχώς κυρίαρχο - πνεύμα της αρχιτεκτονικής του εντυπωσιασμού, του θεάματος και του life-style; Οι μεταμοντέρνες - pop παρεμβάσεις άραγε αντλούν δύναμη από έντιμες εκσυγχρονιστικές διεργασίες ή υπηρετούν την παγκόσμια βιομηχανία (κάθε είδους) με την αμέριστη υποστήριξη εκδοτικών συγκροτημάτων. (χορηγός - προώθηση); Οι μαζικές αρχιτεκτονικές "παρεμβολές" σε υπάρχοντα κτήρια που παρακολουθούμε στην ελληνική (και παγκόσμια) αρχιτεκτονική τα τελευταία χρόνια, έχουν άραγε την παραδειγματική ποιότητα της επέκτασης του Βυζαντινού μουσείου Θεσσαλονίκης του Κυριάκου Κρόκου ή λειτουργούν τις περισσότερες φορές παραπλανητικά, ως ξένο σώμα;

Διερωτώμαι: γιατί πρέπει άραγε να θεωρείται ως αυτονόητα δεδομένο ότι η μετάλλαξη του κτηρίου (ως σύνολο) της εθνικής πινακοθήκης φέρει "τη σφραγίδα της νέας εποχής", όπως τονίζει σε παρέμβαση του ο Ν. Χαρκιολάκης (3) απαντώντας σε άρθρο (4) του καθηγητή Τάσου Μπίρη, που πρώτος (και μόνος) έθεσε το πρόβλημα στην ολοκληρωμένη σύνθετη μορφή του;
Διερωτώμαι επίσης: Τι επιβάλλει τις βραδινές εκλάμψεις Νεουορκέζικου τύπου από τη mega βιτρίνα της επέκτασης; Έχουν άραγε ως στόχο την αθρόα προπώληση εισιτηρίων με δόλωμα την προβολή από αυτήν της Τέχνης, ως προϊόντος προς οικονομική αξιοποίηση; Ο Πολιτισμός δεν έχει ανάγκη τον προσηλυτισμό, αλλά εκείνους που τον αναζητούν παραγωγικά ως οφείλουν άλλωστε. Και αυτό δεν διατυπώνεται ως συντηρητικός προβληματισμός αλλά ως βασική ιδεολογική αρχή. Ώστε να διαχωρίζεται η στάση (ή καλύτερα η απόσταση) της αρχιτεκτονικής των κτηρίων πολιτισμού από εκείνη των κτηρίων έκθεσης αυτοκινήτων, που και αυτά άλλωστε διαθέτουν συχνά ράμπες, έντονα προβεβλημένες προς την πόλη.

Ναι, υπάρχει παγκοσμίως πληθώρα γνωστών - και προσθέτω, ανάλογων - παραδειγμάτων επεκτάσεων σε υφιστάμενα κτήρια που εκθειάζονται από MME αλλά πολλά πλέον γίνονται χωρίς λόγο ή καλύτερα για άλλο λόγο. Μην ξεχνάμε άλλωστε το "πανηγύρι" των ολυμπιακών αγώνων που εγκαινίασε ανάλογες γραφές και συμπεριφορές.

Εντούτοις όμως το πιο δυσοίωνο από όλα τα άλλα είναι ότι ακριβώς δεν έγινε καμία τέτοια συζήτηση εκτός της θαρραλέας παρέμβασης του καθηγητή Μπίρη, που όμως για άγνωστους (ή γνωστούς;) λόγους κόπηκε στην αρχή της. Αντιθέτως επικράτησε και επικρατεί απόλυτη σιωπή (και αδιαφορία;) ιδιαιτέρως από την πλευρά των - συνήθως περί τα κοινά προβληματιζόμενων - αρχιτεκτόνων. Και μάλιστα η σιωπή αφορά κυρίως την δεοντολογική - ιδεολογική πλευρά του θέματος, όπως τώρα τελευταία γενικώς παρατηρείται και σε πολύ σημαντικότερα ζητήματα που αφορούν τη μεγάλη κρίση.

Ναι. Υπάρχει η δεοντολογική και ιδεολογική πλευρά του θέματος. Σε συνέχεια της παρέμβασης του, ο Μπίρης ευθέως αναφέρεται στη πνευματική σύνδεση και συγγένεια του δημιουργού με το έργο του και σημειώνει: "...καίρια θίγεται μια ευαίσθητη περιοχή της αρχιτεκτονικής διαδικασίας, δηλαδή εκείνη της περιούσιας, προσωπικής και υπεύθυνης σχέσης του δημιουργού με το δημιούργημά του...".
Θα ήθελα εδώ να μεταφέρω ορισμένες σκέψεις ως ενεργός αρχιτέκτων μικρών, μεγάλων, καλών, μέτριων ή και κακών κτηρίων:
Οι "σχολιαστές" της αρχιτεκτονικής (αρχιτέκτονες ή δημοσιογράφοι) που ως promoters δεν παράγουν αλλά "κατατάσσουν" σε βαθμολογικές λίστες την αρχιτεκτονική, δύσκολα μπορούν να νιώσουν τι θα πει να σου "χαλάει" κάποιος άλλος το έργο σου και ταυτόχρονα να το μετατρέπει σε δικό του. Οι αρχιτέκτονες όμως που παράγουν αρχιτεκτονική, (όπως υποθέτω είναι και οι νέοι μελετητές της επέκτασης) όφειλαν να γνωρίζουν τη σημασία της συγκεκριμένης παραμέτρου. Αντίθετα όμως, ως απάντηση προς τον καθηγητή Μπίρη σε παρέμβαση τους στον τύπο (5) δηλώνουν:
" Συντηρητικοί προβληματισμοί περί «πατρότητας» της αρχιτεκτονικής δεν συνάδουν με ένα πνεύμα συνολικής θεώρησης της κοινωνικής και πολιτισμικής προσφοράς της αρχιτεκτονικής δημιουργίας...". (!!)

Ανάλογες - ως ένα βαθμό - με τις παραπάνω απόψεις διατυπώνουν άμεσα ή έμμεσα σε άρθρα τους (6) στο GreekArchitects.gr και οι συνάδελφοι Ν. Μιτζάλης και Α. Γιακουμακάτος σε αντίστοιχες (βλ. 1 - βλ. 2) παρεμβάσεις τους. ( Έχει καταστεί σαφές χρόνια πια, ότι το GreekArchitects.gr ουδέποτε έχει ασκήσει λογοκρισία σε θέσεις και απόψεις αντίθετες προς τις δικές του).

Όμως, πέρα από τη "συναισθηματική φόρτιση" των περί πατρότητας αντιπαραθέσεων, μια αρχιτεκτονική δημιουργία δεν εμπεριέχει χαρακτηριστικά ανάλογα με αυτά που επισημαίνει ο καθηγητής Μπίρης και "έπεσαν όλοι να τον φάνε"; Γράφει συγκεκριμένα:

"...Ας αναλογισθούμε π.χ. εάν θα επιχειρούσε ποτέ η Πολιτεία, σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ποίησης, να αναμορφώσει το «Αξιον Εστί» αναθέτοντας το εγχείρημα -μέσω ταχύρρυθμου «διαγωνισμού διά προσκλήσεων»- σε άλλο ποιητή. Και μάλιστα, ενόσω ο Ελύτης θα ήταν ακόμη ζωντανός και εν δράσει, αλλά αποστερημένος των πνευματικών δικαιωμάτων του στο ίδιο του το έργο!..."

Το παρόν κείμενο μου δεν εξετάζει τον τρόπο που δόθηκε το έργο στους νέους μελετητές και όχι στο Δ. Φατούρο. Μέσα από άρθρα (βλ. σημειώσεις) που επισυνάπτω, ο κάθε αναγνώστης μπορεί να βγάλει να δικά του συμπεράσματα. Προσωπικά κατανοώ ως ένα βαθμό τις συνθήκες και τους λόγους [βλέπε και 2η παρέμβαση Μπίρη- (7)] που δόθηκε το έργο σε "ξένη" προς το κτήριο αρχιτεκτονική ομάδα. Υποπτεύομαι επίσης και τη δικαιολογημένη πικρία ενός αστείρευτου, παραγωγικού και σημαντικού αρχιτέκτονα, όπως είναι ο Δ. Φατούρος, που "δεν χάνει άσκοπα δευτερόλεπτο από τη ζωή του".

Αυτό όμως που θα ήθελα να επισημάνω (κυρίως προς τους ταγούς της τέχνης και της αρχιτεκτονικής), είναι η ασυνεπής στάση τους - κατά το δοκούν - απέναντι σε εξαιρετικής σημασίας ζητήματα, όπως εκείνο της δεοντολογίας και γιατί όχι, ενός -ξεχασμένου πια-αλλά πολύ αναγκαίου πλαισίου ηθικών αρχών για την αρχιτεκτονική.

Η "διαφορετική" Εθνική Πινακοθήκη σύντομα θα ανοίξει τις πύλες της και οφείλουμε όλοι μας να τη σεβαστούμε, όχι ως ένα εντυπωσιακό κτήριο- θέαμα αλλά για το ζωντανό παιδευτικό της ρόλο που πραγματώνεται μέσα από την πολύτιμη επιρροή που κυρίως ασκούν στο κοινωνικό σύνολο τα έργα τέχνης που θα φιλοξενήσει.

Βασίλης Μιστριώτης, αρχιτέκτων
Διευθυντής Σύνταξης GreekArchitects.gr
Χαλκίδα 14/05/2012

Σημειώσεις:

(1) Στην αρχική μελετητική ομάδα, συμμετείχε και ο καθηγητής Νίκος Μουτσόπουλος, ο οποίος στη συνέχεια αποχώρισε.

(2) Το καλοκαίρι του 2012 το κτήριο της Εθνικής πινακοθήκης κλείνει, προκειμένου να αρχίσουν οι εργασίες ανακατασκευής και επέκτασής της.

(3) «Αρχιτεκτονικής βάσανα»... και όχι μόνο (31-07-11, H KAΘHMEPINH)

(4) Αρχιτεκτονικής βάσανα Του Τασου Mπιρη (10-07-11, H KAΘHMEPINH)

(5) Η επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης. Η μελέτη, ένα άρθρο και δύο αντιδράσεις (Δημητρης Pηγοπουλος 31-07-11, H KAΘHMEPINH)

(6) Greek Architects: Κείμενα Α. Γιακουμακάτου (Διάλογος-Αντιπαραθέσεις: «Η επεκταση της Εθνικής Πινακοθήκης» - 04/09/2011) και Ν. Μιτζάλη (Μόνιμες στήλες-Επιλεγόμενα: "Οι γονείς και οι γόνοι της αρχιτεκτονικής" (06/09/2011).

(7) Αρχιτεκτονικής -επιπλέον- νεοελληνικά βάσανα. Και τα «ανάλογα παραδείγματα της διεθνούς εμπειρίας» (Του Τασου Mπιρη, 21-08-11, H KAΘHMEPINH)