Επτά θέσεις και μια πρόταση για την ανασυγκρότηση της Αθήνας

(Απόσπασμα)

1η. Η Αθήνα είναι μια νέα πόλη

Παρά την αδιάκοπη ιστορία της των οκτώ χιλιετιών, η Αθήνα είναι κατ' ουσίαν μια νέα πόλη. Η αρχαία πόλη συνιστά ελάχιστο μόνον τμήμα της σύγχρονης και παραμένει εν πολλοίς αφανής. Λανθάνει θαμμένη κάτω από δρόμους και σπίτια, κλεισμένη στα υπόγεια των πολυκατοικιών, τρυπημένη από τις εισόδους και τους αεραγωγούς του μετρό, υποβαθμισμένη στα άκτιστα οικόπεδα των δημοσίων φορέων, απειλούμενη από ιδιοτελή συμφέροντα, υπό εξαφάνισιν ακόμη και στις παρυφές της πόλης, που εντάσσονται χωρίς μέριμνα στο σχέδιο.

Η αποκάλυψη της δεν φαίνεται να απασχολεί πλέον κανένα. Κανέναν σχεδόν δεν συγκινεί και η καταστροφή της. Αν και νέα πόλη, η Αθήνα στερείται των περισσότερων από τα πλεονεκτήματα των νέων πόλεων, γιατί αναπτύχθηκε άναρχα, χωρίς σχέδιο, "οργανικά". Η "οργανική" ανάπτυξη υπήρξε, τουλάχιστον στη μικροκλίμακα, ευλογία, καθώς προφύλαξε την περιφέρεια της πόλης από την αποξένωση που χαρακτηρίζει αλλού τις σχεδιασμένες επεκτάσεις.

2η. Η Αθήνα είναι μια στιγμιαία πόλη

Διαμορφώθηκε χωρίς τις μακροχρόνιες διαδικασίες και ζυμώσεις που γνώρισαν άλλες πόλεις, μέσα σε σαράντα μόλις χρόνια. Τόσα χρειάστηκε η μεταμόρφωση του κέντρου (ακόμη λιγότερα των περιφερειακών συνοικιών), ενώ η ριζική αλλοίωση παλαιών προαστίων, όπως το Μαρούσι ή η Κηφισιά, συντελέστηκε μόλις μέσα στην τελευταία δεκαετία.

Αυτή η ταχύτατη ανάπτυξη και αλλαγή, που συνεχίζονται, ενέχουν τον κίνδυνο μιας εξίσου τα χείας και συνολικής υποβάθμισης, που θα επέλθει με τη φυσιολογική γήρανση του οικοδομικού αποθέματος μέσα στα προσεχή είκοσι έως τριάντα χρόνια. Ο χρόνος αυτός επαρκεί για την εκπόνηση ενός σχεδίου ριζικής ανασυγκρότησης, τουλάχιστον των περιοχών που παρουσιάζουν τα πλέον αρνητικά χαρακτηριστικά και όπου η συμβολή κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων προβλέπεται δυσμενής.

3η. Η Αθήνα είναι μια αμερικανική πόλη

Παρουσιάζει πολύ περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά με τον τύπο της αμερικανικής 1 παρά με αυτόν της ευρωπαϊκής πόλης.

Η απουσία μιας ισχυρής παράδοσης μοναρ χίας ή αριστοκρατίας, η κοινωνική ομοιογένεια, η κοινωνική και φυσική κινητικότητα, ο ατομικισμός, η αστυφιλία, η απουσία καθιερωμένων πολεοδομικών μορφών και αξιών, η προτεραιότητα της οικονομικής απόδοσης και της laissez-faire οικονομικής δραστηριότητας εις βάρος κάθε άλλης πρακτικής ή αναπαραστατικής λειτουργίας της πόλης, η ανεξέλεγκτη δράση συγκεκριμένων κοινω νικών ομάδων -εργολάβων, μεσαζόντων, καταπατητών κ. λ. π., που ενεργούν σαν διαχειριστές του αγαθού της ιδιοκτησίας και της εργατικής δύναμης, αλλά και σαν παράγοντες καθορισμού της λειτουργίας των δημοσίων μηχανισμών-, η κοινοτοπία, η αποστροφή προς κάθε έννοια μορφής και η ταχύτατη μεταλλαγή της ιδέας σε τεχνική αποτελούν μερικά μόνον από τα χαρακτηριστικά αυτά, έστω και με διαφορά φάσεως εξήντα έως ογδόντα ετών. Η αναφορά σε αμερικανικά, και όχι σε ευρωπαϊκά, προη γούμενα είναι ίσως αντίθεση στην κατεστημένη ιδεολογία, σήμερα. Πείθομαι, ωστόσο, όλο και περισσότερο, ότι αποτελεί αρμοδιότερο και γονιμότερο σημείο εκκίνησης, τόσο για θεωρητική διερεύνηση όσο και για πρακτικές λύσεις.

4η. Η Αθήνα είναι μια υπερτροφική μικρή πόλη

Είναι μια πόλη μικρής κλίμακας, αλλά μεγάλων διαστάσε­ ων, τεχνικά ανεπαρκής και, συγχρόνως, δαπανηρή από πλευράς υποδομής και συντήρησης. Μικρής κλίμακας είναι και το μέγεθος των ιδιοκτησιών, που δυσχεραίνει την αποδοτική εκμετάλλευση τους και αποθαρρύνει την άσκηση οποιασδήποτε σχετικής πολιτικής.

Η δομή της πόλης -ενιαία, ομοιογενής και ανιεράρχητη - επιτείνει το πρόβλημα της κλίμακας, καθώς αδυνατεί να αφομοιωθεί κρίσιμους κτιριολογικούς τύπους (όπως η υπεραγορά, μεγάλο κτίριο γραφείων, το κλειστό στάδιο, το εκθεσιακό και το συνεδριακό κέντρο), στοιχεία της υποδομής (όπως οι ανισόπεδοι κόμβοι και οι γέφυρες) ή εμπειρίες πόλεως και λειτουργίες μητροπολιτικού χαρακτήρα ή μη τροπολιτικής κλίμακας. Ταυτόχρονα, εξαφανίζει μέσα της τη χωρική έκφραση θεσμών, όπως η διοίκηση, η δικαιοσύνη ή η παιδεία, που θα έπρεπε να είναι εμφανείς.

5η. Η Αθήνα είναι μια πόλη δίχως νόημα.

Η επιλογή της ως πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κρά­ τους ήταν μια ιδεολογική πράξη, που αποσκοπούσε στην παραγωγή νοήματος. Ανάλογη ήταν και η σκοπιμότητα της τριγωνικής χάραξης του σχεδίου των Κλεάνθη, Schaubert.

Οι μετέπειτα εξελίξεις - από την αλλαγή της θέσης των Ανακτόρων, που άφησε μετέωρη την όλη ρυμοτομική διάταξη, ως τις πρόσφατες τεχνικές διεκπεραιώσεις της διαδικασίας ένταξης στο σχέδιο- δεν επέτρεψαν παρά σπάνια τη μέριμνα για την παραγωγή νοήματος. Από την Αθήνα λείπουν οι συμμετρικές διατάξεις, πεπερασμένες κλειστές χαράξεις, οι άξονες, οι θέες και οι οπτικές φυγές, η σύνδεση με τα παλαιά ή νεότερα μνημεία, η αναφορά στο φυσικό περιβάλλον ή τον φυσικό υποδοχέα της πόλης, η εμπρόθετη συσχέτιση των λειτουργιών -με λαμπρή εξαίρεση την Τριλογία, ακυρώνοντας (εις το διηνεκές;) τη σπάνια ωραιότητα του τοπίου, αλλά και τη δυναμική της πόλης ως ανθρώπινου προϊόντος. Η μάχη του ιδεώδους με το πραγματικό έληξε με την έναρξη της. Κυριάρχησε ο ουδέτερος κάνναβος ή η τυχαία κατάτμηση. Η παραγωγή νοήματος αφέθηκε στις ονομασίες των οδών, μέχρις ότου και αυτές ενεπλάκησαν στις ποικίλες σκοπιμότητες.

6η. Η Αθήνα είναι μια ανολοκλήρωτη πόλη.

Η πόλη ολοκληρώνεται, αποκτά ταυτότητα, με την αρχι τεκτονική. Μέσω αυτής αποσαφηνίζει τη δομή και ποικίλλει τη σύνθεση της, εντείνει τη ζωή και μορφοποιεί την παρουσία της. Η αρχιτεκτονική παρέχει την τελική πιστο ποίηση της μητρόπολης και εξασφαλίζει στην πόλη τη διάρκεια ας θυμηθούμε τον Παρθενώνα. Η Αθήνα, σήμε ρα, περισσότερο από κάθε άλλη περίοδο στην ιστορία της, αγνοεί την αρχιτεκτονική, έστω και αν διεκδικεί τους Ολυμπιακούς Αγώνες, προσπαθεί να προσελκύσει τουρίστες ή, απλώς, να βελτιώσει το επίπεδο ζωής των κατοίκων της. Η αρχιτεκτονική δεν είναι αντικείμενο προτεραιότητoς η έννοια "υψηλή αρχιτεκτονική" παραμένει ακατανόητη. Οι αρχιτέκτονες των σύγχρονων μνημείων είναι άγνωστοι κάποτε, γιατί απλώς δεν υπάρχουν.

7η. Αθήνα ή Αθήναι

Η πόλη ονομάστηκε "Αθήναι" (στον πληθυντικό) όταν τα πολίσματα της περιοχής συνενώθηκαν από τον Θησέα σε μία διοικητική οντότητα. Σήμερα, η Αθήνα είναι διοικητικά κατατεμαχισμένη, αλλά κατ' ουσίαν μία, μονότροπη και ομοιογενής. Μήπως πρέπει και πάλι να δημιουργήσουμε τις πολλές Αθήνες, να σεβαστούμε την ιδιοπροσωπία, να αναγνωρίσουμε την ατομικότητα, να αποδεχθούμε τη δια φοροποίηση, να εξασφαλίσουμε τη δυνατότητα επιλογής, να επιτρέψουμε τη σύγκριση ανάμεσα σε ισότιμα, αλλά διαφορετικά, κομμάτια της πόλης; Μπορούμε να το επιτύχουμε, τουλάχιστον σε χωρικό επίπεδο, με τον εντοπισμό, την αποσαφήνιση και την ενίσχυση των τοπικών ιδιομορφιών, ποσοτικών-μετρήσιμων (όπως το μέγεθος, η κλίμακα, η πυκνότητα κλπ.) ή ποιοτικών στοιχείων, τον καθορισμό των κτιριακών τυπολογιών, του μίγματος των χρήσεων και των λειτουργιών, τη θέσπιση ειδικών οικοδομικών κανονισμών, που θα καθορίζουν "πρότυπα" μορφών, υλικών κλπ. Και μόνη μια τέτοια διαφοροποίηση θα παραγάγει νόημα χάριν της πόλεως.

Οι επτά θέσεις παραπέμπουν σε κρίσιμες όψεις της ζωής της πόλης:
- τη σχέση με το παρελθόν της,
- τη δυνατότητα αλλαγής της σε εύλογο χρόνο,
- την εξουσία πάνω στην πόλη, την ποσοτική ανάπτυξη,
- τον ιδιαίτερο στόχο και ρόλο της,
- την ποιοτική της άνοδο,την εσωτερική της οργάνωση. [……]

Γεώργιος Πανέτσος
Γ. Πανέτσος, Επτά Θέσεις και μία πρόταση για την ανασυγκρότηση της
Αθήνας, (απόσπασμα), Αρχιτέκτονες 9/10, Μάιος-Ιούλιος 1997, σσ. 64-65.
ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ
πηγή: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ