Ευγονική της Καταστροφής:

Ο Corbusier είχε παραθέσει τη μηχανή εσωτερικής καύσης απέναντι στον Παρθενώνα?
από καιρό θ' άρμοζε ν' αντιπαραθέσουμε στον κινητήρα της "Φόρμουλα"
το αρχιτεκτονικό πορτραίτο της ...Ντόλυ.

H οικοδομική φθορά, η κατασκευαστική αστοχία, όπως κι η σχεδιαστική αβλεψία ή πλάνη, ανήκουν στ' ατυχήματα προηγούμενης γενιάς ή σ' ένα παλιότερο Zeitgeist της καταστροφής. Στην αρχιτεκτονική "δημιουργία", πολύ πιο παλιά, και μετά στη "σύνθεση" υπήρχε ακόμα η επίγνωση της μυστικότητας της έμπνευσης ή της αδιαφάνειας του "μαύρου κουτιού", αντίστοιχα? και σ' εκείνες τις απροσπέλαστες περιοχές ήταν που εμφιλοχωρούσε η υπερβατικότητα ή η εμμένεια, ανάλογα, του αρνητικού και του απευκταίου. Πάντως όλες οι εκδοχές απαξίωσης του αρχιτεκτονικού κελύφους (του αρχιτεκτονικού αντικειμένου γενικότερα) είχαν τα σημεία τους, άφηναν τα σημάδια τους? ανήκαν ακόμα στη σφαίρα του αισθητού, στη δυνατότητα αναγνώρισης των αποτελεσμάτων της καταστροφής πάνω στη φυσική παρουσία του αντικειμένου.

Θα υποστηρίξω αρχικά, ότι τελευταία τα πράγματα έχουν αλλάξει προς την κατεύθυνση της απάλειψης μιας τέτοιας δυνατότητας (ή τουλάχιστον αυτή είναι η καινούργια επανακάμπουσα από παλιά ψευδαίσθηση και σκοπιμότητα), που 'ναι συνυφασμένη με την εξαφάνιση τρόπον τινά του ίδιου του αντικειμένου. Διότι, τι ακριβώς ον ήταν η Ντόλυ; Πριν, όμως, από το οντολογικό της ερώτημα, προείχαν τα χαρακτηριστικά κι οι ιδιότητές της. Η Ντόλυ, όπως είδαμε, δεν ήταν μόνο εξευγενισμένη (δυνητικά), ήταν κι άφθαρτη (πάλι δυνητικά) εκ κατασκευής. Ήταν, όμως. Και μπορεί η απώλειά της ν' αποδίδεται σε κάποια γενετική επιπλοκή, εντούτοις το διάβημα της κατασκευής της ήταν ένα ατύχημα της ίδιας της γενετικής. Ας δούμε πώς μεταφράζεται η περιπέτειά της στ' αρχιτεκτονικά πράγματα.

Σήμερα, με το πέρασμα από τον αναλογικό στον ψηφιακό σχεδιασμό, κι όχι πια "σύνθεση", λέγεται ότι αυτό που σχεδιάζεται δεν είναι πια το αντικείμενο, αλλά οι σχέσεις που φτιάχνουν το αντικείμενο. Υπάρχουν κάποια συμφραζόμενα σ' αυτήν την, κοινότοπη πλέον, διατύπωση, που δεν είναι δα και τόσο νέα. Όπως, ας πούμε, η μονομέρεια της εξαντλητικής ανάλυσης του αντικειμένου, ή η μη αναγωγιμότητα του συνόλου στα μέρη του. Ακόμα και το "πολυμορφικό" αντικείμενο (που μπορεί ν' απευθύνεται στη λογική της "διάθεσης κατά παραγγελία") ανήκει μάλλον στην εποχή των "παραλλαγών πάνω σ' ένα θέμα" -- στο καταναλωτικό της.

Αυτό που 'ναι πρωτόγνωρο, έγκειται στη δυνατότητα πλέον σχεδιασμού σχέσεων (που φτιάχνουν το αντικείμενο) που δεν έχουν καμιά αναφορά στην πραγματικότητα ή, τουλάχιστον, στη μέχρι τώρα (αναλογική) πραγματικότητα. Η χημεία με την παρασκευή συνθετικών υλικών είχε δώσει μια πρόγευση για τη σύνθεση πέραν της φυσικότητας ή της τεχνητότητας του υλικού, στο εργαστήριο διεργασιών ύλης κι ενέργειας. Η "παραγωγή", όμως, του αντικειμένου ως εξαγόμενου της επεξεργασίας πληροφορίας αποτελεί την κυριολεξία του "σχεδιασμού" και, μάλιστα, στην πιο αφηρημένη και καθαρή του μορφή. Το αντικείμενο, σ' αυτό το πλαίσιο, είναι μια πληροφορική οντότητα, της οποίας η φυσιογνωμία είναι το προσομοίωμα (αλλιώς: simulacrum) κι η κατάστασή της είναι η εικονικότητα.

Δεν φτάνει, όμως, που το αρχιτεκτονικό αντικείμενο κατέστη πληροφορική οντότητα, δανείζεται στη συνέχεια ο σχεδιασμός του ιδέες κι έννοιες από τα βιολογικά πρότυπα γέννησης κι ανάπτυξης των εμβίων. Ο αρχιτέκτονας (η αρχιτεκτόνισσα;) μπαίνει στον πειρασμό να παίξει ξανά με τον αρχετυπικό ρόλο του "δημιουργού"  ενός αρχιτεκτονικού σύμπαντος που, ωστόσο, δεν είναι παρά απόρροια του πιο σύγχρονου (καλύτερα: "state of the art", που λένε) μοντέλου περιγραφής κι ερμηνείας του κόσμου: του βιοτεχνολογικού μοντέλου [01]. Κι εφόσον η τεχνολογία δεν είναι κάποια απόλυτη κατηγορία, αλλά μια κοινωνική πρακτική και συγκεκριμένη επίδραση, είναι πάντα τεχνολογία του- ή τεχνολογία επί- [02]. Οπότε θ' αναρωτηθούμε για τη σημασία (και τις επιπτώσεις) του βιοπληροφορικού μοντέλου σχεδιασμού κι ανάπτυξης του αντικειμένου, για τη μίμηση απ' αυτό το μοντέλο των βιολογικών διαδικασιών, όταν αυτή η μίμηση φέρει το όνομα μορφογένεση κι η καινοφανής βιομιμητική διαδικασία προσαρμόζεται στα αιτούμενα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με την ονομασία του διαγράμματος.

Βέβαια, το διάγραμμα δεν θα περιορίζονταν σε κάποιο στενό εργαλειακό πλαίσιο, αλλά θα 'φτανε το ίδιο να εξελιχτεί σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο καθολικού διαγραμματικού λογισμού γιατί άραγε; Έτσι, στη φάση του σχεδιασμού του αντικειμένου, η οιονεί παρέμβαση στον γενετήριο κώδικα του αντικειμένου είναι στην ουσία επινόηση και προγραμματισμός της φόρμουλας του αντικειμένου -- κι η μορφογένεση του αντικειμένου είναι το "τρέξιμο" αυτής της φόρμουλας. Η φιλοδοξία, λοιπόν, είναι η κατασκευή ενός μοντέλου (και το διάγραμμα είναι αυτό το μοντέλο) "κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση" ενός έμβιου οργανισμού δεν πρόκειται, όμως, όπως υπαινίχτηκα παρά για ένα ακόμα, από τα συνήθη, δάνειο της αρχιτεκτονικής, που επικυρώνεται από (κι εξ αντανακλάσεως επιβεβαιώνει) το κατισχύον επιστημολογικό παράδειγμα (που κι αυτό έχει το δικό του τέχνασμα [03]).

Κάπου εδώ, και μέχρι τώρα, το διάγραμμα διαχωρίζεται σε μια "τυπική" και σε μια "άτυπη" (ή "άμορφη") κατηγορία. Πολύ σχηματικά, θα 'λεγα, ότι το τυπικό διάγραμμα είναι προσδιορισμός και διόρθωση των οιονεί-γενετικών χαρακτηριστικών του αρχιτεκτονικού αντικειμένου, βάσει ενός μητρώου (κληρονομικών ή/και άξιων να κληροδοτηθούν) χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων που τίθενται στην επεξεργασιακή ευχέρεια ενός μάλλον συμβατικού/τυπικού αλγόριθμου. Από την άλλη, το άτυπο/άμορφο διάγραμμα είναι περισσότερο "στοχαστικό", καθώς λαμβάνει υπόψη του τη σημασία και τον ρόλο του περιβάλλοντος, του οποίου η συμπεριφορά δεν είναι και τόσο εύκολο να κωδικοποιηθεί κι άρα να ελεγχθεί? ο αλγόριθμός του είναι γι' αυτό περισσότερο "ευρετικός", ευέλικτος και προσαρμοστικός, μ' απώτερο στόχο τη βιωσιμότητα του εξαγόμενου [04].

Στην πρώτη περίπτωση, η (εξαγόμενη) μορφή του αντικειμένου είναι ταυτοτική, βασισμένη στην παραγωγή κι αναπαραγωγή του ιδίου και του αυτού. Στη δεύτερη περίπτωση, η μορφή του αντικειμένου θα 'ναι στο εξής συμπτωματική. Οι δυο παραπάνω γενικές κατηγορίες του διαγράμματος δεν είναι ποτέ απομονωμένες η μία από την άλλη, συνυπάρχουν, συνεργάζονται, αλληλοτροφοδοτούνται, "επικοινωνούν" κι αν καταφέρουν να συντονιστούν, αυτό πια θα 'ναι η σύμπτωση της βιωσιμότητας με την αφθαρσία... Τόσο καλά, όσο και "διαδραστικά", για μια μετεξέλιξη και μεταλλαγή της καταστροφής -- σε καταστροφή συστημική.

Για να γυρίσω στο "φαινόμενο Ντόλυ", ίσως θα 'πρεπε, μετά απ' όλ' αυτά, να μιλάμε για τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του αρχιτεκτονικού κλώνου ή προσομοιώματος, κι όχι πια αντικειμένου (γενικά κι αόριστα). Η εικόνα του προβάτου είναι οπωσδήποτε καθησυχαστική κι ακόμα περισσότερο όταν αυτό είναι στο κάτω-κάτω κι άφυλο? η όμορφη Ντόλυ είναι ακόμα πιο πολύ (καθησυχαστική), επειδή είναι οριστική από γεννησιμιού της, τελειωμένη. Κι, ιδίως, γεννημένη από τον ίδιο της τον εαυτό, που σημαίνει: ασφαλής κι επαρκής στην αυτο-γαμία της. Εκτός αυτών, είναι όλες της οι "δυνατότητες", συμπυκνωμένες, στο pull down menu του προδιαγεγραμμένου γενετικού της ιστορικού.

Γι' αυτό, στο επίπεδο της εμμένειας (δηλαδή, του ενυπάρχοντος, του συμφυούς, του ενδογενούς), βλάβη είναι αυτή η ίδια η Ντόλυ, έτσι-όπως-είναι. Για τον ανθρωπομορφισμό, κάποτε, ατύχημα ήταν ο ακρωτηριασμός? για τον μηχανομορφισμό, που ακολούθησε, ολέθρια έγινε η δυσλειτουργία? ποιο θα 'ταν, λοιπόν, το ατύχημα του βιομορφισμού; Όλες οι ενδείξεις δείχνουν τον γενετικού τύπου "εκφυλισμό" ή "διάβρωση", τη συστημικού τύπου "ενδόρρηξη" (άδειασμα από τα μέσα), την ιογένεια πληροφορικού τύπου (σε διαδικτυακή, στο εξής, κλίμακα) ο κατάλογος είναι ανοιχτός.

Αν παραδοσιακά η αρχιτεκτονική δεν έλεγε την καταστροφή, σήμερα απώλεσε και τα απτά της σημεία? γι' αυτόν τον λόγο, αν κάποτε μπορούσε να την υπονοούσε, σήμερα δεν έχει τη δυνατότητα καν να την υποψιαστεί. Από υπόρρητη η καταστροφή έγινε άφαντη (δηλαδή διαφανής)  ή συμβαίνει και κάτι άλλο, κι αυτό είναι που θέλω να πω: η καταστροφή γίνεται τόσο καταφανής, ώστε να περνάει απαρατήρητη. Κι έτσι φτάνουμε στην εξής παράδοξη κατάσταση του αντικειμένου: αν κάποτε η φθορά κι η ζημιά εξηγούσαν την ουσία του αντικειμένου, σήμερα, η τέτοια προφάνεια του αντικειμένου απομένει ως μόνη δυνατότητα που αφήνεται για την ανάδυση της ...καταστροφής.

Το "μαύρο κουτί" της περασμένης αρχιτεκτονικής σύνθεσης μοιάζει να μετατρέπεται σε "γυάλινο κουτί", μέσω της υποτιθέμενης διαφάνειας των διαγραμματικών διαδικασιών. Κι ο πειρασμός της θετικότητας θεριεύει στην κυριολεξία. Η μορφογένεση, όπως είδαμε, μπορεί να πάρει την τροπή του "εξευγενισμού" του αντικειμένου με βάση τους νόμους της βιολογίας και της κληρονομικότητας. Αυτός θα μπορούσε να 'ναι ένας ορισμός της αρχιτεκτονικής ευγονικής, που, όμως, όπως καταλαβαίνουμε δεν είναι παρά μια πολύ συγκεκριμένη πτυχή του ζητήματος και μάλλον η πιο "εύκολη" σε κριτική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι εξίσου εύκολο να πάψει να επιβάλλει τους κλώνους της.

Ειρωνικά, βέβαια, κι η ίδια η καταστροφή "αναβαθμίζεται", προβάλλει κι αυτή το δικό της αίτημα στο ύψος της ευγονικής υπόθεσης, υπακούοντας, ίσως, σε κάποια αρχή της διατήρησης της βίας, που 'ναι αρχή πλαισίου κι όχι του περιεχομένου του δηλαδή, είναι αρχή εξώτερη της τυπικής σχέσης δράση-αντίδραση [05]. Όπως ο φονξιοναλισμός προσέκρουσε στο "μαύρο κουτί" της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, σήμερα τα φαινόμενα που αντιμετωπίζουμε προσιδιάζουν σε κάποιο είδος μαύρης τρύπας των υπέρ-περίπλοκων, υπέρ-προστατευόμενων και υπέρ-προνοητικών συστημάτων σχεδιαστικών, ψυχικών και κοινωνικών. Η διάψευσή τους γίνεται κι αυτή υπέρ.

"Σ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας, μερικοί άνθρωποι έλεγχαν το μέλλον άλλων ανθρώπων. Τώρα, αρχίζουμε να διακρίνουμε τον πιο απόλυτο τρόπο άσκησης της εξουσίας. Την ικανότητα να ελέγχει κανείς, στο πιο θεμελιακό επίπεδο, τις μελλοντικές ζωές των αγέννητων γενεών, κατασκευάζοντας εκ των προτέρων τις διαδικασίες της βιολογικής τους ζωής, κάνοντάς τες εν μέρει ομήρους των δικών τους, αρχιτεκτονικά σχεδιασμένων, γενετικών σχεδιαγραμμάτων." 
J. Rifkin [06]

Θα μπορούσαν όλα τα παραπάνω ν' αποτελέσουν ένα πρίσμα κατανόησης ένα πρίσμα καταστροφής, με την ετυμολογική της πάντα σημασία; Θα δοκιμάσω, καταλήγοντας, ένα παράδειγμα από τ' αρχιτεκτονικά πράγματα της χώρας μας, για τη σύγχρονη κατάσταση του αρχιτεκτονικού αντικειμένου ανάμεσα στην εικονικότητα και τη δυνητικότητα και των μεταξύ τους περιπλοκών κι επιπλοκών.

Θα μπορούσα, ας πούμε, ν' αναφερθώ στις ελάσσονες (αλλ' όχι ασήμαντες) περιπτώσεις, όπως το αστερικό σύμπλεγμα της ενδοχώριας κι εξωχώριας αρχιτεκτονικής μας σκηνής, όπως το παρασιτικό και παραπληγικό της λάιφ στάιλ, από τη μία? κι, από την άλλη, στην περίπτωση της ανυπόληπτης κτιριακής παραγωγής που "κατά 95%" φτιάχνεται από μη (ή όχι και τόσο) αρχιτέκτονες. Που για τα ιλλινικά (ναι, τα ιλλινικά) δεδομένα, τουλάχιστον, είναι συμπληρωματικοί πόλοι του ευγονικού μύθου που δεν είναι και τίποτα διαλεκτικοί πόλοι, αλλά οι δύο όψεις της ταινίας του Moebius. Θ' αναφερθώ, προτιμότερα, στην κορύφωση όλων αυτών με τον γενικό συντονισμό κι εξάντλησή τους κατά τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα του 2004.

Το ατύχημα των Ολυμπιακών Έργων, από τη σύλληψη μέχρι τον σχεδιασμό και την εκτέλεσή τους, δεν ήταν ο μαρασμός τους μετά το σβήσιμο της ολυμπιακής φλόγας με την απομάκρυνση της τηλεοπτικής κάμερας. Το ατύχημά τους ήταν αυτή η ίδια η πραγματοποίησή τους, μ' όλα τα συμπαρομαρτούντα σκοπιμότητας, αισθητικής και συμβολισμού [07]. Έτσι, εφόσον συνεχίζουμε ακόμα να διακρίνουμε τις φάσεις μελέτης, εφαρμογής και "ζωής" των έργων, θα μπορούσαμε να πούμε για τις εν λόγω "Εγκαταστάσεις", ότι: α. στο επίπεδο του σχεδιασμού τους, η διαφάνεια της φόρμουλάς τους πέτυχε να θέσει την εμμένεια της καταστροφής εκτός της αισθητηριακής σφαίρας  κι αυτό ήταν το στοίχημα-πρόβλημα? β. στο δε επίπεδο της εφαρμογής και της "ζωής" του έργου, η απαξίωσή τους στη συνέχεια δεν είναι μορφολογικού ή λειτουργικού τύπου? κάποιοι περιστασιακοί χρήστες τους, όπως τσιγγάνοι, άστεγοι, μη καταγεγραμμένοι, υποδεικνύουν πανηγυρικά ότι πρόκειται για κάτι διαφορετικό: για το ενδογενές ατύχημα διαχειριστικού τύπου, που στοίχειωνε τη διεύθυνση (ή "ηνιόχηση") της όλης επιχείρησης [08].

Θα 'ναι πρόβλεψη (ή εξήγηση;) το να πούμε ότι στη χώρα μας η ευγονική της αρχιτεκτονικής θα βρει (έχει βρει) υποδειγματική απήχηση, στο πρόσφορο εθνικο-ιδεολογικό έδαφος για την οριστική φυγή μας πλέον [κι εκτός απροόπτου] προς την εικονικότητα; Είχε προηγηθεί, το 2001, κι εκείνη η συναυλία του Vangelis στις Στήλες του Ολυμπίου Διός με συνδιοργανώτρια (και συγχρηματοδότρια;) τη NASA. Μια νεο-Gesamtkunstwerk, νυρεμβεργιανής πατέντας και χολιγουντιανής εκτέλεσης, όπου σε διπλοτυπία με τον Παρθενώνα οι νότες ταξίδευαν στον Άρειο προορισμό τους... Αυτό που επέστρεφαν σε μας οι δορυφορικοί καθρέφτες ήταν το όμορφο ...βέλασμα της Ντόλυ.

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών

Σημειώσεις

01.  Βλ. ενδεικτικά: Rifkin, Jeremy, Ο Αιώνας της Βιοτεχνολογίας, (μτφρ. Α. Αλαβάνου), Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνης, Αθήνα, 1998, (χρ. α' έκδ. 1998), -- που φέρει τον υπότιτλο: "Γενετικό εμπόριο και η αυγή του θαυμαστού καινούριου κόσμου".
02. Πάνω σ' αυτή τη θέση για την τεχνολογία, βλ. Baudrillard, Jean, "The Ideology of Technique", (χρ. α' έκδ. 1969), που περιέχεται στο Proto, Francesco, Mass. Identity. Architecture. Architectural Writings of Jean Baudrillard, Wiley-Academy, 2006, (χρ. α' έκδ. 2003), σσ. 123-148.
03.  Οι ριζικές διαφορές μεταξύ τεχνολογικών, βιολογικών και κοινωνικών συστημάτων αφορούν την αρχιτεκτονική, κι έχουν τη σημασία τους. Για τις διαφορές αυτές, βλ. ενδεικτικά Δεκλερής, Μιχαήλ, (επιμ.), Συστημική Θεωρία, εκδ. Αντ. Ν. Σακκούλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1986. σσ. 37-42.
04. Κάπως πιο εκτεταμένα, και με κάποια βιβλιογραφία, βλ. την εισήγησή μου σχετικά με το διάγραμμα στις "εκδηλώσεις" για το Ά-κτιστο, με τίτλο: "Το 'Δια τι' του Διαγράμματος: Διάγραμμα και Συμβάν", στην Αθήνα, 13-17 Ιουλίου 2008.
Στο http://www.teiser.gr/pde/staff/gkout/alecture/alecture.htm
05. Για περισσότερα ερεθίσματα, βλ. Κουτούπης, Γιώργος, Οικοδομική-Βία-Αρχιτεκτονική. Μια Μελετητική Περιήγηση στα Βαλκάνια, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 2008.
06  Rifkin, ό.π., σ. 339.
07.  Και το φετινό φιάσκο του Πεκίνου δεν ήταν παρά ο "άχρι χρόνου" επίλογος του μύθου [ακόμα πια;] της Βαρκελώνης.
08.  Το δε Destroy Athens, τρία χρόνια μετά, επεδίωξε να συντάξει μια έκθεση πραγματογνωμοσύνης στο επίκεντρο αυτής της ανεπαίσθητης καταστροφής.