Η «ΧΑΡΤΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ» και το ιστορικό της πλαίσιο (Β μέρος)

 <<< Α'Μέρος

Τα CIAM

Στα πλαίσια του ευρωπαϊκού πλέον μοντέρνου κινήματος, αναπτύσσονται τα CIAM, και είδαμε την ιδρυσή τους στην βίλλα La Sarraz το 1928.

Το δεύτερο CIAM, έγινε στην Φρανκφούρτη το 1929, με θέμα «...οι μίνιμουμ διαστάσεις της κατοικίας δηλαδή την οικίαν ήτις παρουσιάζει εν συνδυασμώ προς εν ελάχιστον καταβολής ωφελίμου έργου, το μέγιστον της ανέσεως, την κατοικίαν διά τα λαϊκάς τάξεις ελαχίστου εισοδήματος...»[50].

Το θέμα αυτό ήταν φλέγον και σε ανατολή και σε δύση, με διαφορετικά όμως κίνητρα:

• Στην Σοβιετική Ενωση για να καλύψουν τις στεγαστικές ανάγκες μεγάλων μεγεθών πληθυσμού στις πόλεις παράλληλα με την νέα συσσώρευση νέου βιομηχανικού πληθυσμού ο οποίος ζούσε σε απαράδεκτες συνθήκες. Η παροχή όμως ελάχιστης στέγης στην Σοβιετική Ενωση αντισταθμίζονταν με την παροχή άνετων και πλούσιων κοινωνικών και δημόσιων γενικά χώρων.
• Στην Ευρώπη η ανάγκη προέρχεται από τον φόβο των εξεγέρσεων της εργατικής τάξης, και ήταν πολύ πρόσφατα η εξέγερση στην Γερμανία το 1918, στην Βουδαπέστη το 1919, στην Βιέννη το 1927. Ετσι, ανάμεσα σε μια σειρά άλλων κοινωνικών παροχών κτίζονται και μεγάλες ποσότητες κοινωνικής κατοικίας στο Βερολίνο, την Ιταλία, την Βιέννη. Επιδίωξη των κυβερνήσεων ήταν πάλι να παράγουν όσο το δυνατόν περισσότερες κατοικίες[51] (με ταυτόχρονη εκβιομηχάνιση της κατασκευής) αλλά πείθοντας και θεωρητικά τον κόσμο ότι η «ελάχιστη κατοικία» ήταν και θεωρητικός στόχος.

Θα πρέπει λοιπόν να σημειωθεί ότι από εδώ και πέρα είναι αισθητά έντονη η παρουσία του Le Corbusier, που είναι ο κύριος εκφραστής αυτών των δύο αξόνων: των ελάχιστων διαστάσεων και της βιομηχανικής παραγωγής , η προβολή και το κύρος που του δίδεται από τους ιθύνοντες κύκλους δεν είναι τυχαία, ενώ από την άλλη πλευρά ο ίδιος διατηρεί σχέσεις με την Μόσχα και την OCA[52], και εμφανίζει και «σοσιαλιστικές ιδέες» που όμως δεν στέκουν στα πόδια τους στην κριτική, ενώ η ιδεολογία του ακολουθεί παράλληλη πορεία με φασιστικές αντιλήψεις όπως αναλύεται σε επόμενο κεφάλαιο[53].

Το 3^ο CIAM έγινε στις Βρυξέλλες το 1930 και είχε θέμα «ορθολογικοί οικιστικοί τρόποι» και όπως παρατηρούν οι Παπαδάκης-van Eesteren, το θέμα προέκυψε «από την σήμερον επικρατούσαν εκμετάλλευσιν του εδάφους»[54]. Είναι φανερό ότι το Συνέδριο κινήθηκε μέσα στα πλαίσια διαχείρισης του Συστήματος, προσπάθησε δηλαδή όπως και στην Φρανκφούρτη, να εξοικονομήσει χώρο αυτή την φορά σε πολεοδομικό επίπεδο, χωρίς όμως να παρέμβει στη ιδιοκτησία, [55] και το αποτέλεσμα ήταν έτσι προδιαγεγραμμένο: είτε πυκνοί οικισμοί σε χαμηλή δόμηση και ελάχιστο ελεύθερο χώρο, είτε πολυόροφα κτήρια, και εδώ οι θέσεις του L.C. βρήκαν το πλαίσιό τους μιά και τελικά εξυπηρετούσαν το ίδιο το Σύστημα. Θα πρέπει να σημειώσουμε την παρατήρηση του Παπαδάκη ότι «...δύνανται μεν αι υψηλαί οικοδομαί να εξυπηρετήσουν την λύσιν της οικονομικής κατοικίας αλλά δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα πρακτικές εφαρμογές...»[56] και στο σημείο αυτό επικεντρώνονται οι προσπάθειες του Le Corbusier.

Ακόμη η παρατήρηση ότι «...το σύστημα της ακινήτου ιδιοκτησίας όσον και η επικρατούσα αντίληψις ότι η κατοικία είναι απλούν στοιχείον εκμεταλλεύσεως, καθιστούν αδύνατον πάσαν εφαρμογήν...»[57] και του van Eesteren ότι «...επεμβαίνει το σύστημα της εγγείου ιδιοκτησίας ήτις καθιστά αδύνατον πάσαν πραγματοποίησιν...»[58]

Θα πρέπει να τονιστεί ότι όπου πραγματοποιήθηκαν μεγάλα και σοβαρά προγράμματα κοινωνικής κατοικίας, αυτά έγινα όπου υπήρχαν μεγάλες εκτάσεις  κρατικής ιδιοκτησίας στην γή όπως στο Βερολίνο και την Βιέννη, για τις άλλες πόλεις και χώρες όμως το πρόβλημα ήταν οξύτατο[59].

Το 4ο CIAM έγινε το 1933 στην Αθήνα και είχε αποφασιστεί από το 1930 να γίνει στην Μόσχα, ένδειξη των τάσεων που επικρατούσαν τότε στα στελέχη του Μοντέρνου Κινήματος, όμως, ήδη ο Χίτλερ είχε καταλάβει τον Μάρτη του 1933 την εξουσία , το Bauhaus είχε κλείσει, το μοντέρνο κίνημα είχε ήδη τεθεί υπό διωγμό  από τους Ναζί, και έτσι κι' αλλιώς, διαβατήρια για τα αριστερά στελέχη του μοντέρνου κινήματος στην Γερμανία, δεν δόθηκαν ποτέ ούτε και για την Αθήνα. Τελικά αποφασίστηκε να γίνει «εν πλώ» (και συμβολικά) στο πλοίο «Πατρίς» στο ταξείδι του από την Μασσαλία στον Πειραιά, και με παρέμβαση του τότε Πρύτανη του Πολυτεχνείου Νίκου Κιτσίκη, οι τελετές έναρξης, και μεγάλο μέρος των συνεδριάσεων έγιναν στο Πολυτεχνείο, στο αίθριο του κτηρίου Αβέρωφ, όπου στεγαζόταν και η Αρχιτεκτονική Σχολή. Το θέμα του 4^ου CIAM ήταν «Η Οργανική Πόλις», θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ήταν η προσπάθεια εφαρμογής του κονστρουκτιβισμού και του φονξιοναλισμού στην Πολεοδομία.

το 4^ο CIAM

Η προσφορά της «Χάρτας της Αθήνας» όπως διατυπώθηκε στο 4^ο CIAM του 1933 στην Πολεοδομία, έχει αμφισβητηθεί από πολλούς και κυρίως στο ότι παρουσιάζει μια απλουστευτική θεώρηση για την συγκρότηση της πόλης από την μια, και από την άλλη διότι οδήγησε στην απομόνωση των λειτουργιών αυτών μέσω του σχεδιασμού των πόλεων με βάση το zonning.  Ηταν όμως αυτές οι προθέσεις του 4^ου CIAM ή από την μια αμβλύνθηκαν οι θέσεις του κατά την διάρκεια του Συνεδρίου και από την άλλη στα επόμενα χρόνια παρερμηνεύθηκαν από βασικά στελέχη του όπως ο Le Corbusier και έδωσαν άλλη εικόνα του περιεχόμενου και των κατευθύνσεων της Χάρτας ;

Αναφέρθηκε ήδη ότι, ιδίως μετά τον «Μάη του '68», έχει αναλυθεί από πολλούς ερευνητές η αρνητική προσφορά του Le Corbusier τόσο στο Μοντέρνο Κίνημα όσο και στην διατύπωση και επεξεργασία της «Χάρτας της Αθήνας» που προέκυψε από το 4^ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής [60] (Congress International de l' Architecture Moderne, CIAM) στην Αθήνα το 1933.

Ένα πρωταρχικό ερώτημα είναι αν η Χάρτα «θέσπισε» τις τέσσερεις λειτουργίες (Εργασία, Κατοικία, Αναψυχή και Κυκλοφορία) ή αυτός ο διαχωρισμός ήταν απλά «οδηγίες για ενιαία σχεδίαση» των πινάκων με σχέδια πόλεων που είχαν ετοιμαστεί για το Συνέδριο.(σχέδια 52-55)

52. Το πανώ εισόδου της Εκθεσης του 4^ου CIAM στο κτήριο Αβέρωφ του Πολυτεχνείου. Η έκθεση αφορούσε σχέδια πόλεων στα οποία απεικονίζονταν με ενιαίο συμβολισμό η τότε υφιστάμενη κατάσταση σε διάφορους τομείς της πολεοδομικής τους συγκρότησης. Τεχνικά Χρονικά, οπ.παρ.

53. Συγκοινωνικό σχέδιο του Αμστερνταμ, στην Εκθεση του 4ου CIAM. Ενα από τα τυποποιημένα σχέδια της Εκθεσης του 4^ου CIAM, σχεδιασμένο σύμφωνα με τις "οδηγίες" των οργανωτών του Συνεδρίου. Τεχνικά Χρονικά, οπ.παρ

 
(Αρ. εικ.)54. Κυκλοφοριακό σχέδιο της Αθήνας, στην Εκθεση του 4ου CIAM. Απλοϊκό σχέδιο που δείχνει μόνο τις γραμμές του τραμ και τις 5-6 μεγάλες οδικές αρτηρίες της τότε Αθήνας. Τεχνικά Χρονικά, οπ.παρ. (Δεξ. εικ.)55. Σχέδια του Βερολίνου στην Εκθεση στο 4ο CIAM στην Αθήνα το 1933. Τεχνικά Χρονικά τ.44-46, 1933

Υπενθυμίζεται ότι στο προπαρασκευαστικό Συνέδριο του Βερολίνου το 1931 και στο Συνέδριο των Αντιπροσώπων στην Βαρκελώνη το 1932 αποκρυσταλλώθηκε μια σειρά «Οδηγιών» προς τις Εθνικές Επιτροπές των CIAM, ώστε οι Εθνικές Επιτροπές να παρουσιάσουν ενιαία μια σειρά αναλυτικών πινάκων για την πολεοδομική κατάσταση στις πόλεις τους[61]. Οι οδηγίες αυτές ήταν δομημένες στο λεγόμενο «Βιενναίο Σύστημα απεικόνισης» [62], αυτό που χρησιμοποιείται και σήμερα στην απεικόνιση στατιστικών στοιχείων, χαρτών και διαγραμμάτων, ενώ παράλληλα ομαδοποιήθηκαν όχι οι λειτουργίες της πόλης, αλλά «οργανικά στοιχεία» τους  ώστε να απεικονιστούν οι πόλεις με ενιαίο σύστημα συμβολισμού. (Οι πίνακες των Σχεδίων υπάρχουν στο αρχείο του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης και είχαν επανεκτεθεί στην Αθήνα στον εορτασμό των 50 χρόνων της Χάρτας το 1984). (σχέδια 53-55)

Συγκεκριμένα δόθηκε ένα ερωτηματολόγιο [63] το οποίο αφορούσε ομάδες ερωτήσεων που ήταν κατανεμημένες α. στην κατοικία, β. στην αναψυχή, γ. στην εργασία, δ. στην κυκλοφορία και ε. σε γενικά θέματα (ιστορικά κέντρα, μελλοντική ανάπτυξη, και ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην ομαδική εργασία της πολεοδομικής σύνθεσης). Για όλες τις ομάδες, υπήρχαν τρία κεφάλαια ερωτήσεων, στις απαιτήσεις, στο αν ανταποκρίνεται η συγκεκριμένη πόλη στις απαιτήσεις αυτές, στις δυνατότητες βελτιώσεων, στα προβαλλόμενα εμπόδια και τέλος για ποια θέματα ήταν απαραίτητη η προσφυγή σε ειδικούς (μη αρχιτέκτονες προφανώς). Ο κανονισμός ανέφερε ότι σε κάθε σχέδιο πόλης θα έπρεπε να υπάρχει «...α. Κλίμαξ ενιαία  δι' όλας τας πόλεις, β. συστηματικά μέσα συμβολισμού των σχεδίων προορισμένα να παρέξουν ευκρινή δεδομένα επί των ακολούθων οργανικών στοιχείων των πόλεων και των λειτουργιών αυτών...» και συνεχίζει το κείμενο με τις «ομάδες» αυτές: «... Κ α τ ο ι κ ί α (τοποθεσία, πυκνότης κατοικίας, ύψος κτηρίων, έτος κατασκευής) κατοικία ευπόρων, ...μεσαίων τάξεων...εργατικών τάξεων, τρώγλαι. Α ν α ψ υ χ ή: επιφάνεια πρασίνου, γήπεδα παιδιών, άλση. Ε ρ γ α σ ί α: κέντρον συναλλαγών, βιομηχανία, διοίκησις. Κ υ κ λ ο φ ο ρ ί α: οδοί κυκλοφορίας, μεταφορικά μέσα εντός της πόλεως και των ζωνών επιρροής αυτής...» [64]

Στη συνέχεια αναλύονται τα ειδικά συμπεράσματα για κάθε «τομέα ανάλυσης» ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται και ο τομέας «τ α   ι σ τ ο ρ ι κ ά   τ μ ή μ α τ α   τ ω ν   π ό λ ε ω ν», και ανακεφαλαιώνονται στα γενικά συμπεράσματα [65].

Οι πίνακες αυτοί, παρουσίαζαν σε γενικές γραμμές την κατάσταση στις πόλεις όπως αυτή εμφανιζόταν κυρίως στις χρήσεις εδάφους και λογικό ήταν να δοθούν μια σειρά προδιαγραφών (χρώματα, συμβολισμοί κλπ) αλλά και κυρίως ποιές χρήσεις θα αποτύπωναν και με ποιά ομαδοποίηση. Ετσι, προέκυψε αυτό που αργότερα θεωρήθηκε ως «συγκρότηση της πόλης» και που ομαδοποιούσε τις χρήσεις σε τέσσερεις βασικές κατηγορίες : εργασία, κατοικία, αναψυχή και κυκλοφορία, ξεχνώντας τα «ιστορικά κέντρα» τα οποία ήταν σε ομάδα με άλλα γενικά προβλήματα όπως είδαμε.

Πρέπει ακόμη να σημειωθεί ότι στην Χάρτα, αναφέρεται ρητά ότι «...η πολεοδομία πρέπει να ορίσει την μεταξύ των τόπων κατοικίας εργασίας και αναψυχής σύνδεσιν κατά τοιούτον τρόπον ώστε ο καθημερινός κύκλος των απασχολήσεων του ανθρώπου : κατοικία, εργασία αναψυχή να διεξάγεται υπό την αυστηροτέραν οικονομίαν χρόνου. Ως κατ' εξοχήν θεμελειώδες πολεοδομικόν στοιχείον πρέπει να θεωρηθεί η κ α τ ο ι κ ί α ...» [66] . Εδώ ίσως αναγνωρίζει κανείς τα πολιτικά συνθήματα για το «οκτάωρο» του 19^ου αιώνα : «οκτώ ώρες εργασία, οκτώ ώρες ύπνο, οκτώ ώρες διασκέδαση» που πιθανόν να οδήγησαν στην «ομαδοποίηση» αυτών των «λειτουργιών» κατοικία, εργασία, αναψυχή, ήδη είναι σαφές ότι η κυκλοφορία δεν είναι ισότιμη με τις λειτουργίες αυτές.

Από την άλλη μεριά, υπήρχε έντονο το πρόβλημα της ανάμειξης της βιομηχανίας με την κατοικία, κληρονομιά της βιομηχανικής επανάστασης και των εξαθλιωμένων slums του 19^ου αιώνα, και έτσι σε μια σειρά επισημάνσεων της Χάρτας σημειώνονται τα προβλήματα από την ανάμειξη των χρήσεων [67], όμως σημειώνεται και ότι η πόλη είναι «πολυσύνθετον αστικόν σύνολον» [68] , ορίζει βέβαια ζώνες διαχωρισμού ανάμεσα κατοικίας και βιομηχανίας αλλά δεν αναφέρεται σε γενικό διαχωρισμό λειτουργιών, zonning, όπως παρερμηνεύτηκε αργότερα.

Ο ρόλος του Le Corbusier στην διατύπωση, αλλά και στην  «ερμηνεία» της Χάρτας.

Η συμβολή του Le Corbusier στην διαμόρφωση μιάς «πολεοδομικής θεωρίας» ήταν καθοριστική, δεδομένου ότι η «αριστερά πτέρυγα» του Bauhaus και των CIAM είχε αρκετά αποδυναμωθεί ακόμη και πρίν το 4^ο Συνέδριο. Ηδη από το 1930 αντικαταστάθηκε ο Hannes Mayer, ως κομμουνιστής, από τον Mies van der Rohe, τελικά οι Ναζί έκλεισαν το Bauhaus τον Απρίλιο του 1933 και ο Mies van der Rohe αφού επί τέσσερα χρόνια δεν μπόρεσε να καταλάβη την θέση του προσωπικού αρχιτέκτονα του Φύρερ [69] , θέση που έλαβαν οι από παληά «κομματικοί» Schulze Naumburg και ο μετέπειτα Υπουργός Εξοπλισμού του Ράιχ Albert Speer [70] , έφυγε στις ΗΠΑ το 1937 [71] . Ακόμη, όπως αναφέρθηκε ο Χίτλερ είχε εμποδίσει την συμμετοχή των γερμανών αρχιτεκτόνων στο 4^ο CIAM, που είχε προγραμματιστεί να γίνει στην Μόσχα, αλλά υπήρξε μεγάλη αντίδραση από την Γερμανία και τελικά με την παρέμβαση του τότε Πρύτανη του Πολυτεχνείου Νίκου Κιτσίκη έγινε στην Αθήνα και στο πλοίο «Πατρίς» [72].

 

Ο Le Corbusier, τεχνοκράτης, λάτρης του ιδιωτικού αυτοκινήτου, θιασώτης της εκβιομηχάνισης και της μαζικά εκβιομηχανισμένης παραγωγής κατοικίας, έχει κατηγορηθεί για τις σχέσεις του με τον Μουσολίνι και την γερμανόφιλη Κυβέρνηση του Βισύ [73] , και εκφράζει ακόμη την άποψη ότι ο Αρχιτέκτων έχει απεριόριστες ικανότητες αλλά και δικαιώματα ως «γνώστης» στο να καθορίζει το πώς θα ζούν οι πολίτες, μια άποψη καθαρά ελιτίστικη η οποία όμως έχει περάσει στην αρχιτεκτονική παιδεία γενικώτερα. η κριτική που του είχε γίνει από την L'Ηumanite για το σχέδιό του Plan Voisin το 1918 [74]. Επίσης ο Le Corbusier. είχε το 1925 ρίξει το σύνθημα «η μεγάλη βιομηχανία να αναλάβει την ανοικοδόμηση» [75], και όπως εμφαντικά σημειώνει ο Kopp, o Le Corbusier ήταν πάντα θερμός υποστηρικτής των τραστ και των μονοπωλίων [76]. Οι απόψεις του έχουν χαρακτηριστεί από μελετητές του ως απολυταρχικές [77] αλλά και ως νεοπλατωνικές [78]. Με λυμένα τα χέρια και χωρίς την αριστερή θεωρητική κληρονομιά του Bauhaus παρά μόνο στον μορφολογικό τομέα, ο Le Corbusier έγινε ο «αστέρας» του 4^ου CIAM, και στα χρόνια που ακολούθησαν μέσα στον Πόλεμο δημοσίευσε ανώνυμα το έργο La Charte d' Athenes, Paris 1943, (δεύτερη, η επώνυμη έκδοση, έγινε μετά τον πόλεμο, το 1957) Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Le Corbusier επεξεργάστηκε τις κατά την άποψή του κατευθύνσεις της Χάρτας και το 1945 δημοσίευσε στα πλαίσια αυτά τα βιβλία του Les Trois Etablissements Humains, Maniere de pencer l'Urbanisme, και  Propos d'Urbanisme.(σχέδια 56-61)

56. H πυραμίδα της ελίτ, του Le Corbusier. Ο "αρχιτεκτονοκεντρισμός" του Le Corbusier που προέκυπτε εν πολλοίς και από την φασιστική ιδεολογία του, ταλαιπωρεί ακόμη πολλές Αρχιτεκτονικές Σχολές. Riccardo Mariani, L' architecte est nu, Le Corbusier ou le dessous inavoues de trois voyages en Italie. Faces, 5/6 1987.

  
(Αρ. εικ.)57. «το χέρι του αρχιτέκτονα» (στην μακέττα του Plan Voisin του Le Corbusier) Συμβολική φωτογραφία που δείχνει την ισχύ και τις εξουσίες του Αρχιτέκτονα επάνω στην πόλη ! K.Frampton, οπ.παρ.(Δεξ. εικ)58. Χειρόγραφη αίτηση συνεργασίας του Le Corbusier στην φασιστική εφημερίδα Il Popolo d' Italia. Η εφημερίδα αυτή διευθυνόταν από τον ίδιο τον Μουσολίνι και αποτελούσε την «αριστερά» του φασιστικού Κόμματος, όπως ο Ernst Roem την «αριστερά» του ναζιστικού κόμματος, η άρχουσα τάξη δεν έχει μόνο «πρόσωπο», αλλά και προσωπείο...Riccardo Mariani, οπ.παρ.

 
 
(Αρ. εικ.)59. La ville radieuse, η ακτινοβολούσα πόλις, του Le Corbusier, 1931. Το σχέδιο, χαρακτηρίστηκε ως δείγμα "απολυταρχικού συνδικαλισμού" το 1932. K.Frampton, οπ.παρ.(Δεξ. εικ.)60. La ville contemporaine του Le Corbusier, 1922. Maurice Besset, Qui etait Le Corbusier. Geneve, 1968

61. Tο Plan Voisin του Le Corbusier (1922). Το σχέδιο χαρακτηρίστηκε "αντιδραστικό" από την L'Humanite"(K.Frampton, οπ.παρ.). Maurice Besset, Qui etait Le Corbusier. Geneve 1968

κοινά σχόλια: Οι μεγάλες συνθέσεις του Le Corbusier όπου η πόλη οργανώνεται κατά την βούληση του Αρχιτέκτονα-Παντογνώστη ο οποίος καθορίζει και τον τρόπο ζωής σ' αυτές ανεξάρτητα από τις πιθανές αντιρρήσεις των κατοίκων τους. Σχέδια τα οποία (κατά τον Le Corbusier ) θα μπορούσαν να τα κατασκευάσουν μεγάλες οικονομικές επιχειρήσεις, το Plan Voisin έγινε για την ομώνυμη πολεμική βιομηχανία κατασκευής αεροπλάνων η οποία μετά τον Α. Παγκόσμιο Πόλεμο θέλησε να επενδύσει στην κατοικία όπου διέβλεπε μεγάλα κέρδη.
  

Οι πρώτες αμφισβητήσεις της «ερμηνείας Le Corbusier»

Κριτική στις θέσεις της Χάρτας όπως αυτές είχαν αναλυθεί από τον Le Corbusier είχαν αρχίσει να παρουσιάζονται αμέσως μετά τον πόλεμο, ήδη στο Συνέδριο της Aix-en-Provence το 1953 αντέδρασαν οι νεώτεροι (Alison και Peter Smithson, Bill Howell, J.B.Bakema, Aldo van Eyck, Shadrach Woods και Κανδύλης) στην «κονφορμιστική πολιτική των CΙΑΜ» [79] με αποτέλεσμα το 10ο Συνέδριο στο Ντουμπρόβνικ να το οργανώσει αυτή η ομάδα των νέων η οποία αργότερα αποκαλέστηκε η «Ομάδα του 10ου» (Team X) [80].

Χαρακτηριστικά σημειώνει ο Κανδύλης ότι «...σιγά -σιγά η Χάρτα από εργαλείο ξεκινήματος που ανοίγει έναν καινούργιο δρόμο σκέψης έγινε ένα εργαλείο σύγχυσης, αταξίας και βλακείας...» [81], και πιο κάτω σημειώνει ότι «η αλληλεγγύη της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας λησμονήθηκε τελείως ...ξεχώρισε δηλαδή το πολεοδομικό από το αρχιτεκτονικό μέρος. Και με τον καιρό η κακή ερμηνεία της Χάρτας προκάλεσε μια άψυχη, φτωχή, μονότονη και ιδίως, κερδοσκοπική μοντέρνα αρχιτεκτονική...» [82]. Τι εννοούσε ο Κανδύλης με τον χωρισμό της αρχιτεκτονικής  από την πολεοδομία, φάνηκε στα σχέδια της ομάδας του για την Τουλούζη όπου επανασυνδέθηκαν αυτές οι έννοιες, αλλά αυτό ήταν ένα μόνο μέρος των αδυναμιών της Χάρτας. Ακόμη, ο Δημήτρης Αυγουστίνος [83], συνεργάτης του Κανδύλη στην κατασκευή της Τουλούζης, έχει αναφέρει ότι πολλές από τις πραγματοποιήσεις των σχεδίων απέχουν από την αρχική ιδέα λόγω των παρεμβάσεων των κατασκευαστικών εταιρειών, και έχουμε επίσης σχέδια πόλεων στην Ευρώπη που είναι για παράδειγμα απ' αρχής δομημένα επάνω στην λογική του γερανού και της κίνησής του στο εργοτάξιο.

Στο 4^ο CIAM υπήρχαν και προοδευτικοί και αριστεροί και κομμουνιστές πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες, όπως ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ο Σαπόρτα (ο Ισαάκ Σαπόρτα ήταν τότε μαζί με τον Αλ.Τάσσο, τον Κάρολο Κούν, τον Μέμο Μακρή, τον Αλέξανδρο Κορογιαννάκη και άλλους τεχνικούς και καλλιτέχνες, μέλη του ΚΚΕ [84]) κ.α. και έτσι και αλλιώς, η κληρονομιά των αναζητήσεων της εποχής της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και του Bauhaus της εποχής του Dessau [85] δεν είχε ξεχαστεί εντελώς. Μπορούμε να πούμε ότι η Χάρτα είχε «εν δυνάμει» στοιχεία αυτών των θεωρητικών αναζητήσεων, που όμως δεν έπαιρναν την εμφαντική θέση που είχαν π.χ. στις προηγούμενες διακηρύξεις είτε του Bauhaus είτε των διαφόρων μανιφέστων του Μεσοπολέμου [86]. Το πρόβλημα ήταν αν θα καταπνίγονταν ή θα αναδύονταν, και ο Le Corbusier είναι υπεύθυνος για το πρώτο. Στο σημείο αυτό ο Δεσποτόπουλος σημείωνε ότι «...είναι λάθος να αποδίδεται αυτή η Χάρτα σαν νόημα και περιεχόμενο , προσωπικά σε έμπνευση του Corbusier και του CIAM χωρίς την έντονη συμβολή των άλλων δυναμικών παραγόντων...» [87], και συνέχιζε «..το θέμα είναι ότι το CIAM δεν προχώρησε στην διαλεκτική ανανέωση της Χάρτας των Αθηνών σαν συνέχεια μιάς σωστής αρχής ....» [88].

Η κριτική του Christofer Alexander

Η κριτική που άσκησε o Christofer Alexander ήταν γενικά για την θεώρηση της πόλης και ανεξάρτητη από την Χάρτα της Αθήνας, ήταν όμως προφανές ότι πήγαζε από τις αντιλήψεις και τις εφαρμογές της που είχαν ως τότε πραγματοποιηθεί και που εδράζονταν στην Χάρτα του 4^ου CIAM, και κυρίως στον διαχωρισμό των λειτουργιών, το zonning. Η κριτική αυτή έγινε με ένα του άρθρο το 1965 το οποίο έπεσε την κατάλληλη στιγμή και έλαβε μεγάλη δημοσιότητα  [89].

Με το άρθρο του αυτό «η πόλη δεν είναι δένδρο» αντιπαρέβαλε την ομαδοποίηση των λειτουργιών της πόλης μέσα από καθορισμένες «περιοχές» απομονωμένες στεγανά μεταξύ τους όπως είχε ερμηνευθεί η Χάρτα της Αθήνας, σε διάταξη «δένδρου»,  με μια ομαδοποίηση όπου κάθε ομάδα  συνδεόταν με πολλές άλλες σε διάταξη «πλέγματος». Οπως τόνιζε ο Alexander ποτέ κανείς στην πόλη δεν επιτελεί μια καθορισμένη λειτουργία σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, αλλά πάντα υπάρχει μια συμπλοκή πολλών λειτουργιών, κύριων ή δευτερεύουσων, αλλά οπωσδήποτε πραγματοποιούνται πολλές μαζί και αλληλοδιαδεχόμενες στον ίδιο ή σε συνεχόμενους στην πορεία του πολίτη χώρους. Η θέση δεν είναι καινούργια, άλλωστε και στην Χάρτα του 1933 αυτό τονίζεται αλλά είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα. Σημειώνεται ότι πολύ αργότερα, οι Situationistes με επικεφαλής τον Guy Debor εξέφρασαν παρόμοιες θέσεις, οι οποίες είναι μια μερική και απλουστευτική ανάμνηση της διαλεκτικής δομής της πόλης ως κοινωνικού φαινόμενου. Η κριτική θέση του Alexander, κτυπούσε ευθέως τις διατάξεις των τότε «νέων πόλεων» οι οποίες ήταν διαρθρωμένες με την φιλοσοφία του zonning με στεγανά ανάμεσα στις λειτουργίες τους (κατοικία, εργασία -και ειδικότερα εμπορικό κέντρο, διοικητικό κέντρο, αναψυχή, παιδεία ή άλλα).  Είναι χαρακτηριστικό σ' αυτό το σχέδιο της πόλης Harlow Νew Τown στην Μεγάλη Βρετανία όπου αυτή συγκροτείται σε διακεκριμένες γειτονιές, σε δύο ή τρία ιεραρχικά επίπεδα, οι οποίες είναι απομονωμένες από μεγάλες εκτάσεις πρασίνου, και το κέντρο της περιβάλλεται επίσης από ζώνη πρασίνου.(σχέδιο 62)

62. Tο "δένδρο" και το "πλέγμα" κατά τον Christofer Alexander, και αντίστοιχα οι πόλεις Harlow -New Town και το Hook. Η θεώρηση των λειτουργιών της πόλης ως "δένδρο" δηλαδή με στεγανά μεταξύ των λειτουργιών οδήγησε στο zoning, όπου κάθε λειτουργία διαχωριζόταν από την άλλη (κατοικία, αναψυχή, κέντρο, εργασία κλπ) ενώ στην πράξη λειτουργούν ως «πλέγμα» με συνδέσεις ανάμεσά τους όπου χρειάζεται. Η μια αντίληψη έδωσε τις αποστεωμένες «βρετανικές πόλεις της πρώτης γενεάς», την Chandigar και την Brazilia ενώ η δεύτερη επανήλθε στον φυσικό τρόπο διάρθρωσης μιάς πόλης.

Τόσο από την κριτική του Alexander όσο και από την αποκτούμενη πλέον εμπειρία των ίδιων των πολεοδόμων, η δεύτερη και η τρίτη γενηά των βρετανικών νέων  πόλεων  απορρίπτουν βαθμιαία το μοντέλο του zonning και σχεδιάζονται συνεκτικώτερες και με περισσότερη συμπλοκή των λειτουργιών τους, άλλωστε άλλοι πολεοδόμοι όπως η τριάδα Κανδύλης - Josic - Wood  και οι ολλανδοί J.B.Bakema van der Broeck είχαν ήδη προσπαθήσει να δώσουν άλλη κατεύθυνση στα σχέδιά τους έξω από το στατικό και απλουστευτικό zonning, όπως στα σχέδια του Κανδύλη και των συνεργατών του για την Toulouse-le-Mirail, και του Βakema  για το Ashdod και το Αμστερνταμ.(σχέδια 65-68)

65. Toulouse-le Mirail, των Candylis, Josic, Wood, το σχέδιο της πόλης. Από τις πρώτες πρωτοπορειακές μελέτες πόλεων ενάντια στο zonning και τα στεγανά του Harlow, εδώ η πόλη αναπτύσσεται ενιαία με άξονα το κέντρο της σε γραμμική μορφή.  K.Frampton, οπ.παρ. και Αρχιτεκτονική, 34/1962

66. Toulouse -le-Mirail των Candylis, Josic, Wood, η μακέττα της πόλης (K.Frampton, οπ.παρ. και Αρχιτεκτονική, 34/1962

 
(Αρ. εικ.)67. J.B.Bakema, πρόταση γιά το Amsterntam (1960) και Antonio Sant'Elia, σχέδιο γιά την "φουτουριστική" πόλη (1914). Παράλληλες πορείες του φουτουριστή Marinetti και του Sant'Elia με εκείνη του Bakema, όπου η πόλη διατάσσεται επάνω σε έναν άξονα κίνησης οχημάτων με την διαφορά ότι το 1914 το αυτοκίνητο ήταν ένα καινούργιο και ακόμη με άγνωστες συνέπειες μέσο, ενώ το 1960 γνωρίζαμε πολύ καλά τις επιπτώσεις του.  J.Joedicke, das Werk van der Broek und Bakema, Stuttgart 1963, Llorens Bonet, Antonio Sant'Elia,Paris, London, Duesseldorf, 2003. (Δεξ. εικ.)68. Σχέδιο των van der Broek και J.B.Bakema γιά την Ashdod 1963 στο Ισραήλ.  Οι μεγάλες συνθέσεις του Bakema προσπαθούν να αντιμετωπίσουν -και το επιτυγχάνουν- το πρόβλημα του "μεγάλου αριθμού" όπως έλεγε ο Βακεμα που κατέληγςε στις κλασικές λύσεις σε εκτεταμένες αδιάφορες επιφάνειες πόλεων χωρίς ταυτότητα. (K.Frampron, οπ.παρ., Joedicke, οπ.παρ.)

Η «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» του Ι.Δεσποτόπουλου

Όμως το θέμα ήταν βαθύτερο από την απλουστευτική θεώρηση του Le Corbusier, και ο Alexander είχε θίξει ένα από τα οφθαλμοφανή σφάλματά του. Ο Ι.Δεσποτόπουλος, ο οποίος είχε εκδιωχθεί από το Πολυτεχνείο ως αριστερός το 1945 και εργαζόταν στην Σουηδία σε προγράμματα ανάπτυξης του Τρίτου Κόσμου, προσπάθησε να σχεδιάσει ένα μοντέλο ανάλυσης των πόλεων, και εκεί ξεκινώντας από την Χάρτα της Αθήνας, είδε την απλουστευτική της ερμηνεία η οποία ήταν και αντιφατική με όλες τις θεωρήσεις που είχαν αναπτυχθεί στην άνθηση του Bauhaus στην Γερμανία του Μεσοπολέμου, και που είχαν ξεχαστεί με την κυριαρχία του Le Corbusier στο 4^ο CIΑΜ, αν και είχαν διατυπωθεί στα συμπεράσματα του Συνεδρίου, και ενυπήρχαν εν δυνάμει στην Χάρτα, όπως είδαμε.

Ο Δεσποτόπουλος αναλύει περισσότερο αυτό το θέμα στην επεξεργασία που κάνει στην «Χάρτα της Αθηνών» όπως αυτή  προέκυψε από το 4^ο CIAM μέσα από τις δημοσιεύσεις του Le Corbusier, στην πρότασή του για την «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» την οποία επεξεργάστηκε το 1952 και την παρουσιάζει αρχικά στην σουηδική ομάδα του CIAM, και στην συνέχεια στο Συνέδριο του CIAM στην Sigtuna-Stockholm το 1956. Τέλος, η πρόταση αυτή του Δεσποτόπουλου γίνεται δεκτή στο Συνέδριο της  IFHP [90] στο Παρίσι το 1962 [91], τρία χρόνια πριν το άρθρο του Christofer Alexander, συνέβη δηλαδή αυτό που συμβαίνει πάντοτε, η άρχουσα τάξη όταν είναι αναγκασμένη να δεχθεί κάτι προτιμά να το δεχθεί σε ανώδυνη και απολιτική μορφή από δικούς της ανθρώπους όπως ο Christofer Alexander παρά από αντιπάλους της, όπως ήταν ο Δεσποτόπουλος. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, είτε είναι καθημερινός τύπος είτε επιστημονικά περιοδικά κύρους, υπακούουν στους ίδιους νόμους...

Η βασική κριτική του Δεσποτόπουλου ήταν ότι  οι «τέσσερεις λειτουργίες» της πόλης κατά την Χάρτα ήταν φοβερά απλουστευτικές και παραγνώριζαν όλη την έννοια της πόλης, έβλεπαν την πόλη τεχνοκρατικά χωρίς να δίνουν την δυνατότητα μελέτης του ιστορικού, οικονομικού και κοινωνικού υπόβαθρου της πόλης και της πολεοδομίας, και ακόμη, και αν δεχόμασταν ότι μέσα στη τετράδα αυτή μπορούσαμε να εννοήσουμε με μια πλατύτερη θεώρηση ότι περιλαμβάνονταν όλες οι λειτουργίες, αυτή η τετράδα ήταν σε εντελώς λάθος ιεράρχηση, δεν μπορούμε για παράδειγμα να θέτουμε στην ίδια μοίρα την κυκλοφορία (που ο Δεσποτόπουλος την έβλεπε σαν μια απλή υποδομή) μαζί με την κατοικία, την παραγωγή  ή την συλλογική ζωή που αποτελούν τα θεμέλια της έννοιας της κοινωνίας και της πόλης. Ακόμη, από την Χάρτα του 4^ου CIAM υποτονίζοταν και από τον Le Corbusier ξεχνιώταν παρ' όλο που υπήρχε όπως είδαμε στο κείμενο της «Χάρτας»  ένας ακόμη βασικός παράγοντας, η Ιστορία και το Παρελθόν που διαμορφώνουν σημαντικά και κυρίως εξελικτικά την πόλη. Τέλος,  γενικώτερα η Χάρτα του 1933 ήταν στατική και όχι διαχρονική, σημαντικό μειονέκτημα για την μελέτη ενός κοινωνικού και συνεχώς εξελισσόμενου φαινόμενου όπως η Πόλη. (σχέδιο 64)

64. Η Χάρτα της Αθήνας ΙΙ του Ι.Δεσποτόπουλου. Ανασχεδίαση από πίνακα του Ι.Δ. που είναι στο αρχείο του Μουσείου Μπενάκη και το προσωπικό αρχείο του συγγρ.

 

Αντί λοιπόν ο Δεσποτόπουλος να περιγράψει την «συγκρότηση» της πόλης σε ένα κείμενο, κατέγραψε την συγκρότηση αλλά και το φιλοσοφικό και κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο καθώς και το ιστορικό πλαίσιο της πόλης σε έναν δισδιάστατο πίνακα [92], κείμενο ειδικά που να επεξηγεί τον πίνακα δεν είχε δημοσιεύσει, όμως είχε θεωρήσει και είχε εγκρίνει ένα σχετικό κείμενο του συγγραφέα της παρούσης που περιλαμβανόταν σε βιβλίο του το 1977 [93].

Στον πίνακα προηγείται μια στήλη με θέμα «σύντομη θεώρηση της ιστορικής εξέλιξης της χώρας» Στην συνέχεια  σε οριζόντιες στήλες, διαιρείται η Χάρτα σε τέσσερεις βασικές ομάδες, με δύο προηγούμενες και δύο επόμενες. Οι βασικές ομάδες είναι  : α. εξέλιξη της οικονομικής συγκρότησης, β. η ομαδική ζωή (πολιτική, πνευματική ζωή, ψυχαγωγία), γ. ο συν-οικισμός, το κατοικείν, και  δ. η πόλη και η ιδεολογική φυσιογνωμία της. Οι προηγούμενες από τον πυρήνα αυτόν είναι «η φυσική υπόσταση της χώρας» και «οι φυσικές και κοινωνικές συνθήκες του πληθυσμού». Οι επόμενες είναι οι υποδομές, και συγκεκριμένα «η κοινωνική πρόνοια», «ο τεχνικός εξοπλισμός» και «διάφορα».

Από την διάταξη και ιεράρχηση αυτών των ομάδων φαίνεται όλη η φιλοσοφική θεώρηση του Δεσποτόπουλου, η οποία ήταν αντικείμενο συζητήσεων σε όλον τον Μεσοπόλεμο και κυρίως στο Bauhaus της περιόδου του Dessau, θεώρηση η οποία ενυπάρχει διάσπαρτη στις αναλύσεις και στα «Συμπεράσματα» του 4^ου CIAM όπως αυτά δημοσιεύθηκαν στα Τεχνικά Χρονικά του 1933.

Αναλυτικότερα λοιπόν οι τέσσερεις αυτές βασικές ομάδες, είναι:

η «οικονομική συγκρότηση» και εδώ φαίνεται η σημασία που δίνεται στην οικονομική βάση σύμφωνα με τα μαρξιστικά πλαίσια, η «ομαδική ζωή» ως δεύτερο ιεραρχικά στοιχείο απεικονίζει την έμφαση που δίνονταν στον μεσοπόλεμο στον κοινωνικό και συλλογικό χαρακτήρα της κοινωνίας και της πόλης, δεν πρόκειται για την «αναψυχή» της Χάρτας αλλά για κάτι ευρύτερο, που υποδηλώνει και την σημασία του συλλογικού απέναντι στο ιδιωτικό και το ατομικό, και που αφορά την πολιτική ζωή, την πνευματική ζωή, και τέλος και την ψυχαγωγία, ως ένα μέρος της συλλογικής ζωής αλλά όχι το κυρίαρχο ιεραρχικά. Τρίτη ομάδα είναι «ο συν-οικισμός, το κατοικείν». Εδώ επίσης είναι σαφής η θεώρηση της κατοικίας ως μιάς συλλογικής πράξης μέσα στην πόλη όπου όχι απλά «κατοικούμε» αλλά «συν-κατοικούμε». Αργότερα ο Δεσποτόπουλος χαρακτήριζε τις σημερινές πόλεις «απέραντες αποθήκες εργατικών χεριών», «πολεοειδείς σχηματισμούς» ή και «μη πόλεις» [94]  ακριβώς επειδή έλλειπε ο συλλογικός χαρακτήρας των περιοχών κατοικίας και η κοινωνική συνοχή του πληθυσμού, αυτή που υπάρχει σε συγκεκριμένες φάσεις των κοινωνικών συστημάτων και στους προκαπιταλιστικούς χρόνους και στην πρώτη καπιταλιστική περίοδο. Τέλος, η τέταρτη βασική ομάδα αφορά την ιδεολογική φυσιογνωμία της πόλης, η οποία εκφράζει την κοσμοθεωρία στην οποία είναι εντεταγμένη. Η ιδεολογική αυτή φυσιογνωμία, διακρίνεται στην ύπαρξη και την σημασία συγκεκριμένων λειτουργιών για κάθε εποχή, στα προεξάρχοντα στοιχεία, λειτουργικά και μορφολογικά, διακρίνεται στην κάτοψη -σχέδιο της πόλης, και ακόμη στην καθολική της μορφή : στην αρχαία πόλη κυριαρχεί η Αγορά -ο κατ' εξοχήν πολιτικός και ταυτόχρονα και οικονομικός χώρος, στον Μεσαίωνα ο Καθεδρικός Ναός και η πλατεία του, σήμερα οι ουρανοξύστες των κτηρίων των πολυεθνικών και του χρηματιστικού κεφαλαίου. Είναι φανερό ότι μια τέτοια «ομάδα» δεν έχει να κάνει τίποτα με κάποια «λειτουργία» της πόλης αλλά με την συνολική Λειτουργία της πόλης ως Πόλης, πρόκειται για έναν τομέα όπου αναλύεται η φιλοσοφική θεώρηση της ίδιας της ύπαρξης και ρόλου της πόλης σε κάθε εποχή. (σχέδια 69-72)

 
69. Η Ιδεολογική Φυσιογνωμία της πόλης. Αθήνα, η κλασική αρχαιότητα.  Κυρίαρχο στοιχείο η Ακρόπολη, σύμβολο εκείνη την εποχή του δημοκρατικού πολιτεύματος αλλά και της ιστορικής  παράδοσης των Αθηνών


70. Ιδεολογική Φυσιογνωμία της Πόλης. η μεσαιωνική Νυρεμβέργη. Κυρίαρχα στοιχεία οι ναοί και οι πύργοι των φεουδαρχών


71. Η Ιδεολογική Φυσιογνωμία της πόλης. Νέα Υόρκη. Κυρίαρχο στοιχείο οι πύργοι των γραφείων των πολυεθνικών. L.Mumford, the city in history, γαλλ. μτφρ. Paris 1961.


72. Η Ιδεολογική Φυσιογνωμία της πόλης. Τόκυο, το κέντρο με κτήρια πολυεθνικών επιχειρήσεων Y.Arthuns-Bertrand, The earth from the air, London 2002

Στην συνέχεια είναι οι ομάδες των υποδομών και των εξυπηρετήσεων, όπως η κοινωνική πρόνοια, ο τεχνικός εξοπλισμός και διάφορα άλλα ήσσονος σημασίας. Στο κεφάλαιο του «τεχνικού εξοπλισμού», μαζί με τα δίκτυα ενέργειας, τηλεπικοινωνιών, ύδρευσης και αποχέτευσης κ.α. εντάσσεται και η κυκλοφορία, η οποία έχει εδώ την σωστή της θέση και σημασία και δεν είναι αυτοτελής λειτουργία της πόλης ή και αυτοσκοπός όπως στην Χάρτα του 1933.

Στην συνέχεια, οι ομάδες αυτές αναλύονται σε μια σειρά κατακόρυφων στηλών, μετά την γενική ιστορική ανάλυση (Ι) που αναφέρθηκε,  ως εξής:

ΙΙ. το περιβάλλον, η χώρα, η επαρχία, η πόλη. Εδώ αναλύονται οι βασικές και δευτερεύουσες ομάδες που είδαμε, σε όλα τα επίπεδα του χώρου. ΙΙΙ. Η διαδικασία μετασχηματισμού του οργανισμού της πόλης. Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται οι ακόλουθες αναλύσεις: α. η  επίδραση του ιστορικού παρελθόντος, β. η πραγματικότητα του παρόντος, γ. η επίδραση των ζυμώσεων και των τάσεων, και δ. το σαν συνισταμένη επιβαλλόμενο. ΙV. Η διαλεκτική διαμόρφωση των λειτουργιών της πόλης με υποκεφάλαια  α. το    κοινωνικά καλό, β. το τεχνικά ορθό, γ. το ωραίο και δ. ο χρόνος. V.  Η κοσμοθεωρητική ιεραρχία των λειτουργιών. VI. Η προτεραιότητα των λειτουργιών. VII. Η σύνθεση του πολεοδομικού οργανισμού με υποκεφάλαια  α. η περιοχή της πόλης, β. η πόλη σαν μονάδα, και  γ. οι υπομονάδες γειτονιών. VIII. Ο καθορισμός των διαστάσεων με υποκεφάλαια α. μήκη, β. επιφάνειες, όγκοι. IX. Η πραγματοποίηση, όρια σχεδίου και χρόνου. X. Η νομοθεσία κατοχύρωσης, η χρηματοδότηση. XI. Αντιθέσεις και αντιδράσεις. XII. Παρατηρήσεις.

Όπως βλέπει κανείς, η Χάρτα της Αθήνας ΙΙ περιλαμβάνει μια σειρά από θεμελειώδεις έννοιες, μια συνεχή διαλεκτική ανάλυση της εξελικτικής πορείας κάθε λειτουργίας, αλλά ταυτόχρονα και την πορεία προς την «σύνθεση» ενός σχεδίου πόλης (III-IV) όπου αναλύονται και σταθμίζονται ιστορικοί παράγοντες, οι πιέσεις που ασκούνται από διάφορες κοινωνικές ομάδες και συμφέροντα και το τελικό εφικτό αποτέλεσμα, ενώ σε ιδιαίτερη περιοχή ανάλυσης εξετάζεται ο σχεδιασμός μέσα από κοινωνικές, αισθητικές, τεχνικές και χρονικές έννοιες. Στην συνέχεια επανατοποθετείται η ιεραρχία των λειτουργιών που σχεδιάζονται αναφορικά με την κοσμοθεωρία που επικρατεί ή που αντιπροσωπεύει το υπ' όψιν σχέδιο, καθώς και η αναγκαστική για πολλούς λόγους προτεραιότητα των λειτουργιών (V-VI).

Στη συνέχεια, (VII-XI) είμαστε στην φάση του σχεδιασμού (ή της ερμηνείας ενός υπάρχοντος σχεδίου, ανάλογα με το   αντικείμενο που έχομε) όπου εξετάζονται η γενική σύνθεση του πολεοδομικού οργανισμού και τα μεγέθη και οι διαστάσεις, ενώ τέλος αναλύονται στοιχεία χρονικού προγραμματισμού, νομοθεσίας και χρηματοδότησης, αλλά και
αντιδράσεων που προκύπτουν στην όλη διαδικασία.

 Η επίδραση της «Χάρτας» στην μεταγενέστερη πολεοδομία

Η πολεοδομική θεωρία, αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα ως σήμερα, ήδη από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη έχουν διατυπωθεί θέσεις για την έννοια της πόλης, για τον ρόλο της στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ακόμη για μια ιδανική πόλη μέσα σε ένα ιδανικό κοινωνικό σύστημα, κατά τις αντιλήψεις του εκάστοτε διανοητή. Η συζήτηση αυτή, συνεχίστηκε στον Μεσαίωνα και έφθασε σε έξαρση στα πρώτα χρόνια του καπιταλισμού μέσα από τις θεωρίες των ουτοπιστών σοσιαλιστών, και για την εποχή μας, όπου η Πολεοδομία εμφανίστηκε με ένταση στον τομέα της παρέμβασης επάνω σε υφιστάμενες πόλεις αλλά και σε ιδρύσεις νέων πόλεων, γνώρισε μια λαμπρή ανάπτυξη στα χρόνια του Μεσοπολέμου με το λεγόμενο «μοντέρνο κίνημα» [95]. Ο Δεσποτόπουλος, τονίζει ότι οι αρχές της Χάρτας (και προφανώς εννοεί τις πολεοδομικές αρχές σχεδιασμού και όχι τις «τέσσερεις λειτουργίες» και τα στεγανά τους), είχαν ήδη εφαρμοστεί τόσο σε σχέδια όπως των Ernst May, Hebebrand, Hannes Mayer, Fred Forbat, Bruno Taut κ.α. όσο και σε ήδη κτισμένες πόλεις, όπως το Magnitogorsk, η Karaganda, το Stalingrad [96].

Νέα έξαρση συζητήσεων, εμφανίστηκε μετά το 1960, αλλά αυτήν την φορά ήταν σε επίπεδο αναζητήσεων σε πλαίσια που δεν είχαν τίποτα να κάνουν με την κοινωνική και φιλοσοφική κατεύθυνση που είχαν οι θεωρητικές αναζητήσεις στον Μεσοπόλεμο [97]. Πρακτικά βέβαια είχαμε αρκετά πολύ καλά και προωθημένα παραδείγματα όπως της τρίτης γενηάς βρετανικών πόλεων π.χ. Cumbernold, το Hook ή τα σχέδια της ομάδας Κανδύλη για την Τουλούζη, ή του Βakema για το Ashdod ή το Amsterntam, αλλά η υπόλοιπη κτισμένη και πραγματοποιημένη πολεοδομία ήταν ακόμη αγκυλωμένη στις ερμηνείες της Χάρτας από τον Le Corbusier, που εκτός των άλλων έχει καταγγελθεί ότι ήταν κερδοσκοπική [98] και εξυπηρετούσε την οργάνωση εργοταξίου των μεγάλων τεχνικών και κατασκευαστικών εταιρειών.

Από την άλλη μεριά βέβαια, θα πρέπει να δώσουμε προσοχή και στην πολύ σωστή και με πικρία διατυπωμένη παρατήρηση του μαθητή και συνεργάτη του Le Corbusier Αριστομένη Προβελέγγιου που -δίκαια σε μεγάλο βαθμό- διαμαρτύρεται ότι όλη την αποτυχία της μεταπολεμικής πολεοδομίας την φορτώνουμε στον Le Corbusier και την Χάρτα του 1933, λες και δεν υπήρχαν άλλα αίτια που έχουν ήδη αναφερθεί όπως η ανάγκη στις σοσιαλιστικές χώρες για γρήγορη κατασκευή μεγάλου αριθμού κατοικιών ή το πλαίσιο κερδοσκοπίας των δυτικών κατασκευαστικών εταιρειών [99].

Η στροφή της εφαρμοσμένης πολεοδομίας στις αναπλάσεις αφ' ενός, αλλά και η οφθαλμοφανής αποτυχία του σχεδιασμού νέων πόλεων, είτε «εμπορικών» όπως οι δεκάδες νέες περιοχές σε όλη την Ευρώπη, είτε υψηλότερου επιπέδου από τις κορυφές των πολεοδόμων όπως η Brazilia και η Chandigar [100], ανάγκασε τους πολεοδόμους να ξαναδούν την πόλη στην βάση των θεωρητικών αναζητήσεων του Μεσοπολέμου, ανεξάρτητα αν και εκεί η πραγματοποιημένη πολεοδομία δεν συμβάδιζε με τα συμπεράσματα της θεωρίας.

Οι περιοχές κατοικίας του Μεσοπολέμου ίσως ήταν πρωτοποριακές για την εποχή τους αλλά η πρωτοπορία αυτή ωφείλονταν περισσότερο στην αρχιτεκτονική τους παρά στην πολεοδομία τους, και ίσως ήταν προάγγελοι του τι θα ακολουθούσε μετά τον πόλεμο. Και βέβαια ήταν διαφορετικό να έχομε δέκα περιοχές κατοικιών στην Βιέννη, την Ολλανδία  ή την Γερμανία σχεδιασμένα από κορυφές του Bauhaus με γιγαντιαία συγκροτήματα και διαφορετικό να έχομε δεκάδες και εκατοντάδες νέες συνοικίες στην Δυτική και στην Ανατολική Ευρώπη σχεδιασμένες και κατασκευασμένες σε ασφυκτικές χρονικές προθεσμίες από αρχιτέκτονες οι οποίοι έμεναν στα μορφολογικά τσιτάτα του Le Corbusier και του Bauhaus έχοντας όμως ξεχάσει το θεωρητικό υπόβαθρο του Μοντέρνου Κινήματος.

Το Μοντέρνο Κίνημα, υπήρξε γέννημα-θρέμμα πολλών διεργασιών στην Ευρώπη από τα μέσα του 19^ου αιώνα μέχρι το τέλος του  Μεσοπολέμου. Της αμφισβήτησης του καπιταλιστικού συστήματος, της αμφισβήτησης του ακαδημαϊσμού στην πνευματική παραγωγή, της ανάγκης ύπαρξης μιας νέας Τέχνης, Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας που να ανταποκρίνονται στις κοινωνικές απαιτήσεις που έφεραν στο προσκήνιο της Ιστορίας την σοβιετική επανάσταση.

Υπήρξε ίσως ένα πρόωρο σχήμα που έσβησε όταν ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός ετοιμάστηκαν για την πρώτη τους πολεμική σύγκρουση στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και σε τέτοιες συνθήκες, το Μοντέρνο Κίνημα στην Γερμανία θεωρήθηκε «μπολσεβικικό» και απορρίφθηκε ως «Εκφυλισμένη Τέχνη» (Εntartete Kunst[52]), η Δύση αδιαφόρησε ικανοποιώντας τις κατασκευαστικές εταιρείες της, και στην Σοβιετική Ενωση απορρίφθηκε  όχι μόνο γιατί ήταν άλλες και πιεστικές οι κοινωνικές προτεραιότητες αλλά και διότι άνοιγε δρόμους που ίσως έσπαζαν την δυστυχώς απαιτούμενη για εκείνη την πολεμική εποχή αναγκαστική μονολιθικότητα. Σ' αυτό όμως δεν φταίει το Μοντέρνο Κίνημα ίσως και ούτε τόσο οι ακραίες ερμηνείες που του έδωσαν, (ακόμη και  ορισμένα από τα στελέχη του), όσο (και κυρίως) το ότι ήταν πολύ νωρίς ακόμη για μια Νέα Κοινωνία που αριθμούσε μόλις δεκαπέντε χρόνια ζωής, να δημιουργήσει ή και να αποδεχθεί -αν θεωρήσουμε ότι το Μοντέρνο Κίνημα εξέφραζε την σοσιαλιστική κοινωνία- ένα πολιτιστικό επιστέγασμα για μια οικονομική βάση που ακόμη διαμορφώνονταν.

Παράρτημα (ως επίλογος).

Τι λοιπόν είναι η ιδεολογική φυσιογνωμία της πόλης ;

Ο όρος αυτός τέθηκε σ' αυτό το πλαίσιο για πρώτη φορά από τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο σε διάλεξή του στην Ακαδημία των Τεχνών του Βερολίνου [102] το 1966. Στην διάλεξη αυτή που το 1973 εκδόθηκε σε βιβλίο στα γερμανικά [103] και εικοσιτέσσερα χρόνια μετά και στα ελληνικά [104] αναλύεται σε βάθος η ιστορική εξέλιξη της πόλης και η παράλληλη ύπαρξή της Ιδεολογικής (ή Κοσμοθεωρητικής [105]) Φυσιογνωμίας της  κάθε συγκεκριμένης εποχής της.

Η σχέση πόλης και κοσμοθεωρίας, είχε επισημανθεί από τον Δεσποτόπουλο σε πρώτο γνωστό δημοσιευμένο κείμενό του στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια στο λήμμα «πολεοδομική» το 1932 και στο λήμμα «σχέδια πόλεων» το 1933, τα δύο κείμενα δημοσιεύθηκαν ενοποιημένα και επαυξημένα στα Τεχνικά Χρονικά του 1933 με την ευκαιρία της διεξαγωγής του 4^ου CIAM στην Αθήνα.

Στα κείμενα αυτά, στην δεύτερη επαυξημένη δημοσίευση των Τεχνικών Χρονικών, ο Δεσποτόπουλος τονίζει ότι :  «...η πόλις έχει φ υ σ ι ο γ ν ω μ ί α ν  εξαρτωμένην εκ του χαρακτήρος των κατοίκων, του κλίματος και εκ των πολιτικο-οικονομικών και πνευματικών εκδηλώσεων του κυριαρχούντος κοινωνικού συστήματος...» [106]

Στο θέμα επανέρχεται ο Α.Κριεζής το 1951 ερευνώντας κυρίως την σχέση σχεδίου πόλης και παραγόντων που το διαμορφώνουν, σημειώνοντας και ως γενικότερο παράγοντα «την κοσμοθεωρία του ή των δημιουργών του» [107]

Παλαιότερες αναφορές στην σχέση αυτή, προφανώς υπήρχαν και πριν, η σχέση αυτή είναι σχεδόν αυτονόητη, κυρίως από κοινωνιολόγους στους οποίους και αναφέρεται ο Κριεζής [108], ο οποίος δημοσιεύει στο άρθρο του τους παράγοντες που διαμορφώνουν το σχέδιο μιάς πόλης ως ακολούθως [109]: Πολιτεία, Θρησκεία, Οικονομία, Τέχνη, Τοπίο, Τεχνική συν επί πλέον η Κοσμοθεωρία και η Προσωπικότητα του Δημιουργού (πολεοδόμου κλπ)

Κάθε κοινωνία, έχει ορισμένα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν τις σχέσεις παραγωγής και αυτά αποτελούν την βάση κάθε Κοινωνικοιοκονομικού Συστήματος. Από κεί και πέρα κάθε τέτοιο Σύστημα έχει έναν δικό του Πολιτισμό πού εκφράζεται στις κοινωνικές σχέσεις, την θρησκεία, την τέχνη, και τελικά και την μορφή και συγκρότηση της πόλης.

Η εξέλιξη της κοινωνίας προχωρά σε διαδοχή πολιτισμών, και κάθε κοινωνικός σχηματισμός έχει την δική του εικόνα που επίσης αποτυπώνεται και χαρακτηρίζει την πόλη, αποτελεί την Ιδεολογική της Φυσιογνωμία: Η αρχαία αθηναϊκή Δημοκρατία εκφράζεται με την συλλογικότητα και ισότητα των (ελευθέρων) πολιτών και η ιδεολογική Φυσιογνωμία της πόλης κυριαρχείται από την αγορά, το κοινωνικό αυτό κέντρο που συγκεντρώνει την οικονομία, την πολιτική και την Θρησκεία, αλλά και τον πολιτισμό εκείνης της εποχής, την Ακρόπολη -τον δεύτερο κοινωνικό πόλο, σε σύνθεση με την ευτελή κατοικία σε μια σύνθεση όπου το Δημόσιο και το Συλλογικό κυριαρχούν απέναντι στο ατομικό: Αθήνα, Πριήνη, Σελινούς, Ολυνθος. (σχέδιο 69)

Παρόμοιες εποχές κυριαρχίας του συλλογικού απάνω στο ατομικό, έχομρ σε όλους τους πολιτισμούς που είναι στο πρώϊμο, και προοδευτικό τους στάδιο. Στην βυζαντινή Κωνσταντινούπολη με την κυριαρχία της Αγίας Σοφίας, του κέντρου (Μέση Οδός) και του Παλατίου αλλά και την παράλληλη ύπαρξη των απλών κατοικιών ενός όχι πάντα σε άνετη διαβίωση λαού, στον δυτικό μεσαίωνα την κυριαρχία του Καθεδρικού ναού και του πύργου του φεουδάρχη, αλλά και του τρίτου πόλου Εξουσίας, του Δημαρχείου και του κτηρίου των Συντεχνιών: Κολωνία, Ρεμς, Στρασβούργο, αυτή είναι η ιδεολογική εικόνα της φεουδαλικής πόλης, (και αντίστοιχα στην Ανατολή με την κυριαρχία του Τζαμιού και της αγοράς: Κάϊρο, Ιστανμπούλ, Αλγέρι, Βαγδάτη . (σχέδιο 70)

Στην εποχή της ανόδου της αστικής τάξης στον 19^ο αιώνα, έχομε την έκφραση της αστικής δημοκρατίας με την πόλη να κυριαρχείται αφ' ενός από τα Ανάκτορα το Κοινοβούλιο,  τα Πανεπιστήμια, τα θέατρα και τις όπερες, τα Μουσεία και τις Ακαδημίες, αλλά και αφ΄ ετέρου τις εξαθλιωμένες εργατικές συνοικίες στις βιομηχανικές περιοχές. Η έντονη πλέον ταξική διάσταση της βιομηχανικής πόλης με τα πολυτελή κέντρα και τις βιομηχανικές περιοχές, Στο Παρίσι, το Λονδίνο, το Βερολίνο, την Βιέννη, την Αθήνα του 19^ου αιώνα, είναι ορατή και αναγνωρίσιμη η ιδεολογική τους φυσιογνωμία.

Σε εποχές παρακμής, κυριαρχεί το ατομικό επάνω στο συλλογικό, η ιδιωτική κατοικία, τα κτήρια των γραφείων, τα εμπορικά κέντρα, καταπνίγουν τα άλλοτε κυρίαρχα στοιχεία της εικόνας της πόλης. Στην εποχή της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού κεφάλαιου, οι πόλεις κατασφραγίζονται από τα υπερυψηλά και ογκώδη κτήρια των γραφείων των πολυεθνικών, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, των ασφαλιστικών οργανισμών. Εμπορικές πολυκατοικίες και κτήρια γραφείων καταπνίγουν και εξαφανίζουν τα μεγαλοπρεπή νεοκλασικά δημόσια κτήρια του 19^ου αιώνα, δείτε την σχέση της τριλογίας των Χάνσεν στην Αθήνα σήμερα σε σχέση με τις γύρω πολυκατοικίες. Η εικόνα του Μανχάταν δεν είναι πιά μοναδική, και πύργοι γραφείων έχουν ήδη υψωθεί και κυριαρχήσει σε κάθε καπιταλιστική μεγαλούπολη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Βερολίνο, την Σιγγαπούρη, το Χογκ-Κογκ, την Αθήνα, το Τόκιο. (σχέδια 71-72)

Αυτή είναι σήμερα η Εξουσία, αυτή είναι η ταξική διάσταση της πόλης, αυτή είναι και η εικόνα της πόλης. Η Ιδεολογική Φυσιογνωμία της εκφράζει ακριβώς την σημερινή φάση του καπιταλιστικού συστήματος. Η αυριανή κοινωνία, η αυριανή μορφή Εξουσίας ή άλλης κοινωνικής οργάνωσης, όποια θα είναι, θα δώσει με την σειρά της εκείνη την εικόνα της πόλης, και εκείνη την Ιδεολογική Φυσιογνωμία που θα ανταποκρίνεται σε εκείνο το οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο.

Παραπομπές
[50]van Eesteren, Εισηγητική ομιλία στο 4^ο CIAM "Ο Σκοπός των Συνεδρίων", Τεχνικά Χρονικά 44-46/1933 σελ. 1005
[51]Ι.Βασιλείου η λαϊκή κατοικία, Αθήνα 1944, O.Ungers-J.Schlandt, die Wienersuperblocks, Berlin 1969.
[52]A.Kopp, οπ.παρ. 335,337
[53]βλ. στην συνέχεια  το κεφάλαιο «ο ρόλος του L.C. στην διατύπωση αλλά και στην ερμηνεία της Χάρτας»
[54]Στ.Παπαδάκης, Το ιστορικόν των Συνεδρίων Νέας Αρχιτεκτονικής, Τεχνικά Χρονικά, πολλαπλό τεύχος 44-46/1933, σελ. 997, van Eesteren, Ο σκοπός των Συνεδρίων Τεχνικά Χρονικά οπ.παρ.σελ 1005
[55]Στ.Παπαδάκης,  οπ.παρ. 997, van Eesteren, οπ.παρ. 1007
[56]οπ.παρ. 997
[57]οπ.παρ. 998
[58]οπ.παρ. 1008
[59]Ι.Βασιλείου, η Λαϊκή Κατοικία, Αθήνα 1944, Ε.Σελιανίτη, από τις τρώγλες στην εργατική κατοικία, Λονδίνο, Βιέννη , Αθήνα. Ερευνητική εργασία στο ΑΠΘ), Θεσσαλονίκη 2004 όπου και πλούσια βιβλιογραφία, Helmut Weihsmann, Rotes Wien -kommunaler Wohnbau in Wien., Wien 1980, Joachim Schlandt, Die wiener Superblocks, Berlin 1969, Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934, Aachen 1980 (κατάλογος έκθεσης), Ε.Πορτάλιου, Η εργατική κατοικία στην κόκκινη Βιέννη, Εποχή, 24.12. 1995
[60]Γ.Σημαιοφορίδης Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση της Χάρτας των Αθηνών, Αθήνα  1987, όπου και πλούσια βιβλιογραφία (βλ. και προηγούμενη υποσημείωση με βιβλιογραφικές αναφορές K.Frampton, R.Mariani, B.Brolin, Σαρηγιάννης κ.α. )
[61]Τεχνικά Χρονικά (αφιέρωμα στο 4^ο CIAM) αρ. 44-46, 1933, σελ.1082 κ.εφ.
[62]J.Neurath, Μια πρότασις περί εφαρμογής της βιενναίας μεθόδου συμβολισμού εις την πολεοδομίαν και την κατανομήν γηπέδων. Τεχνικά Χρονικά οπ.παρ. σελ. 1036 κ.εφ.
[63]οπ.παρ. σελ.1080
[64]οπ.παρ. 1082
[65]οπ.παρ. 1081[66]οπ. παρ. σελ.1086
[67]οπ.παρ. σελ. 1084
[68]οπ.παρ. σελ.1084
[69]Ι.Η.Σαπόρτα, Επάγγελμα «αρχιτέκτων» - μια αφήγηση ζωής, σελ.23, Αθήνα 1996.
[70]Christian Schneider, Stadtgrundung im Dritten Reich, Munchen 1979, και Gitta Sereny, Albert Speer: His Battle with Truth, New York 1995, (αναφορά στο άρθρο του Αν.Βιστωνίτη, ο αρχιτέκτονας του Χίτλερ, Το Βήμα 14.1.1996).
[71]Encyclopaedia of modern architecture, ed.Gerd Hatje, London 1963
[72]Ι Δεσποτόπουλος, χειρόγραφο σημείωμα προς τον ΣΑΔΑΣ 15.12.1983
[73]Riccardo Mariani, L'Architecture est nu, Le Corbusier ou les dessous ivanues de trois voyages en Italie, στο περιοδικό Faces, τεύχος  5/6 Printemps 1987 σελ.  34-58
[75]Α.Kopp 114
[76]οπ.παρ.
[77]K.Frampton, οπ.παρ., Brend Brolin, οπ.παρ. Γ.Σημαιοφορίδης, Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση της «Χάρτας της Αθήνας», σελ.14 κ.εφ. Αθήνα 1987, Γ.Σαρηγιάννη, Με την ευκαιρία της περιφερόμενης Εκθεσης «γνωρίστε τον Λε Κορμπυζιέ» Δελτίο του ΣΑΔΑΣ 18/1988 σελ. 29-30, του ίδιου,  «Η έννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και η συνέχιση των αντιλήψεων στους ουτοπιστές του 19^ου αιώνα και ορισμένους πολεοδόμους του Μεσοπολέμου» στην Λαμπηδόνα, τόμο-αφιέρωμα στην μνήμη της Ντούλας Μουρίκη, Αθήνα 2004.
[78]Π.Τουρνικιώτης, Ιδεαλισμός και ορθολογισμός , η αντίληψη της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 16/1988 σελ. 44
[79]Επίμετρο στην έκδοση «η Χάρτα των Αθηνών» του Γ.Κανδύλη (επιμ. έκδοσης Γ.Σημαιοφορίδης) σελ. 129
[80]οπ.παρ.. σελ.129, K.Frampton, οπ.παρ.
[81]Σημαιοφορίδης, όπ.παρ. σελ. 128
[82]οπ.παρ. σελ 129
[83]σε παρέμβασή του σε φοιτητική διάλεξη των κ.κ.Κρανή και Χ.Σκλαβενίτη για το έργο του Γ.Κανδύλη τον Φεβρουάριο του  1998
[84]επιστολή του Ι.Σαπόρτα στον γράφοντα 20.6.1998
[85]για το πολυσυζητημένο αυτό θέμα βλ. Ι.Δεσποτόπουλου, Σύντομη εισήγηση για ορισμένα σημαντικά «επακόλουθα» από το έργο στο Bauhaus, Δελτίου ΣΑΔΑΣ Οκτ.-Δεκ. 1992 σελ. 27-36
[86]βλ. για λεπτομερή ανάλυση στου Ούλριχ Κόνραντς Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα, ελλ.μτφρ. Αθήνα 1977, και Γ.Σαρηγιάννη Τα σύγχρονα ρεύματα στην Αρχιτεκτονική και την πολεοδομία και το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρό τους. (Πανεπιστημιακές σημειώσεις) Αθήναι 1989.
[87]Ι.Δεσποτόπουλος,  σημείωμα «τελική διευκρινιστική απάντηση για την Χάρτα των Αθηνών, προς τον ΣΑΔΑΣ 16.12.1983
[88]οπ.παρ.
[89]Christofer Alexander, The City is not a Tree. Δημοσιεύθηκε πρώτα στο Architectural Forum τεύχος 3/1965 και στην συνέχεια  στο Bauen +Wohnen και σε άλλα. Στα ελληνικά έχει δημοσιευθεί στον τόμο «Επί Πόλεως», Θεσσαλονίκη 1986.
[90]International Federation of Housing and Planning
[91]ιδιόχειρο ενυπόγραφο σημείωμα της 16.12.1983 του Δεσποτόπουλου στον ΣΑΔΑΣ στον εορτασμό των 50 χρόνων για την Χάρτα των Αθηνών  το 1983
[92]Ο πίνακας αυτός στα ελληνικά  καθώς και ένας δεύτερος στα γερμανικά με παρόμοια διάταξη αλλά αναφερόμενος ειδικά στην «Κατοικία» πρέπει να υπάρχει στο πρωτότυπο, στο «Αρχείο Δεσποτόπουλου» στο Μουσείο Μπενάκη. Υπογεγραμμένα αντίγραφα είχε δώσει στον συγγραφέα ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος το 1962, τα οποία είναι στο αρχείο του. Βλ. ακόμη Γ.Σαρηγιάννης, εισαγωγικό σημείωμα «οι θέσεις του Δεσποτόπουλου γιά την πόλη και την πολεοδομία», στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Δεσποτόπουλου «Η Ιδεολογική δομή των πόλεων», Αθήνα 1997 σελ.5-11. (Πρώτη έκδοση στα γερμανικά Jan Despo, die ideologische Struktur der Stadte, Berlin 1973).
[93]Γ.Μ.Σαρηγιάννης, Εννοια και λειτουργία της πόλης, 2^ο τεύχος στην σειρά της «Ερευνας Πολεοδομικών Προτύπων», πολυγρ. έκδοση Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών, Αθήνα 1977, σελ. 44-53.
[94]Ι.Δεσποτόπουλος Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη πολεοδομ
[96]Ι.Δεσποτόπουλος, σημείωμα «τελική διευκρινιστική απάντηση για την Χάρτα των Αθηνών» προς τον ΣΑΔΑΣ 16.12.83
[97]Γ.Σαρηγιάννης, Τα σύγχρονα Ρεύματα ...οπ.παρ.
[98]Γ.Κανδύλης, Επίμετρο ... στο Η Χάρτα της Αθήνας που αναφέρθηκε, σελ. 129 και 131.
[99]Α.Προβελέγγιος, Επίμετρο..., όπ.παρ.
[100]Brent Brolin, Η Αποτυχία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1979
[101]Ορος που θεσπίστηκε από περιφερόμενη ναζιστική Εκθεση (1937) που στηλίτευε την μοντέρνα τέχνη. βλ. λεπτομέρειες στο Kunst  und Diktatur, δίτομος Κατάλογος Εκθεσης «Τέχνη και Δικτατορία» στην Βιέννη, 1994
[102]Akademie der Kuenste Berlin
[103] J.Despo, die ideologische Struktur der Staedte, Berlin 1973
[104] Ι.Δεσποτόπουλος, Η ιδεολογική δομή των πόλεων, μετάφρ. Κ.Σερράος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1997
[105]Στα γερμανικά ο όρος που χρησιμοποίησε αρχικά ο Δεσποτόπουλος ήταν Weltanschauliche (κοσμοθεωρητική) ή Ideologische (ιδεολογική) Φυσιογνωμία.
[106]Ι.Δεσποτόπουλου, Πολεοδομική, σχέδια πόλεων, Τεχνικά Χρονικά 1.8.1933, σελ. 763, η αραίωση των γραμμάτων στο πρωτότυπο.
[107]Α.Κriezis, Versuch einer sozioliogischen Typologie des Stadtplanes, στο  FIGURA -1  Studies, edited by the Institute of Art History, University of Uppsala,  Stockholm 1951, αναδημοσίευση στο Greek town building, Athens 1965, έκδοση Ε.Μ.Πολυτεχνείου.
[108]A. Vierkandt Handwoerterbuch der Soziologie , Stuttgart 1931, A.Menzel, Grundriss der Soziologie, Baden bei Wien u.Leipzig 1938, αναφορά στου A.Kriezis, Versuch einer sozioliogischen .... οπ.παρ.
[109]Anton Kriesis, Versuch....οπ.παρ.