Η αινιγματική λειτουργία του

Αναμφίβολα υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και στο μέσον που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτων για να την παραστήσει. Η σχέση αυτή είναι δυναμική, απροσδιόριστη και με κανένα τρόπο δεν μπορεί να θεωρηθεί στατική ή ότι ακολουθεί μια προδιαγεγραμμένη πορεία. Το ίδιο το μουντζουρωμένο σκίτσο, η μακέτα, ο ψηφιακός χώρος ...περιέχουν πολλαπλές εναλλακτικές διαδρομές, νύξεις και υπαινιγμούς που είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντες στη διαδικασία αποκρυστάλλωσης της κεντρικής ιδέας του κτιρίου.

Από τη στιγμή που χαράζονται οι πρώτες γραμμές πάνω στο λευκό χαρτί, αυτομάτως αρχίζει μια δημιουργική «συνομιλία» ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και στις αφαιρετικές αυτές χαράξεις. Γονιμοποιούν τη σκέψη του, διεγείρουν τη φαντασία του και γεννούν με τη σειρά τους νέες ιδέες. Γιατί ποτέ η ιδέα του κτιρίου δεν σχηματίζεται στο μυαλό του με ξεκάθαρο και σαφή τρόπο. Αντιθέτως, είναι ακαθόριστη, ομιχλώδης, αινιγματική. Υπάρχει μόνο ως γενική διατύπωση, ως πλαίσιο επιθυμιών, αρχών και στόχων. Είναι περίεργη εκείνη η στιγμή. Ξέρεις, αλλά και δεν ξέρεις αυτό που θέλεις να κάνεις.

Εδώ αναφέρομαι στο απλό, γρήγορο, ελεύθερο σκίτσο που μοιάζει με ιδεόγραμμα και περιέχει όλες εκείνες τις αφηρημένες γραμμές που ως γενετική πληροφορία συγκροτούν και προδιαγράφουν την ιδέα του κτιρίου. Συμπυκνώνει σε μια πολύ μικρή περιοχή του χαρτιού πολλές σκέψεις μαζί. Κάθε κίνηση του μολυβιού, αλλού πιο αχνή και αδιόρατη, αλλού πιο έντονη και σκούρα περιέχει και έναν ολόκληρο κόσμο κρυφών μηνυμάτων που μόνο ο ίδιος ο αρχιτέκτων μπορεί να αποκωδικοποιήσει, ενώ πολλές φορές μοιάζουν με τα αφηρημένα σχήματα που κάνουν τα μικρά παιδιά πάνω στο λευκό χαρτί. Κάτι ανάλογο άλλωστε συμβαίνει και με τη ζωγραφική, τη γλυπτική, κάθε εικαστική έκφραση, αφού μόνο το σκίτσο είναι εκείνο που «αιχμαλωτίζει» γρήγορα την επινόηση. Είναι το άμεσο σκίτσο με μολύβι που ως προέκταση του χεριού μπορεί να γίνει απευθείας σε οποιαδήποτε επιφάνεια, φτάνει να αποδώσει γρήγορα και περιεκτικά την ακαθόριστη και ομιχλώδη εικόνα που σχηματίστηκε εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή στο μυαλό σου. Γιατί οι ιδέες δεν περιμένουν!

Αργότερα αυτές οι πρωτογενείς γραμμές εμπλουτίζονται με νέα στοιχεία που πλαισιώνουν την αρχική μορφή ακολουθώντας πιστά τον κανόνα που αυτή επιβάλλει. Πολύ συχνά το σκίτσο συμπληρώνεται με «λέξεις-κλειδιά» ή μικρές σημειώσεις που τονίζουν τη σημασία ορισμένων συνθετικών παραμέτρων οι οποίες είναι σημαντικές για το συγκεκριμένο έργο. Αλλες φορές πάλι, περιέχουν σύμβολα (ένα βέλος, μία κουκκίδα, έναν κύκλο...) που επισημαίνουν ιδιότητες τις οποίες πρέπει να έχει ο χώρος: κινήσεις, διαμπερότητες, ενοποίηση του μέσα με το έξω, θέες, όρια κ.λπ. Εμπεριέχουν έτσι, όχι μόνο σχεδιαστικές καταγραφές της ιδέας του κτιρίου, αλλά ταυτόχρονα και πληροφορίες που είναι χρήσιμες για τις επόμενες φάσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Ο αρχιτέκτων καλείται κάθε φορά να επιλέξει ανάμεσα στις πολλές «διαδρομές» εκείνη που θα τον οδηγήσει με ασφάλεια και συνέπεια στην ολοκλήρωση της ιδέας του. Η ιδέα του κτιρίου, δηλαδή, «χτίζεται» σιγά σιγά με τη βοήθεια των μέσων ή «γκρεμίζεται» εκεί που χρειάζεται, για να ξαναχτιστεί εκ νέου με πιο σωστό τρόπο. «Η ιδέα είναι το καρνάγιο του πίνακα» έλεγε εύστοχα ο George Braque. Πράγματι κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην αρχιτεκτονική, με την ιδέα να εμπεριέχει όλα τα γενετικά χαρακτηριστικά του έργου που πρόκειται να υλοποιηθεί. Οσο μάλιστα προχωρά και ολοκληρώνεται η απεικόνιση της ιδέας τόσο ξεκαθαρίζει και η ατμόσφαιρα του σκίτσου από την «ομίχλη της ασάφειας» και αχνοφαίνεται η μορφή του κτιρίου.

Αυτά τα πρώτα σκίτσα είναι που περιέχουν όλη την αλήθεια και την ουσία της αρχιτεκτονικής σκέψης. Είναι η προσωπική γλώσσα έκφρασης του κάθε αρχιτέκτονα, οι κώδικες που χρησιμοποιεί για να σκεφτεί την αρχιτεκτονική και που τις περισσότερες φορές είναι ακατανόητη στους υπόλοιπους, αφού εκφράζει την ιδέα με ηθελημένες παραλείψεις. Είναι η ιδιότυπη προσωπική του «ταυτότητα», η «σφραγίδα» που τον χαρακτηρίζει και συναρτάται άμεσα με το δικό του αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο. Θα μπορούσε κάλλιστα κάποιος να ισχυριστεί: Δείξε μου τα σκίτσα σου να σου πω τι αρχιτεκτονική κάνεις!

Εχει ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τη συνεκτική και αμφιμονοσήμαντη σχέση που υπάρχει μεταξύ των πρώτων σκίτσων και της τελικής μορφής των κτιρίων. Η απλότητα και η λιτή καθαρότητα, για παράδειγμα, που χαρακτηρίζει τα κτίρια τού Mies Van De Rohe διακρίνονται και στα αφαιρετικά σκίτσα του, η έντονη πλαστικότητα και ο πουρισμός των μορφών τού Le Corbusier αναδύονται μέσα από τα χαρακτηριστικά προοπτικά του, ενώ η γεωμετρική συγκρότηση της δομής των κτιρίων τού Luis Kahn ξεπηδάει αυτούσια από τα πρόχειρα σκίτσα που έκανε με πένα, για να αναφερθώ σε μερικούς μόνο αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινήματος.

Αλλη, διαφορετική σημασία έχουν τα σκίτσα που γίνονται σε δεύτερο στάδιο, το ένα σχεδόν μετά το άλλο ή πάνω στο άλλο και στόχο έχουν τη μελέτη διαφορετικών αποδόσεων ή εκφράσεων της ίδιας, βασικής ιδέας. Τα σκίτσα εκείνα, δηλαδή, που το κάθε ένα περιέχει διαφορετικές πληροφορίες, λιγότερες ή περισσότερες, βάσει των οποίων ο αρχιτέκτων διορθώνει τις υπερβολές της επινόησης και τον βοηθούν να ξεκαθαρίσει την τελική μορφή του κτιρίου που μελετά, αλλά και τα σκίτσα εκείνα που αναφέρονται στις λεπτομέρειες και τα υλικά της κατασκευής.

Σήμερα η χρήση αποκλειστικά των νέων μέσων έχει «μεταφέρει» τον αρχιτέκτονα από το οριζόντιο επίπεδο του σχεδιαστηρίου στην κατακόρυφη οθόνη του υπολογιστή, παραμερίζοντας ή και καταργώντας μερικές φορές το πρόχειρο σκίτσο. Αυτό είναι κάτι που κάθε μέρα γίνεται όλο και πιο φανερό στις Σχολές Αρχιτεκτόνων. Οι νεαροί φοιτητές σταδιακά απομακρύνονται από τα μέσα που εμπεριέχουν την απαραίτητη εκείνη ασάφεια και απροσδιοριστία, συνιστώσες οι οποίες είναι εξαιρετικά αναγκαίες (ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης) ώστε να στοχαστούν το αρχιτεκτονικό πρόβλημα με υπομονή, να σκεφτούν εναλλακτικές λύσεις, να προχωρούν βήμα βήμα, με αμφιβολίες και όχι με βεβαιότητες. Οι βεβαιότητες σκοτώνουν τη δημιουργία!

Η λαμπερή εικόνα όμως και η απόλυτα αληθοφανής παράσταση του χώρου δυσκολεύουν την απαγκίστρωση (όταν κάτι τέτοιο απαιτείται) από το γοητευτικό εικονικό περιβάλλον που δημιουργούν και το οποίο μπορεί να αποβεί καταστροφικό για τους νεαρούς σπουδαστές, αφού εύκολα μπορεί να γίνει μανιέρα. Και η αρχιτεκτονική σύνθεση απαιτεί χρόνο και πολλή σκέψη, αφού χρειάζεται να περάσεις ξανά και ξανά από τους ίδιους δρόμους ή να ακολουθήσεις καινούργιους και άγνωστους προκειμένου να ελέγξεις τις συνθετικές επιλογές σου. Ακριβώς σ' αυτή την πρώιμη φάση των προσχεδίων είναι αναγκαία η χρήση όλων των μέσων που διαθέτουμε σήμερα οι αρχιτέκτονες, κυρίως όμως του σκίτσου, για να (ανα)παραστήσουμε την αρχιτεκτονική και τις ιδέες μας. Δεν είναι το μέσον άλλωστε που κάνει την αρχιτεκτονική μεγάλη, αλλά κυρίως ο τρόπος που τη σκεφτόμαστε και την πραγματοποιούμε.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)