Η αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς του Βόλου.

Κώστας Αδαμάκης, Δρ. αρχιτέκτονας,
επ. καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, πρόεδρος Ελληνικού TICCIH
Εισαγωγή - Καταγραφή-Τεκμηρίωση-Διάσωση - Πρωτοβουλίες επανάχρησης - Συμπεράσματα - Επίλογος

Εισαγωγή
Το 1980 στο πολεοδομικό συγκρότημα του δήμου Βόλου - Νέας Ιωνίας ήταν πολύ νωπές οι μνήμες από το κλείσιμο αρκετών βιομηχανικών μονάδων και μόνιμος στόχος των φορέων ήταν, λογικά, η εξεύρεση χρηματοδοτικών και ιδιοκτησιακών λύσεων για την επαναλειτουργία τους. Η πόλη έχανε ένα σημαντικό κομμάτι της, έχανε τον προσανατολισμό της και η ανασφάλεια και τα ερωτηματικά άρχισαν να γίνονται το βασικό θέμα συζήτησης στην περιοχή. Με την πάροδο του χρόνου και τις νέες οικονομικές συγκυρίες, έγινε πλέον συνείδηση στην πόλη ότι ήταν ανέφικτο για μια σειρά από σοβαρούς λόγους να συζητιέται οποιαδήποτε λύση επαναλειτουργίας. Τα περισσότερα εργοστάσια, υπερχρεωμένα, είχαν περάσει στην ιδιοκτησία των πιστωτριών τραπεζών ή είχαν πωληθεί σε νέους ιδιοκτήτες, οι οποίοι κάθε άλλο παρά ενδιαφέρονταν για τη βιομηχανική παραγωγή.

Καταγραφή - Τεκμηρίωση - Διάσωση
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται, είναι περίληψη έρευνας, η οποία ξεκίνησε το 1980.

 

 
Σκαρίφημα χωροθετησης βιομηχανιών στο Βόλο (Πηγή: αρχείο συγγραφέα)

 

Ο Χάρτης 1 παρουσιάζει τη συνολική εικόνα της βιομηχανίας της πόλης. Γίνεται ακριβής χωροθέτηση αλλά και ένδειξη του μεγέθους των 52 εργοστασίων της μελέτης. Είναι κάτι περισσότερο από εμφανής η διαπίστωση της προτίμησης για εγκατάσταση σε περιοχές κοντά στο λιμάνι, δίπλα στο ποτάμι και σε άμεση σχέση με τους οδικούς άξονες και τον σιδηροδρομικό σταθμό.

 

 
Χάρτης 1. Βιομηχανικά κτήρια Βόλου - Ν. Ιωνίας (Πηγή: αρχείο συγγραφέα)

 

Ο Χάρτης 2 παρουσιάζει την ομαδοποίηση των 52 εργοστασίων σε σχέση με την αρχική τους λειτουργία. Ο διαχωρισμός γίνεται σε πέντε βασικές ομάδες, ήτοι: καπνεργοστάσια, σιδηροβιομηχανίες, υφαντουργεία, βαμβακουργίες, μεταξουργεία, αποθήκες και λοιπές χρήσεις.

 

 
Χάρτης 2. Αρχική χρήση των 52 εργοστασίων (Πηγή: αρχείο συγγραφέα)

 

Η πρώτη επαφή και η δημιουργία «συνείδησης» και πραγματικού ενδιαφέροντος για τα βιομηχανικά κτήρια ήταν όταν ως μέλος της Αρχιτεκτονικής Επιτροπής του νομού, κλήθηκα να αποφασίσω για το μέλλον και την κατεδάφιση της καπναποθήκης Παπαστράτου σήμα κατατεθέν της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης. Υπήρξαν σοβαρότατες πιέσεις από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες για την αξιοποίηση του χώρου και τη δημιουργία συνεδριακού κέντρου. Τελικά έγινε πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, η καπναποθήκη κρίθηκε διατηρητέα και σήμερα στεγάζει την πρυτανεία και σχολές του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Η ίδια ιστορία επαναλήφθηκε για το συγκρότημα υφαντουργίας Μουρτζούκου στον παρόχθιο του ποταμού Κραυσίδωνα, όταν η νομαρχία Μαγνησίας, θέλησε να κατεδαφίσει τις παλιές κτιριακές εγκαταστάσεις για να κτίσει στη θέση τους ένα μεγάλο σχολικό συγκρότημα. Τελικά το αρχικό κτήριο με την πριονωτή βιομηχανική στέγη κρίθηκε διατηρητέο από την 5η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, διασώθηκε και λειτουργεί ως σχολείο δεύτερης ευκαιρίας.

Υπήρξαν λοιπόν προβληματισμοί σχετικά με την ένταξη των νέων χρήσεων και το πόσο συμβατές είναι με το ύφος, την αρχιτεκτονική και την κατασκευαστική λογική των βιομηχανικών κτηρίων. Τι σημαίνει «μνημείο» με την ευρύτερη έννοια του όρου; Είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε ως διατηρητέο και μνημείο ένα ευτελούς κατασκευής πέτρινο τοίχο με επικάλυψη μεταλλική στέγη με λαμαρίνα; Τι γίνεται με το αρχείο της επιχείρησης και ακόμη περισσότερο τι γίνεται με τον ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό, ο οποίος τις περισσότερες φορές καταλήγει αναξιοποίητος σε μάνδρες με παλιοσίδερα;

Εν πάση περιπτώσει, μπήκαμε στα βαθιά και μια σειρά από ερωτήματα μάς βασάνιζαν και θα συνεχίζουν να μας βασανίζουν για πολύ καιρό απ' ό,τι φαίνεται. Η εκτίμησή μου λοιπόν είναι ότι κάθε σοβαρή προσπάθεια για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής μας βιομηχανικής κληρονομιάς περνά πάντα μέσα από τη λεπτομερή καταγραφή και τη γνώση της υπάρχουσας κατάστασης. Αυτό σημαίνει γνώση των ιστορικών στοιχείων ίδρυσης και λειτουργίας του εργοστασίου, των χρονικών περιόδων και του τρόπου κατασκευής των εγκαταστάσεων και του ηλεκτρομηχανολογικού του εξοπλισμού, καθώς και των επιδράσεων στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της πόλης και της ευρύτερης περιοχής κατά την περίοδο της ανάπτυξής του. Η ενασχόληση με τη διάσωση είναι απαιτητική και χρειάζεται κόπο, αγώνα και διαρκείς συγκρούσεις.

Πρωτοβουλίες επανάχρησης
Προ του 1980, υπήρχαν διασπαρμένα στον ιστό της πόλης 52 μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα, τα περισσότερα στο κεντρικό της τμήμα. 620.000τ.μ. ανοιχτών χώρων, πολεοδομικών κενών ή πολεοδομικών διαθεσίμων, και 270.000τ.μ. κτισμένων χώρων, καλούνται να προσφέρουν μία δεύτερη ευκαιρία στην πόλη να κερδίσει το στοίχημα του νέου αιώνα. Ευτυχώς μόνο 12 από τα 52 βασικότερα συγκροτήματα γκρεμίστηκαν και δεν υπάρχουν την περίοδο αυτή.

Η πόλη σε αντίθεση με άλλες της ελληνικής επικράτειας, με μία θαυμαστή σχεδόν ομοφωνία, αντιλαμβανόμενη και αισθανόμενη ίσως τα λάθη του παρελθόντος, ψηφίζει υπέρ της διατήρησης, της επανένταξης στον αστικό ιστό και της αξιοποίησης με νέες χρήσεις των ιστορικών εργοστασίων. Στον Χάρτη 8, φαίνεται ότι σε 17 από τα 40 εναπομείναντα εργοστάσια έχουν ενταχθεί νέες χρήσεις και συμμετέχουν πλέον ενεργά στη ζωή της πόλης, τα πέντε είναι σε διαδικασία μελέτης και κατασκευής και τα δυο πρόκειται να αξιοποιηθούν στο μέλλον καθώς έχει διασφαλισθεί το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς.

 

Χάρτης 8. Επαναχρήσεις βιομηχανικών κτιρίων στο Βόλο (Πηγή: αρχείο συγγραφέα)

 

Πρωτοπόροι στην προσπάθεια αυτή είναι ο δήμος Βόλου, ο δήμος Ν. Ιωνίας, το πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και πρόσφατα η νομαρχία Μαγνησίας.

Ενώ λοιπόν στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η αντίληψη των φορέων (δημοσίων και ιδιωτικών) ήταν να αξιοποιήσουμε τις μεγάλες εκτάσεις που καταλαμβάνουν τα εργοστάσια στον ιστό της πόλης. Να τις εκμεταλλευτούμε με τον αποδοτικότερο δυνατό τρόπο, σαρώνοντας κτήρια και εγκαταστάσεις χωρίς κανένα άλλο επίπεδο αξιολόγησης, εμφανίζεται σαν από μηχανής θεός το νεοϊδρυθέν πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (1984) για να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά. Το αρχικό χωροταξικό σχέδιο, προβλέπει την διάχυση των πανεπιστημιακών σχολών στον ιστό της πόλης, έχοντας διπλό στόχο: αφ' ενός την ένταξη της πανεπιστημιακής κοινότητας και αφ' ετέρου τη βελτίωση της πόλης από τη λειτουργία και τις δράσεις του Πανεπιστημίου.

 

Χωροταξικό Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (Πηγή: Τεχν. Υπηρεσία Παν. Θεσσαλίας, επεξεργασία συγγραφέα)

 

Η πρόταση λοιπόν ήταν συγκεκριμένη και απολύτως εφαρμόσιμη, όπως απεδείχθη στην πορεία. Η εξασφάλιση μεγάλων γηπεδικών εκτάσεων και μεγάλου εμβαδού κτηρίων, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που κάνουν τα βιομηχανικά κτήρια ελκυστικά και προσαρμόσιμα για ποικίλες εναλλακτικές χρήσεις.

Σύντομα το πανεπιστήμιο Θεσσαλίας αγόρασε μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα της περιοχής, τα οποία μαζί με άλλα διατηρητέα κτήρια αποτελούν πλέον το νέο πανεπιστημιακό πλέγμα. Τα βασικότερα από αυτά είναι τα εξής:

Το Μηχανουργείο Παπαρήγα: Στεγάζει το τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολιτικών και Μηχανολόγων Μηχανικών.

Οι Καπναποθήκες Παπαστράτου: Στεγάζουν την Πρυτανεία και τα Παιδαγωγικά.

Οι Καπναποθήκες Ματσάγγου στη Ν. Ιωνία: Στεγάζουν τη Γεωπονική Σχολή.

Το Καπνεργοστάσιο Ματσάγγου: Έχει κριθεί διατηρητέο και ξεκίνησε ήδη η διαδικασία για την αποκατάστασή του.

Σχεδόν παράλληλα με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, και λίγο μετά το τέλος της δεκαετίας του 1980, ο Δήμος Βόλου αγοράζει και αποκαθιστά το επίσης μεγάλο συγκρότημα των αποθηκών καπνού Χ. Σπήρερ, το οποίο εδώ και 15 χρόνια λειτουργεί ως Κέντρο Πολιτισμού, έδρα του ΔΗ.Κ.Ι. και ως χώρος γραφείων.

Το Νοέμβριο του 1993, το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας (ΔΗ.Κ.Ι.) διοργάνωσε επιστημονικό συνέδριο για τα 100 χρόνια της βιομηχανίας της πόλης από την ίδρυσή της (1881-1981). Μεταξύ των εισηγήσεων παρουσιάσθηκε από τον γράφοντα κατάλογος των σημαντικότερων βιομηχανικών συγκροτημάτων της περιοχής, στοιχεία για το ιδιοκτησιακό καθεστώς καθώς και προτάσεις για πιθανές μελλοντικές χρήσεις.

Οι δήμαρχοι Βόλου και Ν. Ιωνίας, αξιοποίησαν επιτυχώς την πολιτική τους εμπειρία αντιλαμβανόμενοι τη σημασία του εγχειρήματος για το πολεοδομικό συγκρότημα. Η ένταξή στο Κοινοτικό Πρόγραμμα URBAN, για την αναζωογόνηση υποβαθμισμένων περιοχών και στο Δίκτυο Πόλεων του Υπουργείου Πολιτισμού, ήταν καθοριστική για την εύρεση των απαιτούμενων κονδυλίων. Σημαντικά εργοστάσια αποκαταστάθηκαν την περίοδο εκείνη.

Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα: Ιστορικό βιομηχανικό μουσείο και χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και αναψυχής

Βαμβακουργία Αδαμόπουλου: Αθλητικό κέντρο Δυτικών Συνοικιών

Ηλεκτρική Εταιρεία: Κέντρο μουσικού θεάτρου και Δημοτική σχολή χορού

Στρυχνόκαρπος: Κέντρο Γειτονιάς και εργαστήρι Α.Μ.Ε.Α.

Απεντομωτήριο: Κέντρο ενεργειακών εφαρμογών

Οργανισμός Καπνού στο Καραγάτς: Αθλητικό κέντρο και καλλιτεχνικό εργαστήρι

Αποθήκες Καπνού της Γαλλικής Εταιρείας: Δημοτικό Ινστιτούτο επαγγελματικής κατάρτισης

Στη διαδημοτική αυτή συνεργασία ο Δήμος Ν. Ιωνίας αξιοποίησε το Μεταξουργείο Ετμετζόγλου, το οποίο λειτουργεί ως πολιτιστικό κέντρο.

Σενάριο αξιοποίησης των βιομηχανικών συγκροτημάτων της πόλης με σημερινούς όρους δόμησης
Στην έρευνα που έγινε επεξεργαστήκαμε ένα σενάριο που πρόβλεπε την αξιοποίηση 31 εργοστασίων από τα 52, με εξάντληση όμως των όρων δόμησης που ισχύουν σήμερα. Έχουμε λοιπόν τα εξής συμπεράσματα: Διπλάσια κάλυψη, τριπλάσιο εμβαδόν κτηρίων και υπερτριπλασιασμό του κτηριακού όγκου. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πόσο αρνητικά αποτελέσματα θα είχαμε για την πόλη, η οποία είναι ήδη επιβαρυμένη με την υπερεκμετάλλευση του συστήματος της αντιπαροχής.

Συμπεράσματα
Είναι σημαντικό να δούμε συνοπτικά τη συμμετοχή των εργοστασίων στις πολεοδομικές - κοινωνικές - πολιτιστικές και οικονομικές λειτουργίες της πόλης:

1. Προσφέρουν διαθέσιμο χώρο μεγάλου εμβαδού στον πολεοδομικό ιστό, ο οποίος με κατάλληλες ρυθμίσεις και επεμβάσεις χρησιμοποιείται για δημόσια ωφέλεια.

2. Η ύπαρξη των λεγόμενων «πολεοδομικών διαθεσίμων» σε μία πόλη σαν τον Βόλο που είναι κτισμένη από τη δεκαετία του 1960 - '70, με πολύ μεγάλη πυκνότητα στο κέντρο της, είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί παράλληλα με την ιστορικότητα, τη μνήμη, το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που φέρουν επάνω τους τα συγκεκριμένα συγκροτήματα, λειτουργούν ως νέα σημεία αναφοράς.

3. Η διατήρηση τμήματος ή του συνόλου των κτηριακών εγκαταστάσεων, συγκρατεί στον κεντρικό ιστό την αύξηση της πυκνότητας και της μέγιστης αξιοποίησης των οικοπέδων, σε ό,τι αφορά τον επιτρεπόμενο συντελεστή δόμησης κυρίως, αλλά και το μέγιστο ύψος και δευτερευόντως την κάλυψη.

4. Η ένταξη νέων χρήσεων και η εκ νέου συνεισφορά τους στις λειτουργίες της πόλης, δίνουν τη δυνατότητα αναζωογόνησης υποβαθμισμένων πολεοδομικά περιοχών.

Επίλογος
Το πολεοδομικό συγκρότημα του Δήμου Βόλου- Δήμου Ν. Ιωνίας, ήδη θεωρείται πρωτοπόρο, σε σχέση πάντα με το μέγεθός του, στα θέματα της αξιοποίησης των βιομηχανικών κτηρίων. Είναι απόλυτα θετικό, ότι στις δράσεις διάσωσης και αξιοποίησης υπήρχε συνέχεια εκ μέρους των τοπικών αρχών.

Ήδη προωθείται από το ΤΕΕ πρόταση για την ενοποίηση υπό μορφήν δικτύου, όλων των βιομηχανικών κτηρίων της πόλης που λειτουργούν με νέες χρήσεις. Έτσι νομίζουμε θα κεφαλαιοποιηθεί υπέρ της η προσπάθεια που έγινε όλα αυτά τα χρόνια.

tzadam@otenet.gr

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κωνσταντίνου Αδαμάκη, Τα βιομηχανικά κτήρια του Βόλου. Αρχιτεκτονική καταγωγή και πολεοδομικός ρόλος, Διδακτορική διατριβή