Η αρχιτεκτονική της ματαιοδοξίας

Ακολουθεί τη ζωή και την εκφράζει. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, η αρχιτεκτονική ήταν εκείνη ανάμεσα στις τέχνες που αποτύπωνε ακριβέστερα την πραγματικότητα και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων.

 Στις μέρες μας, ο πειρασμός της απληστίας και του άκρατου καταναλωτισμού δεν άφησε ανέγγιχτη ούτε την αρχιτεκτονική. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να μείνει αλώβητη, αφού οι νόμοι της ζωής την καθορίζουν; Η ματαιοδοξία πως τάχατες θα υπερνικήσουμε το εφήμερο και τον χρόνο που μας στοιχειώνει, στοχεύοντας στην ποσότητα και στο κραυγαλέο, μας οδήγησε αναπόφευκτα σε άσχημα και υπερβολικά κτήρια. Η ποιότητα όμως πάντοτε μας διαφεύγει, σιωπηλή, και τις περισσότερες φορές κρύβεται στη σκιά των λαμπερών γεγονότων, ώσπου να την αναδείξει και να τη φέρει ξανά στο φως ο χρόνος. Ισως σε άλλες εποχές, ενός καλύτερου μέλλοντος.

Τις τελευταίες δεκαετίες στη σύγχρονη ελληνική πόλη το ιδιωτικό έχει κατακυριεύσει το δημόσιο. Τα σύγχρονα δημόσια κτήρια είναι ελάχιστα, χαμένα μέσα στο συνονθύλευμα των πανομοιότυπων πολυκατοικιών και των αστραφτερών γυάλινων εμπορικών κτηρίων. Τα ιδιόκτητα σπίτια μας αντιθέτως σκαρφαλώνουν με περισσή ευκολία σε κάθε βουνοκορφή, ξεχύνονται ακάθεκτα σε κάθε ερημική παραλία, φυτρώνουν σαν παράσιτα μέσα σε δάση καταστρέφοντας πανέμορφα τοπία. Χωρίς μέτρο! Ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός προδιαγράφει πόλεις ουδέτερες που δημιουργούνται μέσω μιας γραφειοκρατίας και όχι μιας φρέσκιας και στοχαστικής δημιουργίας. Υποχρεώνει την αρχιτεκτονική να περνάει μέσα από την προκρούστεια κλίνη των πολεοδομικών γραφείων και των απίθανων κανονιστικών διατάξεων που έχουν θεσπιστεί όχι για να τηρούνται, αλλά για να καταστρατηγούνται εν τέλει στην πράξη. Γιατί δεν είναι το θεσμικό πλαίσιο (που κάθε τόσο το αλλάζουμε καταπώς μας βολεύει), οι ημιυπαίθριοι, τα υπόγεια, τα αυθαίρετα, οι νομιμοποιήσεις ή «τακτοποιήσεις» που δημιουργούν το πρόβλημα. Είναι ο βίος μας που ξεχειλίζει από ματαιοδοξία και βαρβαρότητα! Που τίποτε δεν μοιάζει ικανό να μας ξυπνήσει από τον λήθαργο της απάθειας, της κομπορρημοσύνης, του υπέρμετρου εγώ, της «πάρτης» μας. Το θηρίο που πρέπει να αντιμετωπίσουμε είναι ο ίδιος ο εαυτός μας!

Γράφει ο Ιταλός αρχιτέκτονας Αντόνιο Μονιστερόλι: «Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής συνίσταται στο ότι αποτελεί μια όψη της συγκεκριμένης πραγματικότητας στην οποία οι άνθρωποι βλέπουν να απεικονίζονται οι ίδιοι. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η αρχιτεκτονική, όπως και η τέχνη γενικά, συμβάλλει στη διαδικασία αυτοσυνείδησης των ανθρώπων».

Αναζητώ ένα εμβληματικό δημόσιο κτήριο στο κέντρο της Αθήνας που να λειτουργεί ως σημαντικός κοινωνικός πυκνωτής και αυτό έχει να εμφανιστεί από την εποχή του νεοκλασικισμού! Οχι γιατί δεν έχουμε χρήματα ή ικανούς Ελληνες αρχιτέκτονες να το σχεδιάσουν, αλλά γιατί η κοινωνία μας φαίνεται πως δεν το χρειάζεται! Τόσα χρήματα εισέρρευσαν και συνεχίζουν να εισρέουν από τα ταμεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Πού σπαταλήθηκαν όμως; Σε σκυλάδικα που βαφτίστηκαν πολιτιστικά κέντρα και σε άχρηστα κτήρια στην περιφέρεια για να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις τοπικών παραγόντων! Δίχως σχέδιο, έτσι, για μικροπολιτικές σκοπιμότητες και ιδιοτελείς σκοπούς που μας καταδυναστεύουν χρόνια τώρα.

Δεν υπάρχουν κάποιες σκοτεινές δυνάμεις που μας εμποδίζουν να αποκτήσουμε σημαντικά δημόσια κτήρια μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας, που θα αποτελέσουν ξεχωριστά αρχιτεκτονικά τοπόσημα μέσα στον ιστό της πόλης. Για να υλοποιηθεί και να υπάρξει ένα δημόσιο κτήριο, χρειάζεται δημοκρατικούς θεσμούς και διαφανείς διαδικασίες που όλοι να σέβονται και να τηρούν. Πρέπει όλη η κοινωνία να το επιθυμεί, πρέπει όλοι να αισθάνονται την έλλειψή του. Και να το διεκδικούν! Τα δημόσια κτήρια δεν είναι πολυτέλεια. Είναι αντιθέτως τα κοσμήματα της πόλης, τα πολύτιμα τεκμήρια του κτηριακού πολιτισμού μιας χώρας. Είναι, μ' άλλα λόγια, οι «κτισμένες αποδείξεις» της δημοκρατίας.

Οπως συμβαίνει άλλωστε και με όλες τις τέχνες, που δυστυχώς τελευταία μαραίνονται και δεινοπαθούν, ανάμεσα στη μετριότητα των «ημετέρων» και στα γραφειοκρατικά γρανάζια των υπουργείων. Τι να τους κάνω τους φανφαρόνικους λόγους των πολιτικών σε εγκαίνια και επετείους που δεν πείθουν πια κανέναν; Μου αρκεί που παρατηρώ την πόλη που διηγείται με τον καλύτερο και πιο αδιάψευστο τρόπο την ιστορία της. Και η Αθήνα μαρτυρά πως τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει εγκλήματα. Πού είναι οι ανοικτοί αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, διεθνείς και πανελλήνιοι, για σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα; Πού είναι ο σοβαρός και γόνιμος διάλογος για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική; Και αυτή είναι μια δύσκολη συζήτηση, γιατί συχνά ελλοχεύει ο κίνδυνος να συρθεί σε γενικολογίες και άγονες αντιπαραθέσεις στο περιθώριο της αρχιτεκτονικής, μακριά δηλαδή από τον πυρήνα και την ουσία της. Είναι τέτοια η ένδεια δημόσιας αρχιτεκτονικής στον τόπο μας που στο πρώτο κτήριο που θα υλοποιηθεί, ανεξαρτήτως της αρχιτεκτονικής του αξίας, μια μεγάλη μερίδα κόσμου θα τρέξει άκριτα να πανηγυρίσει με διθυράμβους, όπως συνέβη πρόσφατα με το Νέο Μουσείο Ακρόπολης. Και τότε, κάθε αντίθετη φωνή τη βαφτίζουν μεμψιμοιρία και συντηρητισμό που αντιμάχεται τάχατες την πρόοδο και τον κοσμοπολιτισμό.

Η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη (αλλά και άλλες επαρχιακές πόλεις) χαρακτηρίζονται σήμερα από πρωτόγνωρη ρευστότητα και πολυ-πολιτισμικότητες που ζητούν επειγόντως λύσεις. Είναι πόλεις -ευτυχώς- ακόμη ζωντανές που όμως εδώ και χρόνια ασφυκτιούν. Χρειάζονται ρηξικέλευθες πολεοδομικές προτάσεις και κυρίως απαιτούν θυσίες. Τίποτε σημαντικό δεν μπορεί να γίνει δίχως θυσίες!

Να ενισχύσουμε και να κάνουμε αξιόπιστα και γρήγορα, για παράδειγμα, τα μέσα μαζικής μεταφοράς, απομονώνοντας το ιδιωτικό αυτοκίνητο, να γκρεμίσουμε άχρηστα κτήρια δημιουργώντας υπαίθριους χώρους στις υποβαθμισμένες περιοχές και σε αντάλλαγμα να δοθούν μέσω αναδασμού νέες κατοικίες ή οικόπεδα σε άλλες περιοχές στους ιδιοκτήτες τους, να εξυγιανθούν όλα τα ρέματα που διατρέχουν τις πόλεις και να μετατραπούν σε πνεύμονες πρασίνου, να αποδοθεί επιτέλους ελεύθερο στους κατοίκους το παραλιακό μέτωπο, να αναδείξουμε τους διάσπαρτους αρχαιολογικούς χώρους κάνοντάς τους οργανικά κομμάτια της καθημερινότητάς μας... Να εμπιστευτούμε ομάδες νέων αρχιτεκτόνων, επιστημόνων, καλλιτεχνών που μέσω πρωτότυπων ιδεών και ανατρεπτικών προτάσεων μπορούν να δώσουν την ευκαιρία σε όλους τους πολίτες που ενδιαφέρονται για την πόλη τους να συμμετάσχουν σ' έναν ανοικτό διάλογο προκειμένου να μετασχηματίσουμε τις πόλεις μας. Οι πόλεις πρέπει να αναπνεύσουν και να ξανακατοικηθούν.

Το κέντρο κάθε πόλης πρέπει να γίνει ξανά οικείο και φιλόξενο, όχι γιατί θα το φρουρούν βλοσυροί «ράμπο» της αστυνομίας και θα το κατοπτεύουν ηλεκτρονικές κάμερες, αλλά γιατί θα γίνει ξανά χώρος αλληλεγγύης, συνεύρεσης και κοινών δράσεων των πολιτών. Να αρνηθούμε την περιθωριοποίηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό των φτωχών ανθρώπων και των οικονομικών μεταναστών, που οδηγούν αυτόματα στην περιθωριοποίηση ολόκληρων περιοχών και στη δημιουργία γκέτο, όπως συμβαίνει τελευταία στην Αθήνα. Ηδη ο κοινωνικός ιστός έχει διαρραγεί με απρόβλεπτες συνέπειες για τη συνοχή της πόλης. Τα γκέτο είναι σαν τη γάγγραινα σ' ένα άρρωστο σώμα που σαπίζει και στο τέλος πεθαίνει. Η ενσωμάτωση και ο σεβασμός των πολιτισμικών ετεροτήτων των ξένων συνανθρώπων μας είναι μονόδρομος. Ας απομονώσουμε, λοιπόν, τις φωνές εκείνες που σπέρνουν το φόβο και το μίσος και βγάζουν στην επιφάνεια τα σκοτεινότερα ανθρώπινα ένστικτα. Πρέπει επειγόντως να επαναοικειοποιηθούμε το κενό. Τον δημόσιο χώρο που τον εγκαταλείψαμε. Εκεί οφείλουμε όλοι να ρίξουμε το βάρος μας. Ετσι μόνο αναβαθμίζεται ο πολιτισμός μας και θωρακίζεται η δημοκρατία.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ
(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)