Η Αρχιτεκτονική των Ξενία

Με αφορμή την κινητοποίηση για τη διατήρηση του Ξενία της Ναυπάκτου γράφτηκε το παρακάτω κείμενο. Παρά το επιτυχημένο διήμερο εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκε στο χώρο του Ξενία στις 24 & 25 Απριλίου 2009 με πρωτοβουλία πολιτών του τόπου και την εντυπωσιακή συμμετοχή του κοινού, η Δημοτική Αρχή αποφάσισε στις 27 του ιδίου μήνα, την προκήρυξη πλειοδοτικού διαγωνισμού για τη μετατροπή του Ξενία σε ξενοδοχείο τεσσάρων αστέρων, την αύξηση του δυναμικού του σε κατ' ελάχιστο 200 κλίνες, άρα την αύξηση της δόμησης, την καταστροφή του περιβάλλοντος χώρου (που στο συγκεκριμένο Ξενία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον) και την αλλοίωση των συνθετικών του αρχών, την προσθήκη πολυτελούς πισίνας και γενικότερα την μετάλλαξη της αρχιτεκτονικής ταυτότητας του κτιρίου στο πρότυπο της εικόνας της “νεοελληνικής χυδαίας πολυτέλειας”. Το κείμενο δεν απευθύνεται ειδικά σε Αρχιτέκτονες, γράφτηκε για όσους ενδιαφέρονται για την Αρχιτεκτονική.

Γενική άποψη του Ξενία Ναυπάκτου από το κάστρο της πόλης

 Τα ξενοδοχεία “Ξενία” αποτελούν έκφραση μιας Ελληνικής Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής διεθνώς αναγνωρισμένης. Λόγω της αρχιτεκτονικής τους αξίας, του σημαντικού ρόλου που έπαιξαν στην ανάπτυξη του τουρισμού ενός κράτους που ανασυγκροτείται μετά από ένα παγκόσμιο πόλεμο και έναν εμφύλιο, κατά συνέπεια τη συμβολή τους στην ανάπτυξη της οικονομίας σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, του γεγονότος ότι λειτούργησαν ως κοινωνικοί πυκνωτές για τις τοπικές κοινωνίες, της σημασίας τους για τη διατήρηση της μνήμης του τόπου' τα “Ξενία” ανήκουν στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά και αποτελούν κομμάτι της ιστορίας της χώρας. 

 Πρόκειται για τη σημαντικότερη παραγωγή δημόσιων κτιρίων μεταπολεμικά. Στις αρχές του 50' ο νεοσύστατος Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.) ξεκινά το πρόγραμμα των Ξενία, στο πλαίσιο της προσπάθειας ανάπτυξης του τουρισμού και τη δημιουργία “πρότυπων ξενοδοχειακών μονάδων” υψηλών προδιαγραφών για τους ιδιώτες επιχειρηματίες, που θα προσελκύσουν επισκέπτες από όλον τον κόσμο σε ενδιαφέροντες τόπους με ελλιπή ή ανύπαρκτη μέχρι τότε υποδομή.

 Το 1950 ο Χαράλαμπος Σφαέλλος ξεκινά την υλοποίηση του προγράμματος ως διευθυντής των Τεχνικών Υπηρεσιών του Ε.Ο.Τ. (μέχρι το 1958). Από το 1957 (έως το 1967) ο Άρης Κωνσταντινίδης προΐσταται της Υπηρεσίας Μελετών, συγκεντρώνει γύρω του μια επίλεκτη ομάδα  αρχιτεκτόνων (Ι. Τριανταφυλλίδης, Γ. Νικολετόπουλος, Φιλ. Βώκος, Κ. Σταμάτης, Κ. Κραντονέλλης, Διον. Ζήβας, Αικ. Διαλεισμά κ.α.) και δημιουργεί ένα “εργαστήριο αρχιτεκτονικής” υπεύθυνο για τον σχεδιασμό και την κατασκευή των Ξενία.

 Ο Άρης Κωνσταντινίδης θεωρείται ο σημαντικότερος σύγχρονος Έλληνας Αρχιτέκτονας, πρωτοπόρος της ελληνικής έκφρασης του μοντέρνου κινήματος, που με το έργο και το λόγο του ενέπνευσε “σχολές” στην Ελληνική Αρχιτεκτονική.

 Με το πρόγραμμα Ξενία κατασκευάζονται 40 περίπου κτίρια που περιλαμβάνει: ξενοδοχεία, μοτέλ, τουριστικά περίπτερα κ.α. Τα οποία βρίσκονται σε αρχαιολογικούς χώρους (πχ Ολυμπία), στα νησιά (πχ Άνδρος, Μύκονος), κατά μήκος οδικών αξόνων (πχ το Ξενία Ναυπάκτου), σε ιαματικές πηγές (πχ Υπάτη) και λοιπούς προορισμούς τουριστικού ενδιαφέροντος. Τα οικόπεδα που επιλέγονται για την ανοικοδόμηση των Ξενία βρίσκονται στο καλύτερο σημείο του κάθε τόπου βάσει θέας, σωστού προσανατολισμού, προσβασιμότητας και μορφολογίας του εδάφους. Τα Ξενία απευθύνονται στους τουρίστες, τους διερχόμενους οδικώς, την τοπική κοινωνία ως χώροι κοσμικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων, γίνονται τόποι συνάντησης των κατοίκων με τους φιλοξενούμενούς τους.

 Η μελέτη για κάθε νέο ξενοδοχείο βασίζεται: 

1. στην επιλογή του οικοπέδου, ανάλογα με τη θέα, την πλαστικότητα του εδάφους, τον προσανατολισμό του οικοπέδου, το κλίμα της περιοχής
2. στην ουσιαστική μελέτη μιας τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ως σύνθεση χώρων και όγκων, χωρίς την επιφανειακή διακόσμηση
3. σε συγκεκριμένο κτιριολογικό πρόγραμμα που καλείται να επιλύσει τις τουριστικές ανάγκες και δυνατότητες του κάθε τόπου.

Ως κοινά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής των Ξενία θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε: την ένταξη στο τοπίο, τη βέλτιστη δυνατή λειτουργική οργάνωση των κατόψεων, την ταύτιση του λειτουργικού με τον κατασκευαστικό κάνναβο, τη λιτότητα της έκφρασης, τη διάκριση των δημόσιων από τις πιο ιδιωτικές λειτουργίες, τη σύνδεση του μέσα με το έξω σε ένα οργανικό σύνολο, την οργάνωση της κίνησης, την τυποποίηση των όμοιων χώρων, την οργάνωση των δωματίων σε πτέρυγες, την τυποποίηση του δωματίου, τη χρήση υλικών με τη μεγαλύτερη δυνατή κατασκευαστική και μορφολογική συνέπεια, την κατασκευή χαμηλού κόστους, τη διαμόρφωση των υπαίθριων χώρων, την πρόβλεψη για τη στάθμευση των αυτοκινήτων.
Ο σχεδιασμός ξεκινούσε από το θέμα της ένταξης και έφτανε μέχρι τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες κουφωμάτων ή και το σχεδιασμό λειτουργικού εξοπλισμού: έπιπλα, φωτιστικά. Ο Αρχιτέκτονας μπορεί να επιμελείται ακόμη και τα γλυπτά ή τους πίνακες που κοσμούν τον χώρο.

Πτέρυγα των δωματίων του Ξενία Ναυπάκτου

 Τα υλικά που επιλέγονται συνήθως είναι ένας συνδυασμός σύγχρονων και παραδοσιακών υλικών που προσφέρει ο τόπος. Αναγκαστικά η χρήση σύγχρονων υλικών προδικάζει νέα και διαφορετική μορφολογία. Ο φέρων οργανισμός είναι από μπετόν αρμέ, που επιτρέπει την τυποποίηση ορισμένων βασικών στοιχείων της κατασκευής. Η επιλογή γίνεται για οικονομικούς και κατασκευαστικούς λόγους. Το οπλισμένο σκυρόδεμα μένει συνήθως ανεπίχριστο ως έκφραση της ειλικρίνειας της κατασκευής. Οι τοίχοι πλήρωσης είναι από επιχρισμένη οπτοπλινθοδομή. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου χρησιμοποιούνται πέτρινες λιθοδομές με τοπικό αρμολόγημα ή και επενδύσεις από πέτρα. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι τα λεγόμενα Πολυγνώτια (το χονδροκόκκινο, η ώχρα, το λευκό, το μαύρο).

 Τα Ξενία σχεδιάζονται με συγκεκριμένους στόχους, από ανθρώπους με κοινή αρχιτεκτονική αντίληψη. Οι αρχιτέκτονες δημιουργούν λαμβάνοντας υπόψη τις κοινές κατευθύνεις, όμως όπως είναι φυσικό το κάθε έργο διαφοροποιείται σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου κτιριολογικού προγράμματος, τις κλιματικές συνθήκες και τις προσωπικές αναζητήσεις του κάθε αρχιτέκτονα.

 Στα 50 περίπου χρόνια που έχουν περάσει από την αρχή της υλοποίησης του προγράμματος μέχρι σήμερα, τα Ξενία γνωρίζουν από περιόδους ακμής μέχρι την εγκατάλειψη. Λειτουργούν ως κοινωνικοί πυρήνες γύρω από τους οποίους αναπτύσσεται η κοσμική ζωή του τόπου, αποτελούν δημοφιλή τόπο διαμονής προσώπων του δημοσίου βίου της εποχής, γίνονται τόποι συνάντησης της τοπικής κοινωνίας με τους ξένους τουρίστες. Με την έλευση της Χούντας, ο Άρης Κωνσταντινίδης παραιτείται από τη θέση του στον Ε.Ο.Τ. ως ένδειξη της αντίθεσής του με το καθεστώς, ξεκινά η προώθηση του “μαζικού τουρισμού”, τα αποτελέσματα του οποίου σήμερα είναι εμφανή σε κάθε τουριστικό προορισμό του τόπου μας, και αρχίζει η απαξίωση των Ξενία.
Η διαχείριση των Ξενία άλλοτε παραχωρείται από τον Ε.Ο.Τ. με μίσθωση σε ιδιώτες επιχειρηματίες με δυσμενείς για τα έργα συμβάσεις, χωρίς όρους ή προϋποθέσεις συντήρησης και επισκευής, άλλοτε παραμένουν υπολειτουργώντας στον Ε.Ο.Τ. μέχρις ότου η λειτουργία τους γίνει ζημιογόνος, οπότε εγκαταλείπονται, ερημώνουν και αρχίσουν να καταστρέφονται. Με την έλευση της παρακμής, τα Ξενία περνούν στη δικαιοδοσία της Ανώνυμης Εταιρίας Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα. Η ΕΤΑ προσπαθεί επειγόντως να τα ξεφορτωθεί, ακολουθώντας την άτυπη επιθυμία της πολιτείας απέναντι σε όλα τα Ξενία που προσβλέπει στη συστηματική απαξίωση των κτιρίων, την κατεδάφισή τους και την “αξιοποίηση” των οικοπέδων, τα οποία λόγω της θέσης τους έχουν μεγάλη εμπορική αξία.

 Σήμερα τα Ξενία, τα κιτρικά έργα του Ε.Ο.Τ. που προήγαγαν την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα όπως γράφει ο Π. Μιχελής, επίσης σημαντικός Έλληνας Αρχιτέκτονας, τα αρχιτεκτονικά έργα που εκπροσωπούν την ελληνική έκφραση του Μοντέρνου κινήματος, τα κτίρια που αποτελούν αντικείμενο μελέτης των σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής ως προς τις συνθετικές τους αρχές, την ένταξη στο τοπίο και τη σχέση με την παράδοση του τόπου, δηλαδή είναι σημαντικό κομμάτι της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Παιδείας, είναι εγκαταλελειμμένα. Σε κάποια από αυτά η πολιτεία δεν περίμενε τη φθορά του χρόνου να ολοκληρώσει το έργο της. Με συνοπτικές διαδικασίες κατεδαφίζονται το Ξενία στο Ηράκλειο, το Ξενία Χανίων, το Ξενία Ιωαννίνων. Άλλα όπως το Ξενία της Άνδρου εγκαταλελειμμένο καταστρέφεται ή επαναλειτουργούν ως ξενοδοχεία ύστερα από ανασκευές και προσθήκες, όπως το Ξενία στον Πόρο ή το Ξενία Μυκόνου. Σε άλλες περιπτώσεις αλλάζουν χρήση όπως το Ξενία Ι της Ολυμπίας που γίνεται Δημαρχείο και το Ξενία Ρεθύμνου που μετατρέπεται σε φοιτητική εστία. Δυστυχώς οι επεμβάσεις και οι προσθήκες γίνονται χωρίς να προηγηθεί μια εκτενής μελέτη, με αποτέλεσμα να ανατρέπουν τις συνθετικές αρχές και να αλλοιώνουν την αρχιτεκτονική ταυτότητα του έργου.

 Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει μια σημαντική προσπάθεια διάσωσης και αναβίωσης των Ξενία με πρωτοβουλία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων και τη στήριξη πολιτών του κάθε τόπου.

Μυριάνθη Μουσά,

Μ.Α. Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.  

Σχετικά:

Σώστε τα Ξενία - Tα Ξενία αποτέλεσμα ενός σπουδαίου εγχειρήματος συνολικής ποιοτικής αρχιτεκτονικής προσέγγισης, τελούν σήμερα υπό καθεστώς σοβαρής απειλής. (συλλογή υπογραφών)

Οδοιπορικό στο Ξενία Πάρνηθας.Μετά το οριστικό κλείσιμο,το κτίριο αφήνεται στην τύχη του. Σήμερα η κατάσταση είναι τραγική, δεν υπάρχει τίποτα που να μην είναι κατεστραμμένο.

Σώθηκαν πέντε «Ξενία»Το πρώτο βήμα έγινε... Με ομόφωνη απόφασή του το Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων αποφάσισε την περασμένη Πέμπτη να χαρακτηρίσει διατηρητέα και στοιχεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς πέντε από τα σημαντικότερα «Ξενία», μαζί με το μοναδικό τοπίο που τα περιβάλλει.

Μοτέλ Ξενία, Πλαταμώνας Πιερίας, 1960 (VIDEO) - Το βίντεο είναι μία καταγραφή-αποτύπωση του Μοτέλ Ξενία στον Πλαταμώνα Πιερίας, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Φίλιππο Βώκο το 1960.