Η αυτάρκεια και αυταρέσκεια της Αρχιτεκτονικής

Στον 21ο Αιώνα η αρχιτεκτονική ελεύθερη πλέον από θεωρητικούς δογματισμούς, και παράλληλα, ο αρχιτέκτονας καταξιωμένος στη συνείδηση του κοινού μέσα από το star system της διεθνούς σκηνής, αισθάνεται να θέλει το έργο του να σταθεί αυτούσιο και αύταρκες χωρίς την εξάρτιση από τις άλλες τέχνες ή άλλους παράγοντες. Αυτό εξ’ άλλου θα επιβεβαιώσει και το ξεφύλλισμα οποιουδήποτε αρχιτεκτονικού λευκώματος που αναδεικνύει έργα της τελευταίας εικοσαετίας! Οφείλουμε να επανεξετάσουμε αυτή τη τάση και στάση, που από μόνη της διαφαίνεται εξίσου δογματική, σαν τις προαναφερόμενες «αγκυλώσεις» του παρελθόντος από τις οποίες ο αρχιτέκτονας επιχείρησε να απαγκιστρωθεί...

Συχνά στην αρχιτεκτονική διατυπώνονται κυρίαρχες θεωρίες εστιάζοντας μόνο σ’ ένα κομμάτι του παζλ αντί στη συνολική εικόνα, στο ολοκληρωμένο παζλ δηλαδή, αυτό βέβαια εξηγεί και τη σύντομη ζωή αυτών των θεωρήσεων (αυτή η μυωπική προσέγγιση αποκλείει την πολυσυλλεκτικότητα, η οποία  διέπει τη ζωή του ανθρώπου γενικότερα). Η αρχιτεκτονική αδιαμφισβήτητα έχει προδώσει τις προσδοκίες μας, όπως και του κοινού (αν και σε περιπτώσεις οφείλουμε να παραδεχτούμε, η διαμόρφωση του δομημένου αστικού περιβάλλοντος συνέβη ερήμην των αρχιτεκτόνων).

Διόλου σπάνια λοιπόν ο αρχιτέκτονας συλλαμβάνει το έργο του ως μεμονωμένο αντικείμενο, ενδεχομένως και ως ένα γλυπτό, αποκομμένο τρόπον τινά από άλλες συνιστώσες που τυχόν επηρεάζουν τη μορφή, βλέπε υφιστάμενος αστικός ιστός, συνέργια των τεχνών, κ.α. (1).

Αυτονομήθηκε η αρχιτεκτονική; Ή μήπως η νέα αρχιτεκτονική αισθητική εκ προοιμίου δεν δύναται να συνυπάρξει με τις εικαστικές τέχνες ή να δηλώσει «υποταγή» σε άλλες συνιστώσες; Ποιος όμως είναι ο απώτερος σκοπός ή το ποθούμενο της αρχιτεκτονικής; Πως και πότε εκπληρώνει το σκοπό της η αρχιτεκτονική; Ποια είναι η πραγματοποίηση της δυνατότητάς της σύμφωνα με την Αριστοτελική φιλοσοφία (εντελέχεια); Οι απόψεις μάλλον διίστανται, εξαρτάται ποιος θα ερωτηθεί, το κοινό ή οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες.    Πολλά τα ερωτήματα που τίθενται, ίσως σημαντικότερα τα ερωτήματα ως έναυσμα προβληματισμού, από την όποια απάντηση.

Πρόκληση αποτελεί η θεώρηση του αρχιτεκτονήματος μέσα από μία σφαιρική οπτική, μία συλλογική αντιμετώπιση που δύναται να εμπλουτίσει αντί να «ευνουχίσει» το αποτέλεσμα. Η οποία θεώρηση δυνητικά, ίσως λειτουργήσει ως μία τονωτική ένεση που θα αφυπνίσει το «συναρπαστικό».

Ο αείμνηστος Αριστομένης Προβελέγγιος (1914-1999) συζητώντας για την αρχιτεκτονική έδειχνε τα δάχτυλά του: «Αυτά εδώ είναι οι ανθρωπιστικές επιστήμες, η ιστορία, η φιλοσοφία, η ανθρωπολογία ...» Και κόβοντάς τα στη ρίζα τους με το άλλο και δείχνοντας την παλάμη του «...και αυτή εδώ είναι η τεχνική. Όσο πιο γερά συναρμολογούνται τα δάχτυλα στην παλάμη, οι ανθρωπιστικές επιστήμες δηλαδή με την τεχνική, τόσο πιο γερή η αρχιτεκτονική γίνεται». (2).

Τελικά, ο αυτοπροκαλούμενος απομονωτισμός (ή εσωστρέφεια επί το ορθότερον;) αλλοιώνει τόσο τη δημιουργική διεργασία (άρα και το αποτέλεσμα) όσο και την αποδοχή του έργου από τους παραλήπτες του, τους χρήστες ή τους παρατηρητές… Επιβάλλεται ο επαναπροσδιορισμός της αρχιτεκτονικής με μία ανάλογη ιεράρχηση των συνιστωσών αξιών, αλλιώς, η αρχιτεκτονική αυτοαναιρείται. Ένας κριτικός αναστοχασμός λοιπόν προς μία αμφίπλευρη θεώρηση της αρχιτεκτονικής νοηματοδοτεί την ουσία της, και την καθιστά ένα ευδιάκριτο και ψυχοκοινωνικά αποδεκτό τοπόσημο… Ενδεχομένως, ο λόγος για μία αντι∙Αρχιτεκτονική, τον εκούσιο αυτοπεριορισμό και έλεγχο της αρχιτεκτονικής προκειμένου να μην «εκφυλιστεί», και συνάμα  να διαφυλαχθεί μακροπρόθεσμα η ακεραιότητά της… (3).

«Το πρώτο «πρόγραμμα» είναι το τέλειο οικοδόμημα…Αρχιτέκτονες, ζωγράφοι και γλύπτες πρέπει να αναγνωρίσουν για άλλη μία φορά το σύνθετο χαρακτήρα που έχει ένα οικοδόμημα σαν ολότητα. Μόνο τότε το έργο τους θα εμποτιστεί από το αρχιτεκτονικό πνεύμα, που είχε χάσει όσον καιρό ήταν «τέχνη για εκθέσεις». Αρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφοι, όλοι πρέπει να ξαναγυρίσουμε στις εφαρμοσμένες τέχνες» (Βάλτερ Γκρόπιους).

Μιχάλης Α. Βιδάλης
Αρχιτέκτων Μηχανικός, MArch.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.  Ομιλία του Καθηγητού Kenneth Frampton στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στα πλαίσια του προγράμματος Megaron Plus, 19 Μαΐου, 2008. Ο κριτικός παρατήρησε ότι συχνά ο αρχιτέκτονας προσλαμβάνει το κτίριό του ως μεμονωμένο αντικείμενο, αδιαφορώντας για τυχόν άλλους παράγοντες που πρέπει να συνυπολογιστούν στη διαμόρφωση του έργου. Ήταν δε  ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στο έργο του Frank Gehry.

2.  Αναμνήσεις της Αναστασίας Πεπέ, Αρχιτέκτονος Μηχανικού  («Αναμνήσεις από το έργο του και το 
Αττικό Τοπίο». Ενημερωτικό Δελτίο, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, τεύχος 2220, 29  Οκτωβρίου, 2002,   σ.18).

3.  Βλέπε βιβλίο «αντι∙Αρχιτεκτονική: Αρχιτεκτονικοί Μονόλογοι», Μιχάλης Α. Βιδάλης. Αθήνα: Εκδόσεις Ίων, 2005.