Η Ελληνική μεγαλούπολη και οι προκλήσεις της

 

 

Η Ελληνική μεγαλούπολη γίνεται συχνά το επίκεντρο συζητήσεων επιστημονικών και πολιτικών φορέων, κυρίως λόγω των πολεοδομικών της χαρακτηριστικών, όπως η άναρχη δόμηση, η έλλειψη πρασίνου, η έλλειψη υποδομών και γενικότερα η προβληματική αστική κινητικότητα[1]. Η περίπτωση της Αθήνας είναι η πιο χαρακτηριστική (λόγω μεγέθους), χωρίς ωστόσο να είναι και η μοναδική. Η άναρχη δόμηση είναι γνώρισμα όλων των Ελληνικών μεγάλων πόλεων[2], με πιο κραυγαλέο παράδειγμα το Ηράκλειο, πράγμα που πιθανότατα οφείλεται στο νόμο της αντιπαροχής, στη νομιμοποίηση αυθαιρέτων, στην έλλειψη δασικών χαρτών και κτηματολογίου.

Αυτό που περισσότεροι (πολίτες και φορείς) αποφεύγουν να παρατηρήσουν, είναι ότι οι μικρότερες της Αθήνας πόλεις, με πιο σημαντική περίπτωση τη Θεσσαλονίκη, έχουν εμφανίσει αυξητικές τάσεις εμφανούς εγκληματικότητας[3] και εγκλημάτων του δρόμου (street crime) καθώς και απλών παρεκκλινουσών συμπεριφορών.

Στους πίνακες 1.1 και 1.2 φαίνεται η μεταβολή των ποσοστών και του πλήθους των τύπων εγκλημάτων[4] για τα έτη 2008 και 2009 για Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Εστιάζοντας στις ποσοστιαίες αυξήσεις των εγκλημάτων του δρόμου -και όχι στις ποσοτικές, διότι ο πληθυσμός των δύο πόλεων διαφέρει κατά περίπου 4 φορές- παρατηρείται ίδια έως και μεγαλύτερη αύξηση των ποσοστών της Θεσσαλονίκης σε σύγκριση με την Αθήνα.

Πίνακας 1.1

Πηγή: ΕΛ.ΑΣ.

Πίνακας 1.2

Πηγή: ΕΛ.ΑΣ.

Η οικονομική κρίση δε δείχνει επαρκής από μόνη της να δικαιολογήσει την εμφάνιση και εγκατάσταση τοξικομανών στο άγαλμα του Μ. Αλεξάνδρου, όπως αντίστοιχα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα, ούτε την άνθιση του παραεμπορίου και στις δύο πόλεις, ούτε την εμφάνιση παρόμοιων φαινομένων στην Πάτρα. Η κρίση σίγουρα επιδεινώνει δραματικά μια κατάσταση αλλά το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν είναι αυτή η γενεσιουργός αιτία της υποβάθμισης περιοχών και της ποιότητας ζωής των κατοίκων ή η έλλειψη προγενέστερων πολιτικών πρωτοβουλιών και θέσπιση επαρκούς νομοθετικού πλαισίου σε πολλούς τομείς της κοινωνικής ζωής.

Κάτι το οποίο θα πρέπει πρωτίστως να γίνει αντιληπτό, είναι ότι η αστική εξέλιξη και η βιωσιμότητα του αστικού περιβάλλοντος, πρωτίστως εξαρτώνται από την κεντρική πολιτική, της οποίας οι πράξεις έχουν ποσοτικά διαφορετικό, αλλά ποιοτικά τον ίδιο αντίκτυπο σε όλες τις μεγάλες πόλεις της χώρας.

Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, η αντεγκληματική πολιτική στην Ελλάδα δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα σε κατασταλτικά μέτρα παρά σε προληπτικά ή πραγματικά σωφρονιστικά[5], προφανώς λαμβάνοντας υπόψη και την τιμωρητική τάση[6] των πολιτών, η οποία διαπιστώνεται από εγκληματολογικές έρευνες [7]. Για παράδειγμα, οι ανήλικοι εγκληματίες μέχρι πρότινος αντιμετωπίζονταν λίγο πολύ ως ίσοι με τους ενήλικες, στεγάζονται σε συγκεκριμένους χώρους (π.χ. αναμορφωτήρια), χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιο σταθερό πρόγραμμα, το οποίο να βοηθά στην ομαλή επανένταξή τους, τη μόρφωσή τους και την ανάπτυξη των ικανοτήτων τους, δηλαδή πρωτογενής και δευτερογενής πρόληψη[8]. Η παράλειψη αυτή σε συνδυασμό με την καταστολή είναι οι νούμερο ένα λόγοι υποτροπής των ανήλικων εγκληματιών (Γεωργίου, 2007:45), όπου η εγκληματικότητα είναι ένας από τους σημαντικούς παράγοντες αστικής υποβάθμισης. Το ίδιο ακριβώς μπορούμε να ισχυριστούμε για τα ανήλικα θύματα  σεξουαλικού trafficking, τα οποία με το υπάρχον ανεπαρκές πλαίσιο κοινωνικής πολιτικής, θα εξακολουθούν να είναι θύματα, καλλιεργώντας τα σενάρια που μιλάνε για την περαιτέρω ανάπτυξη του οργανωμένου εγκλήματος που στόχο -μεταξύ άλλων- έχει τον ανήλικο (κυρίως) σεξοτουρισμό[9].

Αυτό είναι ένα απλό παράδειγμα της ελλιπούς κεντρικής πολιτικής. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά άλλα, όπως η μη πλαισίωση του φαινομένου της πορνείας, η βραδυκίνητη ασύλου για τους μετανάστες η ακαταλληλότητα των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, η γραφειοκρατία, η βραδύτητα της δικαιοσύνης, ο μη εκσυγχρονισμός της αντεγκληματικής πολιτικής, η αποφυγή ουσιαστικών διαβουλεύσεων και συζητήσεων για τα ναρκωτικά και περισσότερο από όλα τα φαινόμενα διαφθοράς σε πάρα πολλούς τομείς της κοινωνικής ζωής.

Σε ό,τι λοιπόν αφορά το νομοθέτη, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι η πρωτοβουλία του ή η οκνηρία του θα έχει τον ίδιο αντίκτυπο (σε διαφορετική κλίμακα) σε όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Επομένως ένα πρόβλημα που σήμερα απασχολεί πολύ έντονα την Αθήνα, αύριο θα απασχολεί τη Θεσσαλονίκη, μεθαύριο την Πάτρα κ.ο.κ.

Η Ελληνική πόλη παρουσιάζει ποικίλες παθογένειες, οι οποίες πέραν των κοινωνικών προβλημάτων, είναι η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, η έλλειψη σχεδίου και η πολυφωνία αρμοδίων. Οι συνέπειες είναι η μείωση της υποκειμενικής ευεξίας (well- being) των κατοίκων διότι αναγκάζονται -και δεν επιλέγουν- να ζούνε σε αυτές τις πόλεις κι επίσης η τεράστια απώλεια πλούτου από τη μη ορθή αξιοποίηση των δυνατοτήτων των πόλεων αυτών.

Πριν φτάσω όμως σε αυτό, καλό είναι να δούμε κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες: 

• Η κεντρική εξουσία αντιμετωπίζεται ως ξένο σώμα παρόλο που τα μέλη της έχουν ψηφιστεί από την πλειοψηφία αυτών που τη θεωρούν ως τέτοιο[10]. Κατά συνέπεια υπάρχει σχεδόν a priori ένα χάσμα ανάμεσα στον πολίτη και το κράτος, επομένως ο πολίτης δυσκολεύεται να δει και το δημόσιο χώρο ως κάτι δικό του, να ενδιαφερθεί για αυτόν στον ίδιο βαθμό με τον ιδιωτικό.
• Η τοπική εξουσία συχνά δίνει την εντύπωση της ανίσχυρης απέναντι στα ιδιωτικά συμφέροντα, στις πιέσεις της εκάστοτε κεντρικής εξουσίας και στην επικριτική στάση πολιτών για φαινόμενα -πολλές φορές εξόφθαλμης- διαφθοράς. Ως εκ τούτου, η τοπική αυτοδιοίκηση ουσιαστικά φαίνεται να μην έχει ταυτότητα στη συνείδηση των πολιτών[11].
• Ο εθελοντισμός, συμπαρασυρόμενος από τη γενική τάση απαξίωσης, πολλές φορές ετικετοποιείται ως υποβόσκουσα δύναμη διαφόρων κομματικών δυνάμεων[12], με αποτέλεσμα να μηδενίζεται η αξία των πράξεών του και φυσικά να μην καταφέρνει να πετυχαίνει ούτε τους βασικούς στόχους. Μία επιπλέον τάση απαξίωσης του εθελοντισμού είναι όταν θεωρείται μέσο εκμετάλλευσης ανθρώπων με αυξημένη κοινωνική ευαισθησία, μία άποψη που δύναται σε κάποιες περιπτώσεις να είναι βάσιμη[13].

Ευθύς εξαρχής παρατηρείται ένα δυσμενέστατο κλίμα για τη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή πολιτικών μικρής και μεγάλης κλίμακας. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να υπάρχει ένας ξεκάθαρος διοικητικός και πολιτικός προσανατολισμός, ο οποίος θα έχει ως στόχο το βιώσιμο αστικό περιβάλλον. Κάποιες βασικές κατευθύνσεις θα μπορούσαν να είναι οι παρακάτω: 

1. Οι υποδομές (π.χ. μετρό) και παρόμοιου τύπου δημόσιες επενδύσεις είναι ο βασικός κορμός ανάπτυξης δομών (όπως άλλωστε μαρτυρά και η λέξη υπό-δομή). Εάν για παράδειγμα υπάρχει ένα επαρκές συγκοινωνιακό δίκτυο στην Αθήνα (π.χ. Μετρό, Προαστιακός κλπ), τότε τα οφέλη είναι πολλαπλά. Μειώνονται οι χρονοαποστάσεις, ο εργαζόμενος έχει περισσότερο προσωπικό χρόνο, βελτιώνεται η υποκειμενική του ευεξία, είναι πιο αποδοτικός στην εργασία του, βελτιώνεται το εργασιακό περιβάλλον (θεωρητικά σε κάποιο βαθμό), επομένως από κάτι τόσο απλό αναδομείται η εργασία και μέρος των συνθηκών της. Επίσης αλλάζει και η δομή της ίδιας της πόλης διότι με την εύκολη προσβασιμότητα σε αυτή  (π.χ. Προαστιακός) επιτυγχάνεται η αποκέντρωση, άρα και η μείωση ή περιορισμός της πυκνοκατοίκησης και η αύξηση των ελεύθερων χώρων.

2. Ο εθελοντισμός θα πρέπει να αντιμετωπίζεται μόνο ως τέτοιος είτε αυτός αφορά τις ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού είτε τη φροντίδα του αστικού ή φυσικού περιβάλλοντος. Μόνο με αυτό τον τρόπο ο εθελοντισμός θα λειτουργήσει ουσιαστικά, ευαισθητοποιώντας τους ίδιους τους πολίτες και κάνοντάς τους να δούνε το δημόσιο χώρο πιο φιλικά. Για παράδειγμα, ίσως να ήταν πολύ πιο αποτελεσματική η εθελοντική φροντίδα πλατειών και μικρών πάρκων από περίοικους στα πρότυπα της διαχείρισης πολυκατοικιών ή των σημερινών αυτοδιαχειριζόμενων πάρκων (με την προϋπόθεση ότι εμποδίζεται η παρείσφρηση παραβατικών στοιχείων, όπως έμποροι ναρκωτικών)  από το να περιμένουν πότε ο δήμος θα εμφανιστεί να κάνει τη δουλειά για την οποία αμείβεται από τα δημοτικά τέλη. Εύλογα τίθεται το ερώτημα: «Αφού πληρώνουμε γιατί να μην απαιτούμε να τα κάνουν»; Να τα απαιτούμε. Ωστόσο η παθητική στάση στην υποβάθμιση τους πρώτους που πλήττει είναι τους περίοικους.

3. Κάθε δήμος θα πρέπει να έχει ένα σημαίνοντα ρόλο στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα, το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως όλον, με εύκολη προσβασιμότητα στο κέντρο, στους συγκοινωνιακούς κόμβους και στη θάλασσα όπου αυτό είναι δυνατόν.

4. Σε επίπεδο δήμων, συνοικιών και γειτονιών θα πρέπει να ορίζονται σημεία αναφοράς τα οποία θα έχουν εξέχοντα ρόλο στη (ανα)διαμόρφωση ή ανάπλαση μιας περιοχής. Αυτά τα σημεία αναφοράς μπορεί να είναι κεντρικοί οδικοί άξονες, πλατείες, δημόσια κτίρια, μνημεία κλπ.

5. Προϋπόθεση των δύο παραπάνω είναι η δημιουργία ενός master plan του κάθε δήμου σε αρμονία με το Ρυθμιστικό σχέδιο και με αποσαφήνιση ρόλων και λειτουργιών των επιμέρους γειτονιών, με σκοπό να μην ανταγωνίζεται η μία το προϊόν της άλλης (π.χ. Γκάζι- Ψυρρή), να συνδράμουν στην οικιστική και τουριστική ανάπτυξη της πόλης και να μπορέσει όλο το πολεοδομικό συγκρότημα να προσφέρει εναλλακτικές σε διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής.

6. Πιστή εφαρμογή του επικαιροποιημένου Ρυθμιστικού Σχεδίου σε βάθος 10ετίας (και επικαιροποίησή του ανά 10ετία), το οποίο θα πρέπει οπωσδήποτε να είναι αποτέλεσμα δημόσιας διαβούλευσης από εμπλεκόμενους φορείς και πολίτες.

Επιστρέφοντας στο θέμα της αξιοποίησης των δυνατοτήτων των πόλεων, θα χρησιμοποιήσω τα παραδείγματα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

 

Το παράδειγμα της Αθήνας

Η μεταολυμπιακή Αθήνα έχει πέσει ένα από τα μεγαλύτερα θύματα της έλλειψης πρωτοβουλιών, της ελλιπούς χρηματοδότησης, της έλλειψης ολοκληρωμένου σχεδίου και της γραφειοκρατίας. Πιο σημαντικά παραδείγματα είναι η δεκαπενταετής υπόθεση του αεροδρομίου του Ελληνικού, το πάρκο Γουδή, οι εκτάσεις του Ελαιώνα, το παραλιακό μέτωπο, η μη αξιοποίηση κάποιων Ολυμπιακών εγκαταστάσεων και η βραδύτατη ανάπτυξη μέσων σταθερής τροχιάς.

Στα πλαίσια βελτίωσης της βιωσιμότητας και της λειτουργικότητας της πόλης αναφέρεται συχνά από τα media η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα, της περιβαλλοντικής αναβάθμισης, της επιχειρηματικότητας και της προσβασιμότητας. Ουσιαστικά αυτοί οι τέσσερις τομείς συνδέονται μεταξύ τους.

 

 

Τουριστικός τομέας

Η Αθήνα θα πρέπει να εντάσσει στην τουριστική δραστηριότητά της περιοχές και σημεία του Λεκανοπεδίου εκτός κέντρου. Βασικοί πυρήνες αυτού θα είναι το κέντρο, το κέντρο του Πειραιά και η παραλιακή ζώνη.

Σήμερα η τουριστική επισκεψιμότητα  στην Αθήνα περιορίζεται περισσότερο στο κέντρο και πιο συγκεκριμένα σε περιοχές Νότια, Νοτιοανατολικά και Ανατολικά της Ομόνοιας. Οι περιοχές Δυτικά, Βορειοδυτικά και Βόρεια της Ομόνοιας είναι οι κατεξοχήν υποβαθμισμένες άρα και σπανιότερα επισκέψιμες.

Αν ένας τουρίστας επισκεφθεί την Αθήνα καλοκαιρινούς μήνες, χωρίς να είναι απλά περαστικός για κάποιο νησί, οι μέρες παραμονής μπορεί να είναι 2 με 3, ενώ τους χειμερινούς μήνες 3-4 (οι μέρες είναι πιο μικρές, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία κλείνουν πιο νωρίς). Με την τουριστική ανάδειξη της Ακαδημίας Πλάτωνος (και σύνδεσή της με μέσο σταθερής τροχιάς), του λόφου του Ιππίου Κολωνού, το Δημόσιο Σήμα, τον Ελαιώνα  (κατόπιν ανάπλασης και ενοποίησης με την ακαδημία Πλάτωνος), την αξιοποίηση μεσαίας και μικρής κλίμακας εμπορικών δραστηριοτήτων στο σταθμό Λαρίσης, την περαιτέρω ανάδειξη- προβολή του πεδίου του Άρεως και του Αττικού άλσους, οι απαιτούμενες μέρες παραμονής ενός τουρίστα στο κέντρο αναμένεται να φτάσουν ως και τις 5 μέρες τους καλοκαιρινούς μήνες.

Η προσβασιμότητα σε αξιοθέατα σημεία της Αθήνας εκτός κέντρου θα μπορούσε να αυξήσει τις ημέρες παραμονής τους καλοκαιρινούς μήνες έως και 7 μέρες. Προς αυτή την κατεύθυνση προτείνονται τα εξής:  

• Ενοποίηση και επέκταση του άλσους Βεϊκου με Αττικό άλσος, κάνοντας τις απαραίτητες απαλλοτριώσεις.
• Κατασκευή τελεφερίκ με τη μέθοδο ΣΔΙΤ, το οποίο θα ξεκινά βόρεια του Λυκαβητού (ώστε να μην υπάρχει οπτική επαφή με την Ακρόπολη) και θα διανύει τη διαδρομή Λυκαβηττός- λόφος Στρέφη- Πεδίο του Άρεως- Αττικό άλσος- άλσος Βεϊκου- ΟΑΚΑ (είσοδος Κύμης). Όσα δέντρα αφαιρεθούν προκειμένου να τοποθετηθούν οι δοκοί, θα μεταφυτευθούν σε άλλα σημεία των λόφων, ώστε το ισοζύγιο πρασίνου να παραμείνει αμετάβλητο. Θα είναι το μεγαλύτερο σε μήκος τελεφερίκ στον κόσμο (περίπου 8,30 km), δεν είναι έργο Φαραωνικό, το τέρμα του θα είναι κοντά στο σταθμό Ειρήνη, θα έχει ανταπόκριση με μελλοντικούς σταθμούς της γραμμής 4 του μετρό (Άλσος Βεϊκου, Δικαστήρια), και αναδεικνύονται τουριστικά σημαντικοί χώροι πρασίνου της Αθήνας μαζί με το ΟΑΚΑ.
• Λεωφορειακές γραμμές express προς πάρκο Φιλαδέλφειας, άλσος Συγγρού και Τατοϊου (με την προϋπόθεση ότι τα τελευταία έχουν αναπλαστεί).
• Διάσχιση της Συγγρού από μέσο σταθερής τροχιάς από Συγγρού Φιξ έως το γήπεδο του Τάε Κβο Ντο.
• Τουριστική ανάδειξη και κατασκευή μουσείου Ολυμπιακών αγώνων στο ΟΑΚΑ.
• Πεζοδρόμηση μικρολίμανου, επέκταση του τραμ σε αυτό μέχρι τον ιστιοπλοϊκό.
• Ανάπτυξη περισσότερων νυχτερινών λεωφορειακών γραμμών. 

Αυτά είναι κάποια από τα έργα που μπορούν να θέσουν τις βάσεις για τουριστική ανάπτυξη (για διάφορα είδη αστικού τουρισμού) και μαζί με αυτή συμπαρασύρουν και την περιβαλλοντική αναβάθμιση, την επιχειρηματικότητα και την προσβασιμότητα.

 

Περιβαλλοντική αναβάθμιση

Οι χώροι πρασίνου, πέραν της περιβαλλοντικής τους αξίας, εντάσσονται σε ένα επιχειρησιακό πλαίσιο το οποίο δίνει περαιτέρω κίνητρα για την ανάπτυξή τους και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ενταχθεί και όλο το παραλιακό μέτωπο.

Η περίπτωση του Ελληνικού είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καθώς οι προτάσεις είναι αντικείμενο ατέρμονων συζητήσεων χωρίς να λαμβάνεται άμεσα απόφαση[14]. Επικρατέστερο, και κατά τον ΟΡΣΑ ρεαλιστικότερο σενάριο, είναι η οικοδόμηση τμήματος του πρώην αεροδρομίου και αγορά άλλων αναξιοποίητων εκτάσεων σε περιοχές με πολύ χαμηλό συντελεστή πρασίνου[15]. Τέτοιες εκτάσεις είναι του ΧΡΩΠΕΙ, του Ελαιώνα.

 

Επιχειρηματικότητα

Η επιχειρηματικότητα θα πρέπει να αναπτύσσεται ισόρροπα, χωρίς οι επιμέρους τύποι της (π.χ. ήπια εμπορική δραστηριότητα και μεγάλα εμπορικά κέντρα) να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον. Αυτό καθιστά απολύτως απαραίτητες τις οικονομοτεχνικές μελέτες και τις μελέτες κοινωνικών επιπτώσεων.

Επιπλέον θα πρέπει να υπάρχει σαφής τοπογραφία στην ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας και των τύπων της. Για παράδειγμα, η βιομηχανία διασκέδασης στο Γκάζι να υπάρχει μεν, αλλά να πλαισιωθεί, να καθοριστεί χωροταξικά ώστε αυτή η βιομηχανία να μην επεκτείνεται άναρχα και ειδικότερα σε βάρος κατοικίας.

 

Προσβασιμότητα

Το μητροπολιτικό συγκοινωνιακό δίκτυο πρέπει να έχει ως κορμό το μετρό και τον Προαστιακό, τα οποία πρέπει να εξυπηρετούν τα σημαντικότερα σημεία του λεκανοπεδίου, τα οποία θα πρέπει να συνδέονται με το κέντρο αλλά και μεταξύ τους με μία κυκλική γραμμή.

Συμπληρωματικό στο μετρό πρέπει να είναι το γρήγορο (με πράσινο κύμα) Τραμ και τα λεωφορεία- Τρόλει, τα οποία να πηγαίνουν σε σημεία όπου δε μπορούν να φτάσουν τα μέσα σταθερής τροχιάς. Τα οφέλη είναι πολλαπλά, όπως η μείωση χρονοαποστάσεων, η μείωση της ρύπανσης και η ανάπτυξη των μητροπολιτικών κέντρων του Λεκανοπεδίου Αθηνών- Πειραιώς.

 

 

Έργα πολλών τύπων μπορούν να γίνουν ώστε η Αθήνα να γίνει πιο βιώσιμη, ωστόσο μέχρι τότε απαιτούνται κάποιες σημαντικές- όχι τόσο χρονοβόρες, ούτε πολύ ακριβές- χειρουργικές κινήσεις για τη βελτίωση της υφιστάμενης κατάστασης. Οι προτάσεις αστικής αναμόρφωσης σαφώς δεν πρέπει να περιορίζονται μόνο στους παραπάνω τομείς, αλλά και να επεκτείνονται και σε τομείς που έχουν πιο έμμεση σχέση με αστικές υποθέσεις όπως η παιδεία. Για παράδειγμα θα μπορούσε να γίνει μεταφορά πανεπιστημιακών σχολών με κτιριακό πρόβλημα σε αναξιοποίητες Ολυμπιακές εγκαταστάσεις (π.χ. Γαλατσίου).

 

Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης

Για τη Θεσσαλονίκη δεν ισχύουν διαφορετικά πράγματα. Έχει πέσει και αυτή θύμα υποχρηματοδότησης, αναβλητικότητας, έλλειψης σχεδίου και άβουλης στάσης -τοπικών και μη- αρχών. Τα ζητήματα που αυτή τη στιγμή απασχολούν περισσότερο την πόλη είναι το μετρό, η ατμοσφαιρική ρύπανση και ο σχεδόν ανύπαρκτος τουρισμός.

 

 

Τουριστικός τομέας

Η Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί τουριστικό προορισμό, παρά μόνο πέρασμα για τη Χαλκιδική, για τους παρακάτω λόγους:  

1. δεν προβάλλεται διεθνώς
2. δεν έχει σαφές τουριστικό προϊόν
3. υστερεί σε βασικά έργα υποδομής.

Ως προς το τουριστικό προϊόν και την προβολή της πόλης θα πρέπει να τονιστεί το Βυζαντινό ιστορικό της παρελθόν. Αυτό έχει πολλά οφέλη, όπως το ότι οι δύο μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας δεν ανταγωνίζονται τουριστικά η μία την άλλη (Η Αθήνα προβάλλει την κλασσική αρχαιότητα, η Θεσσαλονίκη το Βυζαντινό παρελθόν) και το κυριότερο, πολλά μνημεία της UNESCO[16] θα αποκτήσουν τη θέση που τους αξίζουν διεθνώς. Κάτι το οποίο θα πρέπει επίσης να ληφθεί σοβαρά υπόψη είναι το σήμα κατατεθέν της πόλης, δηλαδή ένα κτίριο ή μνημείο το οποίο να είναι διεθνώς γνωστό και να παραπέμπει άμεσα στην πόλη. Ο Λευκός Πύργος, αν και βρίσκεται σε πολύ καλό σημείο, και για τους Έλληνες αποτελεί πολύ σημαντικό, στη διεθνή πραγματικότητα δε φαίνεται να αποτελεί κάτι παραπάνω από ένα φρούριο. Ωστόσο, όπως είχε προτείνει και ο Καλατράβα, η Ροτόντα είναι ένα μοναδικό μνημείο, το οποίο θα μπορούσε να είναι και το έμβλημα της πόλης. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο πιθανότατα να απαιτεί ριζική αλλαγή της φυσιογνωμίας του περιβάλλοντος χώρου, με κατεδαφίσεις ακόμα και ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων πέριξ της Ροτόντας.

Όπως ακριβώς και στην Αθήνα, έτσι και στη Θεσσαλονίκη, τουριστικό πόλο δεν πρέπει να αποτελεί μόνο το κέντρο. Θα πρέπει να εξεταστούν σοβαρά οι προτάσεις σύνδεσης του κέντρου με την Άνω Πόλη και το Επταπύργιο με τελεφερίκ[17], θα πρέπει να αναδειχθεί περιβαλλοντικά το Σέιχ Σου και να υπάρξει απευθείας σύνδεση Προαστιακού ή Μετρό με τη Σίνδο, όπου μεταφέρεται η ΔΕΘ. Στο κέντρο πρέπει να γίνει ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων, τουριστική ανάδειξη της παραλίας και των μνημείων (π.χ. Αγία Σοφία), της πλατείας Αριστοτέλους ως η σημαντικότερη της πόλης, διεθνή προβολή του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και της ΔΕΘ και τέλος η αξιοποίηση και τουριστική ανάδειξη όλων των στρατοπέδων του ευρύτερου πολεοδομικού συγκροτήματος ως χώρων πρασίνου μαζί με το χώρο της σημερινής ΔΕΘ.

Η τουριστική ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης μπορεί να λειτουργήσει και σε υπερτοπική κλίμακα με την απευθείας σύνδεση του Προαστιακού με τη Βεργίνα και τη Χαλκιδική.

 

Περιβαλλοντική αναβάθμιση

Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατη μελέτη του ΑΠΘ από την ομάδα των: Ασααέλ, Μελά, Καρατζά, Αχιλλά και Κακοσίμου (2009), η Θεσσαλονίκη είναι  πόλη με εξαιρετικά υψηλούς ατμοσφαιρικούς ρύπους (μικροσωματίδια)[18]. Επίσης έχει πολύ χαμηλό συντελεστή πρασίνου. Η δημιουργία χώρων πρασίνου σε όλη την έκταση του πολεοδομικού συγκροτήματος σε πρώην και νυν στρατιωτικούς χώρους είναι αναγκαία όχι μόνο για περιβαλλοντικούς λόγους αλλά και για αναπτυξιακούς, καθώς αυτοί οι χώροι θα είναι επισκέψιμοι, επομένως ενισχύεται η αστική κινητικότητα και η οικονομική δραστηριότητα των γύρω περιοχών.

 

Επιχειρηματικότητα

Οι κανόνες χωροταξίας και ισορροπίας της επιχειρηματικότητας πρέπει να είναι ίδιες με αυτές της Αθήνας, όπως έτσι πρέπει να είναι και σε όλες τις μεγάλες πόλεις, επειδή οι τύποι της επιχειρηματικότητας δε δείχνουν να επηρεάζονται δραματικά από ήσσονος σημασίας τοπικές ιδιαιτερότητες (π.χ. φολκλορικά στοιχεία), πλην του πληθυσμιακού μεγέθους.

Ωστόσο η Θεσσαλονίκη έχει το πλεονέκτημα ότι η ισορροπία της επιχειρηματικότητας μπορεί να επιτευχθεί πιο εύκολα, δεδομένου ότι η πλειοψηφία των μεγάλων επιχειρηματικών (εμπορικών) μονάδων συγκεντρώνεται σε ελεύθερες εκτάσεις στα ανατολικά της πόλης (κυρίως λόγω αεροδρομίου). Από την άλλη, επειδή το λιμάνι και ο ΟΣΕ είναι πολύ κοντά στο κέντρο της πόλης, η ανάπτυξη μεγάλων επιχειρηματικών μονάδων εκεί ενδεχομένως να έχει άμεσες επιπτώσεις στην υπάρχουσα επιχειρηματικότητα του κέντρου. Αυτό το ενδεχόμενο καθιστά για ακόμα μια φορά αναγκαίες τις οικονομοτεχνικές μελέτες και τις μελέτες κοινωνικών επιπτώσεων.

 

Προσβασιμότητα

Ομοίως με την Αθήνα, συγκοινωνιακός κορμός  της πόλης πρέπει να είναι το Μετρό και ο Προαστιακός, συμπληρωματικό αυτών το Τραμ, και τα λεωφορεία να καλύπτουν περιοχές όπου τα άλλα μέσα δε μπορούν. Η Θεσσαλονίκη όμως μπορεί να αξιοποιεί και τη δυνατότητα της θαλάσσιας συγκοινωνίας. Στα οδικά έργα η αποκατάσταση περιπλέκεται γιατί υπάρχει μεγάλο χάσμα απόψεων ως προς τη χρησιμότητα ή τη χάραξη της υποθαλάσσιας αρτηρίας χωρίς ωστόσο να προτείνονται ξεκάθαρα εναλλακτικές από τους τοπικούς φορείς.

 

 

Η Θεσσαλονίκη έχει ήδη μπει σε μια τροχιά ανάπτυξης υποδομών η οποία συμπίπτει με την συγκυρία της οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνά εμπόδια. Πέραν όμως αυτού, το σύνολο της πόλης παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον παράδοξο:

Ενώ υπάρχει ένας σαφής κοινωνικός διαχωρισμός ανάμεσα σε ανατολική και δυτική Θεσσαλονίκη (η πρώτη θεωρείται πιο ελιτίστικη από τη δεύτερη) από τους ίδιους τους κατοίκους της πόλης, δεν παρουσιάζει σημάδια κοινωνικής πόλωσης και αποδιοργάνωσης. Ο λόγος είναι ότι το κέντρο της πόλης αποτελεί το βασικό σημείο αναφοράς, όπου διάφορες κοινωνικές ομάδες πανταχόθεν ορμώμενες διαντιδρούν και δημιουργούν ένα ζωντανό κέντρο χωρίς τις αντίστοιχες διπολικές τάσεις του κέντρου της Αθήνας. Συμπληρωματικοί λόγοι του φαινομένου αυτού είναι ότι τα πανεπιστήμια βρίσκονται στο κέντρο, οι φοιτητές κυκλοφορούν σε αυτό και τέλος δεν εμφανίζονται στοιχεία μορφών γκετοποίησης εξαιτίας της υψηλής συγκέντρωσης παράνομων μεταναστών εντός αυτού, οι οποίοι πολλές φορές αναγκαστικά συνδέονται με το οργανωμένο έγκλημα προκειμένου να καταφέρουν να επιβιώσουν.

Παρόλο που η Θεσσαλονίκη δείχνει από τη μία αυτή την εικόνα, θα πρέπει -ειδικά σε κοινωνιολογικές έρευνες- να ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη ότι παρουσιάζει σημάδια υποβάθμισης του κέντρου της σε έντονο βαθμό δηλαδή με αυξητικές τάσεις, όπως διαφαίνεται και από τους πίνακες 1.1. και 1.2 που παρουσιάστηκαν παραπάνω. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι η ραγδαία αύξηση του παρεμπορίου και η εμφανής πλέον -σε κεντρικά σημεία- διακίνηση και χρήση ναρκωτικών.

 

Η πρόκληση της συγκράτησης των πόλεων

Θα ήταν σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι η φυσιογνωμία της πόλης και η αισθητική της είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις βιοτικές συνθήκες των κατοίκων και κατ' επέκταση, η κακή εικόνα μιας πόλης δημιουργεί αρνητική ψυχολογία στον κάτοικο. Επομένως δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου η γενεσιουργός αιτία είναι οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες των πολιτών. Για αυτό το λόγο δεν είναι τυχαίο ότι φτωχές και υποβαθμισμένες βιοτικά χώρες έχουν πόλεις πολύ εχθρικές προς τους κατοίκους τους ενώ πλουσιότερες χώρες έχουν πιο βιώσιμες πόλεις.    

Εξαιτίας της ανακολουθίας αναγκών και υποδομών των μεγάλων πόλεων, σε συνδυασμό με σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα, η ελληνική πόλη δείχνει να χάνει το τρένο του 21^ου αιώνα, στον οποίο θεωρείται δεδομένο ένα ικανοποιητικό δίκτυο μετακινήσεων, ένας ισόρροπος πολεοδομικός σχεδιασμός, ένα θεσμικό πλαίσιο που είναι ξεκάθαρο ποιες εκτάσεις/κτίρια ανήκουν σε ποιον κλπ και κυρίως την ανάπτυξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής η οποία μπορεί να αποτελέσει κορωνίδα της σύγχρονης φυσιογνωμίας της ελληνικής πόλης.

Γίνεται συχνά λόγος για την ανάπτυξη ουρανοξυστών, δηλαδή τη μη επέκταση της πόλης κατά μήκος και κατά πλάτος αλλά καθ' ύψος[19]. Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι τα κτίρια αυτά δε θα ευνοήσουν τις έντονα πυκνοδομημένες περιοχές, οι οποίες συνήθως είναι και οι πιο υποβαθμισμένες, διότι οι ουρανοξύστες θα προσελκύσουν μια αστική ή/και επαγγελματική ελίτ, επομένως θα οικοδομηθούν σε σημεία υψηλού επενδυτικού ενδιαφέροντος. Αυτό έχει ως ενδεχόμενη συνέπεια τη διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα σε περιοχές εντός της πόλης, άρα και την ανάπτυξη κοινωνικών ανισοτήτων και μείωση της όποιας κοινωνικής συνοχής.

Πέραν των κοινωνικών επιπτώσεων η δημιουργία ουρανοξυστών στην Ελλάδα είναι αντικείμενο σκεπτικισμού από μερίδα αρχιτεκτόνων λόγω του ότι δεν έχει αποδειχθεί (από ξένα παραδείγματα) ότι η αύξηση του ύψους του κτιρίου σημαίνει ταυτόχρονα και αύξηση των γύρω ελευθέρων χώρων, ούτε ότι ένας ουρανοξύστης μπορεί να τοποθετηθεί οπουδήποτε στον κόσμο, όπως για παράδειγμα σε ένα μεσογειακό τοπίο[20].

Άλλωστε - όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα- η λύση της προσβασιμότητας των περιφερειακών πόλεων/περιοχών στα μεγάλα αστικά κέντρα με γρήγορο σιδηρόδρομο τύπου Προαστιακού, δείχνει πιο εφικτή λύση στη συγκράτηση της αστικής εξάπλωσης και πολεοδομικής πύκνωσης στην παρούσα φάση.

Η λύση του ουρανοξύστη ενδεχομένως να μπορούσε να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση εάν κι εφόσον σχεδιαστεί σωστά, υπό αυστηρές προϋποθέσεις και έχοντας πρωτίστως βασικά εργαλεία, όπως επικαιροποιημένο Ρυθμιστικό, δασικούς χάρτες, κτηματολόγιο κλπ. Ωστόσο δημιουργείται και μία θεωρητική αντίφαση. Ο ουρανοξύστης είναι ένα από τα σύμβολα της καπιταλιστικής Δύσης κατά τον 20^ο αιώνα, η οποία έχει κατηγορηθεί για την όξυνση κοινωνικών ανισοτήτων εξαιτίας του οικονομικού αυτού συστήματος. Μία τόσο θεωρητική όσο και πρακτική πρόκληση είναι αυτό το σύμβολο -μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας εν προκειμένω- να ανατρέψει το πρόβλημα για το οποίο κατηγορείται ότι δημιουργεί.

Είναι πολύ ευτυχές το γεγονός ότι υπάρχουν στην Ελλάδα μυαλά που προσβλέπουν και οραματίζονται την πόλη του 21^ου αιώνα στην Ελλάδα, με τη μεγαλύτερη δυνατή κοινωνική συνοχή, αλλά δυστυχώς οι παρούσες ελλείψεις τόσο σε μάκρο όσο και σε μικρο- πολιτικό επίπεδο δεν επιτρέπουν τους βιαστικούς σχεδιασμούς ούτε την ικανοποίηση του να κάνει η ελληνική πόλη ένα catch up καλών παραδειγμάτων ξένων μεγαλουπόλεων.

 

Βιβλιογραφία

Αβδελίδη Κ. (2010), Η χωρική εξέλιξη 4 μεγάλων Ελληνικών πόλεων, Κείμενα Εργασίας, Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε.

Αλεξιάδης Σ., (1996), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα

Ασααέλ Μ., Μελάς Δ., Καρατζάς Κ., Αχιλλάς Χ., Κακοσίμος Κ., (2009), Μετρήσεις αιωρουμένων σωματιδίων σε είκοσι επιλεγμένα σημεία στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, στο Πανελλήνιος σύλλογος χημικών μηχανικών Τμήμα Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας http://www.psxm-tkdm.gr/xriistika/perivalon/70-aioroumena-thessaloniki

Βανδώρος Α., Δουρίδας Ι., (2008), Συζήτηση για τα ψιλά κτίρια, στο greekarchitects.gr, 24/2 http://www.greekarchitects.gr/gr/τα-ψηλα-κτηρια/συζήτηση-για-τα-ψηλά-κτίρια-στην-ελλάδα-id1435

Γεωργίου Σ., (2007), Πρόληψη της παραβατικότητας των μαθητών. Σχολική βία. Ο ρόλος του σχολείου και του εκπαιδευτικού, Διπλωματική εργασία, Αθήνα: ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», τμήμα Κοινωνιολογίας, τομέας Εγκληματολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. 

Ελληνική Αστυνομία, Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, Στατιστικά στοιχεία Εγκληματικότητας, Επικράτεια για το έτος 2009,http://www.astynomia.gr/images/stories/2010/310110stats_gadp_2009.pdf

Ζαραφωνίτου Χ., Κουράκης Ν., (2009), Ο φόβος του εγκλήματος στη σύγχρονη Ελληνική κοινωνία και οι τάσεις αυστηροποίησης της ποινικής καταστολής, στο Ποινικολόγος, Αθήνα, http://www.poinikos-logos.gr/arxeio/08t5e.html

Καπετάνιος Α., (2010), Το «Ελληνικό» πρόβλημα, μέρος Β΄, στο greekarchitects.gr (online περιοδικό), 20/11,http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/το-«ελληνικό»-πρόβλημα-β-μέρος-id3544

Μανδράκου Α., (2010), 15 χρόνια Ελληνικό, στο Κ της Καθημερινής, τ. 389, 14/10

Μαρσέλος Σωτήρης (2007),  Αθήνα μια σύγχρονη μεγαλούπολη, στο greekarchitects.gr (online περιοδικό), 19/6 http://www.greekarchitects.gr/gr/τα-ψηλα-κτηρια/συζήτηση-για-τα-ψηλά-κτίρια-στην-ελλάδα-id1435

Πρέντζας Γ., (2008), Το δόγμα της μηδενικής ανοχής και η εφαρμογή του στην Ελλάδα,διπλωματική εργασία, Αθήνα: τμήμα δημόσιας διοίκησης, πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, κατεύθυνση «νομικός πολιτισμός», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. 

Σαρηγιάννης Γ.Μ. (2000), Αθήνα 1830-2000, εξέλιξη- πολεοδομία- μεταφορές, Αθήνα: Συμμετρία

Ζούκα Βαρβάρα (2010), Το ΑΠΘ προτείνει..., στη Μακεδονία

VPRC (2009), «Η 'Διπλή Ανάπλαση', το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού και η εικόνα της Αθήνας»  http://www.vprc.gr/projshow.php?id=837

 

Παραπομπές

[1] Σαρηγιάννης Γ.Μ. (2000), Αθήνα 1830-2000, εξέλιξη- πολεοδομία- μεταφορές, Αθήνα: Συμμετρία, σ.280-301

[2] Αβδελίδη Κ. (2010), Η χωρική εξέλιξη 4 μεγάλων Ελληνικών πόλεων, Κείμενα Εργασίας, Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε., σ. 68

[3] Εμφανής εγκληματικότητα είναι τα εγκλήματα που μπορούν να εντοπιστούν και να μετρηθούν στατιστικά (Αλεξιάδης Σ., (1996), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, σ. 103), ενώ αφανής εγκληματικότητα είναι αυτή που περιλαμβάνει σκοτεινούς αριθμούς, δηλαδή ούτε μπορεί να μετρηθεί ούτε να υπολογιστεί με ακρίβεια (π.χ. βιασμοί) (Αλεξιάδης Σ., (1996), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, σ.108)

[4] Στα εγκλήματα του δρόμου υπάγονται οι κατηγορίες: Ληστειών, κλοπής τροχοφόρων, κλοπών- διαρρήξεων, Ναρκωτικά (η διακίνηση- εμπορία), Ν. περί όπλων (σε συγκεκριμένες περιπτώσεις), σεξουαλική εκμετάλλευση, λαθρεμπόριο.
Στις παρεκκλίνουσες συμπεριφορές με ήπια νομική εμπλοκή υπάγονται οι κατηγορίες: Ναρκωτικά (χρήση), επαιτεία.

[5] Πρέντζας Γ., (2008), Το δόγμα της μηδενικής ανοχής και η εφαρμογή του στην Ελλάδα, Διπλωματική εργασία, Αθήνα: τμήμα δημόσιας διοίκησης, πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, κατεύθυνση «νομικός πολιτισμός», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

[6] Έρευνα των Ζαραφωνίτου και Κουράκη η οποία ξεκίνησε το 2006 με αντιπροσωπευτικό δείγμα πολιτών τριών περιοχών της Αθήνας.

[7] Ζαραφωνίτου Χ., Κουράκης Ν., (2009), Ο φόβος του εγκλήματος στη σύγχρονη Ελληνική κοινωνία και οι τάσεις αυστηροποίησης της ποινικής καταστολής, στο Ποινικολόγος, Αθήνα, http://www.poinikos-logos.gr/arxeio/08t5e.html

[8] Πρωτογενής πρόληψη είναι οι διαμόρφωση συνθηκών για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου ώστε να λειτουργούν αποτρεπτικά στην εγκληματογένεση. Δευτερογενής πρόληψη είναι η έγκαιρη ανάληψη πρωτοβουλιών ώστε ευάλωτοι ανήλικοι να μη στραφούν στην εγκληματική πράξη ή τη θυματοποίηση. Τριτογενής πρόληψη είναι η καταστολή της εγκληματικής συμπεριφοράς. Στο Γεωργίου Σ., (2007), Πρόληψη της παραβατικότητας των μαθητών. Σχολική βία. Ο ρόλος του σχολείου και του εκπαιδευτικού, Διπλωματική εργασία, Αθήνα: ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», τμήμα Κοινωνιολογίας, τομέας Εγκληματολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, σ. 45 

[9] Αναφορές τέτοιων σεναρίων εντοπίζονται σε blogs και σε άρθρα εφημερίδων κατά καιρούς (π.χ. Βήμα online).

[10]Έκδηλη είναι αυτή η τάση των πολιτών και από τις απεργιακές κινητοποιήσεις κατά του μνημονίου, την άνοιξη του 2010.

[11] Ενδεικτική είναι η δημοσκόπηση της VPRC το Φεβρουάριο του 2009 σε δείγμα δημοτών του Δήμου Αθηναίων για τη «Διπλή Ανάπλαση», το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού και την εικόνα της Αθήνας

[12] Βλ. παράδειγμα: http://elladanews.gr/article/331930-aktibismos-xoris-kommatiki-ekmetalleysi-.html

[13] Βλ. παράδειγμα: http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=5046203&publDate=18/4/2009

[14] Καπετάνιος Α., (2010), Το «Ελληνικό» πρόβλημα, μέρος Β΄, στο greekarchitects.gr (online περιοδικό), 20/11, http://news.in.gr/science-technology/article/?aid=1231074642

[15] Μανδράκου Α., (2010), 15 χρόνια Ελληνικό, στο Κ της Καθημερινής, τ. 389, 14/10

[16] Από το 1989 στον κατάλογο της UNESCO βρίσκονται 16 μνημεία της πόλης: η Ροτόντα, ο Άγιος Δημήτριος, η Αχειροποίητος, η Μονή Βλατάδων, η Μονή Λατόμου-Όσιος Δαυίδ, η Αγία Σοφία, η Παναγία Χαλκέων, ο Άγιος Παντελεήμων, ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός, η Αγία Αικατερίνη, οι Δώδεκα Απόστολοι, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, τα τείχη της Θεσσαλονίκης, το βυζαντινό λουτρό, ο ναός Ταξιαρχών και ο Προφήτης Ηλίας.

[17] Προτάσεις της ομάδας του καθηγητή της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ Αναστάσιο Κωτσιόπουλο (2010) από Ζούκα Βαρβάρα (2010), Το ΑΠΘ προτείνει..., στη Μακεδονία.

[18] Στην ίδια μελέτη αναγράφεται: «Η Θεσσαλονίκη παρουσιάζει υψηλότερα επίπεδα σωματιδιακής ρύπανσης από την Αθήνα (το 2001-2003 υπερβάσεις του ημερήσιου ορίου των 50μm/m3 σημειώθηκαν στο 68% των ημερών στη Θεσσαλονίκη και στο 51% στην Αθήνα). Κι αυτό παρά το γεγονός ότι η Αθήνα παρουσιάζει συνολικά πολύ υψηλότερες ανθρωπογενείς εκπομπές σε σχέση με το νομό Θεσσαλονίκης» (www.psxm-tkdm.gr).

[19] Πχ. Ο Μαρσέλος Σωτήρης (αρχιτέκτων) στο greekarchitects.gr (Μαρσέλος Σωτήρης (2007),  Αθήνα μια σύγχρονη μεγαλούπολη, στο greekarchitects.gr).

[20] Π.χ. Συζήτηση του Αλέξιου Βανδώρου με τον Γιάννη Δουρίδα, στο greekarchitects.gr, Βανδώρος Α., Δουρίδας Ι., (2008), Συζήτηση για τα ψιλά κτίρια, στο greekarchitects.gr

του Πρόδρομου Λ. Τζανετάκου
Κοινωνιολόγος- Εγκληματολόγος
Υποψήφιος Δρ. Αστικής Κοινωνιολογίας
Πάντειο Πανεπιστήμιο