Η πιο καθαρή μορφή έρευνας και πειραματισμού

Τα περισσότερα δημόσια έργα -με αποκορύφωμα εκείνα των Ολυμπιακών Αγώνων- κτίζονται πλέον με την καταστροφική διαδικασία τής μελετοκατασκευής, που έχει περιθωριοποιήσει την αρχιτεκτονική, αφού την έχει υποτάξει στις οικονομικές κυρίως επιλογές της κατασκευαστικής εταιρείας, που αναλαμβάνει και την εκτέλεση του έργου.


Αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί

Οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, όμως, αποτελούν την πιο καθαρή μορφή έρευνας και πειραματισμού γύρω από σύνθετα αρχιτεκτονικά ζητήματα. Δίδεται η ευκαιρία στον αρχιτέκτονα να οραματιστεί το κτίριο ελεύθερος από τις συνηθισμένες δεσμεύσεις και να δοκιμάσει νέους δρόμους, ακόμη και ουτοπικούς, μακριά από την εμπορική-εργολαβική πραγματικότητα της αγοράς. Αποτελούν, μ' άλλα λόγια, την αιχμή τού δόρατος της μαχόμενης αρχιτεκτονικής. Γιατί, τι άλλο είναι η δουλειά μας, από το να «μεταφέρουμε» από τον κόσμο της φαντασίας στην πραγματικότητα, τους χώρους εκείνους μέσα στους οποίους έχουμε ζήσει νοερά πριν αυτοί υλοποιηθούν; Αυτούς τους «άγνωστους χώρους» που αποκτούν μορφή και σχήμα μέσω του σχεδίου, αποκτούν, δηλαδή, γεωμετρική και υλική υπόσταση; Εκεί στοχεύουν οι διαγωνισμοί, να αναδείξουν τις πιο δημιουργικές και καινοτόμες ιδέες που θα υπηρετήσουν με επιτυχία και συνέπεια το προτεινόμενο από τον αγωνοθέτη κτιριολογικό πρόγραμμα.

Παράλληλα, αποτελούν ιστορικά τεκμήρια για τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της κάθε εποχής, αφού συνοψίζουν τις ιδέες όλων των αρχιτεκτόνων που συμμετείχαν σ' αυτούς. Ανατρέχοντας κανείς στο παρελθόν μπορεί να διαπιστώσει πώς εξελίχθηκαν στον τόπο μας, αλλά και διεθνώς, τα αρχιτεκτονικά ρεύματα και πώς επηρέασαν, αν επηρέασαν, τη γενικότερη διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος. Γιατί τα αποτελέσματα κάθε αρχιτεκτονικού διαγωνισμού αντικατοπτρίζουν εν γένει το πολιτιστικο-αισθητικό επίπεδο της κάθε γενιάς, αφού είναι εκ των πραγμάτων προϊόν συλλογικής διαδικασίας.

Εδώ πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η καταλυτική συμβολή των κριτών, αφού από τη δική τους επιλογή θα αναδειχθεί η καλύτερη πρόταση. Οσο σημαντικό, λοιπόν, είναι να συμμετέχουν καλοί αρχιτέκτονες, άλλο τόσο είναι να υπάρχουν και καλοί κριτές που θα μπορέσουν να αξιολογήσουν σωστά και να επιλέξουν την καλύτερη λύση. Η επιλογή των κριτών, λοιπόν, πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή, από τη στιγμή που αυτό και μόνον το γεγονός μπορεί να αποτελέσει την αιτία επιτυχίας ή αποτυχίας ολόκληρου του διαγωνισμού. Γιατί είναι γεγονός ότι στο παρελθόν αρκετοί διαγωνισμοί απέτυχαν όχι γιατί δεν υπήρχαν αξιόλογες προτάσεις, αλλά γιατί η κριτική επιτροπή δεν μπόρεσε να τις ξεχωρίσει και να τις βραβεύσει.

Το σπουδαιότερο όμως γεγονός και ο τελικός στόχος κάθε διαγωνισμού είναι η υλοποίηση της λύσης που βραβεύτηκε. Τότε μόνον κρίνεται επί της ουσίας η αρχιτεκτονική δημιουργία. Από τους ανθρώπους που τη βιώνουν, αλλά και από τον χρόνο που περνά και κρίνει αλάνθαστα, όπως πάντα συνέβαινε με την αρχιτεκτονική. Πρέπει συνεπώς να μη βιαζόμαστε να κρίνουμε ένα έργο πριν καλά-καλά αυτό ολοκληρωθεί!

Το γεγονός μάλιστα να μην υλοποιούνται τα κτίρια που βραβεύτηκαν ακριβώς όπως τα σχεδίασαν οι αρχιτέκτονές τους, είναι καταστροφικό, κάτι που στον τόπο μας αποτελεί δυστυχώς τον κανόνα, ή να γίνονται από τον αγωνοθέτη στη φάση της κατασκευής τόσο εκτεταμένες αλλοιώσεις, έτσι που στο τέλος να μην αναγνωρίζονται και να αναρωτιέσαι τι νόημα είχε ο διαγωνισμός.

Δεν είναι λίγες πάλι οι περιπτώσεις, πολύ γνωστών και δικαιωμένων μέσα στα χρόνια κτιρίων που, την εποχή που κτίζονταν, ξεσήκωσαν θύελλες αντιδράσεων και αρνητικών κριτικών, ενώ κάποια άλλα ακόμη και στις μέρες μας αποτελούν πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων και διαξιφισμών. Ορισμένα μάλιστα εξ αυτών ήταν τόσο σημαντικά που καταξιώθηκαν μέσα στο πέρασμα του χρόνου σε σημείο που, σήμερα πλέον, να αποτελούν το σήμα κατατεθέν των πόλεων που τα υποδέχτηκαν, όπως η όπερα του Σίδνεϊ ή ο Πύργος του Αϊφελ στο Παρίσι.

Είναι γνωστό, επίσης, ότι αρκετές προτάσεις κτιρίων που δεν βραβεύτηκαν σε διαγωνισμούς, άσκησαν -σε αντίθεση με αυτά που υλοποιήθηκαν- τεράστια επιρροή, κυρίως λόγω της ισχυρής τους ιδέας, αλλά και της ανατρεπτικής πολλές φορές λογικής τους. Ακόμη, δηλαδή, κι αν αυτά τα κτίρια δεν κτίστηκαν ποτέ, λειτούργησαν ως καταλυτικά πρότυπα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, μπολιάστηκαν στα μυαλά των αρχιτεκτόνων και γέννησαν με τη σειρά τους νέες ιδέες. Γιατί είναι περίεργη η μοίρα κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μπορεί στον καιρό της να περάσει εντελώς απαρατήρητη και να μείνει στο περιθώριο, αλλά αν πραγματικά εμπεριέχει μια ουσία και μια αληθινή αυθεντικότητα, κάποια στιγμή θα αναδυθεί από την αφάνεια για να φωτίσει με τη δύναμη της ιδέας της τα καλλιτεχνικά πράγματα της εποχής.

Ποτέ μια σημαντική ιδέα δεν χάνεται, κι ας έχουμε αυτήν την αίσθηση. «Υπάρχει» κατά έναν παράξενο, σιωπηρό και υποδόριο τρόπο, και αν έχει πραγματικά κάτι σημαντικό να πει, τότε λειτουργεί διδακτικά και δεν χάνεται, δεν ξεθωριάζει. Είναι, δηλαδή, σαν τον σπόρο που τον παίρνει ο αέρας μακριά και χάνεται από τα μάτια μας, αλλά όχι και στην πραγματικότητα. Κάπου θα ριζώσει.

Αυτή είναι η απροσδόκητη και ανατρεπτική λειτουργία των ιδεών. Δεν γίνεται να φυλακιστούν ή να περιοριστούν σ' έναν συγκεκριμένο τόπο ή χρόνο, δεν γνωρίζουν σύνορα. Κινούνται ελεύθερα με ταχύτητες αστραπιαίες και γίνονται κτήμα της οικουμενικής διανόησης, αποτελώντας με τη σειρά τους το γόνιμο έδαφος πάνω στο οποίο θα φυτρώσουν νέες ιδέες, έτσι ώστε να συνεχίζεται αενάως η ανθρώπινη σκέψη και ο στοχασμός.

Γιατί η αρχιτεκτονική, όπως και κάθε καλλιτεχνική δημιουργία, δεν αναφέρεται μονάχα στο παρόν, μα με έναν ιδιόμορφο τρόπο στο παρελθόν και στο μέλλον ταυτόχρονα. Δεν έχει διεκπεραιωτικό ή γραφειοκρατικό χαρακτήρα, αλλά πρωτίστως ποιητικό, πολλές φορές μάλιστα και ανατρεπτικό σε σχέση με τα πρότυπα της εποχής, προτείνοντας νέα περιεχόμενα, νέες μορφές, οραματίζεται μ' άλλα λόγια νέους τρόπους ζωής.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΝΝΟΥ - Καθηγητή Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 09/08/2006