Η ψευδαίσθηση του εικονικού

Τελευταία γίνεται λόγος για ένα παιχνίδι στο διαδίκτυο, όπου οι παίκτες που συμμετέχουν μπορούν να επιλέξουν να «ζήσουν» όπως θέλουν. Να αγοράσουν ρούχα, αυτοκίνητα, οικόπεδα, σπίτια, ακόμη και ολόκληρα νησιά σε «μαγευτικές τοποθεσίες». Εκεί τολμούν το ανέφικτο, ικανοποιούνται με το φαντασιακό. Οτι δεν μπορούν να πετύχουν, φαίνεται, στον πραγματικό τους βίο, το καταφέρνουν έστω και πλασματικά στο παιχνίδι της εικονικής πραγματικότητας.

Επιβεβαιώνεται για άλλη μία φορά ότι, στην εποχή μας, η αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου επιτυγχάνεται μόνο μέσα από τα πράγματα που καταναλώνει και εκεί όσοι συμμετέχουν μπορούν ελεύθερα να καταναλώσουν ό,τι θέλουν (με το αζημίωτο βέβαια), αφού φυσικά περιορισμοί δεν υπάρχουν. Γιατί «ένας τρόπος αντιμετώπισης μιας ανεκπλήρωτης ζωής είναι ν' αγοράζεις ολοένα και περισσότερα πράγματα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Νόαμ Τσόμσκι. Και το «παιχνίδι» προσκαλεί τους εθισμένους καταναλωτές σε μια ξέφρενη ελευθερία αγορών, ένα «shopping therapy» που έχει περάσει πλέον στην εικονική εκδοχή του.

Αραγε τι να σημαίνει η μεγάλη απήχηση που έχει στο κοινό ένα τέτοιο παιχνίδι; Παραίτηση από την πραγματικότητα που μας περιβάλλει ή μια ατελέσφορη φαντασίωση που, έστω και στιγμιαία, μας μεταφέρει κάπου αλλού, εκεί όπου πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να ανήκουμε; Μην τυχόν, μάλιστα, μια τέτοια προοπτική λειτουργεί κιόλας ως ναρκωτικό, για να μας απομακρύνει από τα καθημερινά προβλήματα, τις δυσκολίες, τα άγχη, τις ματαιώσεις, τα αδιέξοδα; 'Η μήπως λειτουργεί ως υποκατάστατο και αρκούμενοι σ' αυτό ματαιώνουμε κάθε προσπάθεια να πραγματοποιήσουμε τα όνειρά μας ή να διεκδικήσουμε τα δικαιώματά μας στον ενεστώτα χρόνο;

Εδώ, η εικόνα εμφανίζεται παντοδύναμη, αφού αντικαθιστά τρόπο τινά τον πραγματικό χώρο. Η οθόνη της τηλεόρασης ή του computer είναι ο νέος «κόσμος» μας. Είναι ο «κόσμος» που επηρεάζει καθοριστικά -μέσα από μια αμφίδρομη σχέση- και τον πραγματικό μας κόσμο. Τα πρότυπα της κοινωνίας δεν υπάρχουν γύρω μας, δεν καθορίζονται από συλλογικές και κοινά αποδεκτές αξίες, αλλά μέσα στο γυάλινο κόσμο των τηλεοπτικών παραθύρων που έχει εισβάλει καιρό τώρα στον πιο ιδιωτικό χώρο, το σπίτι μας, και τον έχει δυστυχώς αλώσει αμαχητί. Τίποτε δεν μοιάζει να έχει λόγο «ύπαρξης», αν βρίσκεται μακριά από τα φώτα της (αμφίβολης) δημοσιότητας, έξω από το λαμπερό κόσμο της εικόνας.

Ενώ, λοιπόν, παρατηρούμε γύρω μας μια προσπάθεια μετάβασης από τον πραγματικό στον εικονικό χώρο, στην αρχιτεκτονική αντιθέτως συμβαίνει μια αντίστροφη θα έλεγε κανείς πορεία. Από το φανταστικό χώρο, ο αρχιτέκτων μεταφέρει -με τη βοήθεια των παραστατικών μέσων που διαθέτει- την ιδέα του κτιρίου στην πραγματικότητα. Ο κόσμος της εικόνας έχει εισβάλει, όπως ήταν επόμενο, και στην αρχιτεκτονική. Από τη μία τα νέα σχεδιαστικά προγράμματα μπορούν να αποδώσουν με εξαιρετικά αληθοφανή τρόπο εικόνες του κτιρίου που πρόκειται να υλοποιηθεί στο μέλλον, να βοηθήσουν τον αρχιτέκτονα, αλλά και τον εργοδότη του να περιηγηθούν στους εσωτερικούς του χώρους, να μελετήσουν εξονυχιστικά κάθε κρυφό του σημείο. Ο αρχιτέκτων έχει στα χέρια του ένα εργαλείο που του δίνει τη δυνατότητα να σκεφτεί με καινούργιο τρόπο την αρχιτεκτονική. Από την άλλη, όμως, ελλοχεύει και ένας μεγάλος, ύπουλος θα έλεγα, κίνδυνος. Να ξεχαστεί ο αρχιτέκτων στην εικόνα, στο εφέ! Να νομίσει πως εκεί ολοκληρώνεται η αρχιτεκτονική, αφού είναι πλέον εξαιρετικά εύκολο να επικοινωνηθεί.

Γιατί είναι πολλοί σήμερα που αρκούνται (σαν τους παίκτες του παιχνιδιού) στη στείρα δημιουργία μορφών, να απομονώνονται σχεδόν ναρκισσιστικά στο περιβάλλον που το μέσον δημιουργεί, όπως παλαιότερα πολλοί αρχιτέκτονες αιχμαλωτίζονταν στη γοητεία του σχεδίου, των χρωμάτων της τέμπερας, στον ακαδημαϊσμό της φόρμας. Αλλοι πάλι βιάζονται να διαχωρίσουν την αρχιτεκτονική σε παραδοσιακή -του σκίτσου, του σχεδίου, της μακέτας- (;) και σε μία άλλη, νέα, των ψηφιακών μέσων. Υποστηρίζουν δε με τέτοιο ζήλο τις εξαιρετικές δυνατότητες των νέων μέσων, λες και πρόκειται για κοινούς πωλητές προγραμμάτων εταιρειών πληροφορικής. Οσοι επιχειρούν να κατατάξουν την αρχιτεκτονική σε κατηγορίες, στην περίπτωσή μας αποκλειστικά βάσει των μέσων που ο αρχιτέκτων χρησιμοποιεί για να σκεφτεί και να την παραστήσει, τότε μου φαίνεται πως αγνοούν τη βασική ιδρυτική και αφετηριακή της συνθήκη, που είναι η δημιουργία χώρων ζωής και το εκάστοτε περιβάλλον (φυσικό - τεχνητό) μέσα στο οποίο αυτή πραγματώνεται.

Η αρχιτεκτονική έχει ένα προαιώνιο, διαχρονικό στόχο να υπηρετήσει, που δεν έχει να κάνει μόνο με τα εκάστοτε εκφραστικά μέσα (ανα)παράστασης του χώρου, αλλά υπάρχει πολύ πέρα από αυτά. Τον άνθρωπο-κάτοικο! Απευθύνεται στα βιώματά του, στα συναισθήματά του. Η αγωνία του αρχιτέκτονα δεν είναι το ατελέσφορο παιχνίδι μορφογέννησης και ανούσιας εικονολαγνείας. Δεν τελειώνει στο μέσον αναπαράστασης ή στην εικόνα η δουλειά του. Αντιθέτως, εκεί αρχίζει! Η μεγάλη αγωνία για τον αρχιτέκτονα πάντοτε ήταν και θα συνεχίσει (ελπίζω) να είναι τι περιβάλλον δημιούργησε και, κυρίως, πώς θα ζήσουν και θα αισθάνονται οι άνθρωποι μέσα σ' αυτό.

Αρχιτεκτονικός είναι ο βιωμένος χώρος, ο πέραν του σχεδίου και των συμβάσεών του. Από τη στιγμή μάλιστα που υλοποιείται το έργο, είναι σαν να αποδεσμεύεται τρόπο τινά από την αρχιτεκτονική (με τη στενή έννοια) και να ανήκει σε όλη την κοινωνία και στην πόλη που το υποδέχεται. Εκεί κρίνεται επί της ουσίας, εκεί δικαιώνεται ή «αποβάλλεται» ως ξένο σώμα, όπως ανέκαθεν συνέβαινε με την καλή αρχιτεκτονική!

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)