Θειάφες της Μήλου

Αιωρούνται στο κενό σε μια αρχέγονη ασταθή ισορροπία. Καθώς πλησιάζεις από ψηλά, αφήνεις πίσω σου τα χωράφια με τα χρυσοκίτρινα χόρτα, τους γκρίζους θάμνους και τα έντονα πράσινα των κέδρων και των σκίνων κατηφορίζοντας τον φιδίσιο χωματόδρομο.

Σιγά σιγά τα χρώματα αλλάζουν, λες και καταδύεσαι στα βάθη της γης και αντικρίζεις τα σωθικά της. Εντονα άσπρα και ροζ στην αρχή, μετά ανοιχτές ώχρες, για να φτάσεις στα έντονα χοντροκόκκινα που μαζί με τα μαύρα και τα κίτρινα του θειαφιού δημιουργούν μια πανδαισία χρωμάτων που καταλήγουν κάτω χαμηλά και χάνονται στα βαθυγάλανα νερά της θάλασσας. Ενα βαθύ μπλε που έρχεται αντιστικτικά να συμπληρώσει τα γαιώδη χρώματα, κρατώντας κάπως τις ισορροπίες. Ανάμεσα, λίγα ανοιχτά και σκούρα στίγματα, σαν πράσινες πινελιές οι θάμνοι. Είναι αυτά τα πράσινα μαζί με το μπλε της θάλασσας που κάνουν γήινο και οικείο το σεληνιακό και αφιλόξενο κατά τα άλλα περιβάλλον. Ωρες ώρες, έχεις την αίσθηση ότι βρίσκεσαι μέσα σ' έναν τεράστιο πίνακα μοντέρνας ζωγραφικής, καμωμένο με τα πιο εξπρεσιονιστικά χρώματα.

Οπως κατεβαίνεις, κάποια στιγμή, πρωταντικρίζεις κάτω χαμηλά, κοντά στη θάλασσα, το παλιό εργοστάσιο των θειωρυχείων. Σκαρφαλωμένο πάνω στα βράχια, γαντζώνεται στην απόκρημνη πλαγιά και φτάνει μέχρι κάτω στο ίσιωμα, θαρρείς και εκεί τελικά πατάει και στηρίζεται.

Στην απέναντι μεριά τα συνοδευτικά κτίρια βρίσκονται δίπλα στην όχθη του ρέματος, αποτελώντας μια δεύτερη ξεχωριστή ενότητα την οποία προσεγγίζεις με μικρά γεφυράκια που περνούν από πάνω του. Μοναδικό στο είδος του το εργοστάσιο στις Θειάφες της Μήλου, χτισμένο τη δεκαετία του 1930, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στη χώρα μας.

Σε κάποια στροφή του δρόμου, σου αποκαλύπτεται σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια από την απέναντι πλαγιά. Λες και το βλέπεις σε κάτοψη. Από εκεί διακρίνεις με ευκολία την καθαρή συνθετική του δομή. Την ορθολογική οργάνωση των συνεχόμενων κτισμάτων που ακολουθούν πιστά την αλυσίδα της παραγωγής. Από πάνω προς τα κάτω. Αριστερά, η χαρακτηριστική ευθύγραμμη ράμπα του αναβατόριου με τις σιδηροτροχιές, που διατρέχει σε όλο το ύψος της πλαγιάς το εργοστάσιο.

Πάνω σ' αυτήν την επιβλητική ευθεία οργανώνονται όλοι οι υπόλοιποι όγκοι. Αυτή είναι η αδιαμφισβήτητη γενέτειρα της σύνθεσης, η ραχοκοκαλιά της. Ολα υποτάσσονται στην παραλληλία της ή στην κάθετη προς αυτήν διεύθυνση.

Σε ζώνες επάλληλες, σε αναβαθμούς, σε συνέχειες από τον ένα χώρο στον άλλο. Τίποτε δεν μοιάζει περιττό. Καταλαβαίνεις με την πρώτη ματιά ότι το σύνολο κυριαρχείται από την αυστηρότητα της λειτουργικής του δομής. Προέχει η σωστή, στέρεη και οικονομική κατασκευή. Η αισθητική προκύπτει αβίαστα από τις λειτουργικές ανάγκες που επιβάλλουν και υπαγορεύουν τη μορφή του. Ενα εξαιρετικό μάθημα αρχιτεκτονικής!

Πέτρα, σίδερο, ξύλο και λίγο μπετόν τα υλικά κατασκευής του. Καλοχτισμένοι λίθινοι τοίχοι μεγάλου ύψους περικλείουν και ορίζουν τους εσωτερικούς χώρους. Καθώς κατεβαίνουν κλιμακωτά, ακολουθώντας πιστά την έντονη κλίση, φτιάχνουν μια όμορφη, τεθλασμένη, συνεχόμενη κορυφογραμμή, η οποία εντάσσεται απόλυτα στο ιδιόμορφο και τραχύ τοπίο των έγχρωμων βράχων. Μεταλλικές στέγες, όλες μονόριχτες κατά τη φορά της κλίσης, έκλειναν και προστάτευαν τους χώρους παραγωγής, ενώ μεγάλοι φεγγίτες ανάμεσά τους επέτρεπαν στο μεσημβρινό φως να εισέρχεται από ψηλά.

Σήμερα κρέμονται από τους τοίχους μόνο σκουριασμένα υπολείμματα δοκαριών και λαμαρινών, ενώ σε κάποιους χώρους ξεχωρίζεις τις ξύλινες σκάλες και τα πατάρια που βρίσκονται ακόμη εκεί και αιωρούνται μέσα τους. Οσα από τα μηχανήματα διασώθηκαν και δεν λεηλατήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου στέκουν κι αυτά εδώ κι εκεί, σκουριασμένα, να θυμίζουν αλλοτινές εποχές.

Παρακολουθείς με τα μάτια σου την πορεία του υλικού, όπως έρχεται ακατέργαστο με τα βαγονέτα από τις στοές, να ανεβαίνει με το αναβατόριο ψηλά και μετά, αντιστρέφοντας την πορεία του, ακολουθώντας τη βαρύτητα, φτάνει μέχρι το κατώτατο σημείο. Από εκεί έτοιμο πια το θειάφι, στερεοποιημένο και βγαλμένο μέσα από τα καλούπια, μεταφέρεται πάλι με βαγονέτα στην απέναντι πλευρά της ρεματιάς, περνώντας πάνω από το χαρακτηριστικό πέτρινο γεφυράκι, για να καταλήξει στον μόλο με τον γερανό που θα το φορτώσει στα πλοία.

Τι κι αν είναι εγκαταλειμμένο στη μοίρα του (από το 1958 που σταμάτησε οριστικά η λειτουργία του), αν σκουριάζει στην αλμύρα της θάλασσας, αν καταρρέουν τμήματα της τοιχοποιίας του, κάτι σε σπρώχνει και με τη φαντασία σου το βλέπεις σε πλήρη λειτουργία. Το ακούς να αντηχεί μέσα στη σιωπή και την ηρεμία του τοπίου, νιώθεις την έντονη μυρουδιά του θειαφιού, βλέπεις το φουγάρο με τους καπνούς, το νερό να ανεβαίνει από τη θάλασσα ψηλά στη δεξαμενή προκειμένου να ψύξει το ρευστό θειάφι και, βέβαια, τους εργάτες να πηγαινοέρχονται με τα βαγονέτα, άλλους να σκάβουν μέσα στις στοές και άλλους στο εργοστάσιο να χειρίζονται τις μηχανές.

Η ερημιά που επικρατεί σήμερα δεν μπορεί να κρύψει την παρουσία των ανθρώπων που κάποτε δούλεψαν και μόχθησαν εδώ, στις πιο σκληρές και αντίξοες συνθήκες. Σε έναν τιτάνιο και άνισο αγώνα, να αντιπαλέψουν τις δυνάμεις της φύσης μέσα στις σκοτεινές σήραγγες και τις επικίνδυνες αναθυμιάσεις.

Το εργοστάσιο των θειωρυχείων της Μήλου είναι ένα ξεχωριστό μνημείο βιομηχανικής αρχαιολογίας, όχι μόνο λόγω της εκπληκτικής μορφής του, της ιδιοφυούς εκμετάλλευσης της φυσικής κλίσης της πλαγιάς για τη λειτουργία του, αλλά και διότι αποτελεί ένα από τα συγκλονιστικότερα ιστορικά τεκμήρια των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης στη χώρα μας. Του τεράστιου μόχθου των ανθρώπων να ζήσουν μέρα τη μέρα υποτυπωδώς, εξασφαλίζοντας ένα πιάτο φαΐ.

του Tάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.