Ιδεολογία και πολεοδομία

A. Εισαγωγή.

1. Στην ημερίδα που οργανώθηκε από το περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές και μια σειρά φορέων (Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Ωδείο Αθηνών, Monumenta, Ελληνικό Τμήμα do.co.mo.mo.) στο κτήριο του Ωδείου Αθηνών στις 20 Δεκεμβρίου 2014, με θέμα  το έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, πέρα από τις πολύ ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, θίχτηκε εν μέρει ακροθιγώς, εν μέρει «εν τοις πλαισίοις των εισηγήσεων», το θέμα της Ιδεολογίας:

- Αλλοι συνάδελφοι αμφισβήτησαν  την ίδια την ύπαρξη της Ιδεολογίας,
- άλλοι αναρωτήθηκαν γιατί η έντονη πολεμική του Προβελέγγιου εναντίον του Δεσποτόπουλου μια και ήταν και οι δύο φορείς της ίδιας ιδεολογίας
- ενώ άλλοι αναρωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν να κατηγορείται ο Le Corbusier ως αντιδραστικός ενώ το σύστημα δόμησης που προτείνει είναι το ίδιο με αυτό που πρότειναν το Bauhaus και οι σοβιετικοί του '20, με το οποίο και κτίστηκε όλη η μεσοπολεμική Ευρώπη και η Σοβιετική Ενωση, αλλά και η μεταπολεμική Ευρώπη, σύστημα που και ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος επαινούσε.

2. Τα κείμενα του Δεσποτόπουλου και οι έννοιες που χρησιμοποιεί, αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θεώρηση, τον διαλεκτικό υλισμό. Ανεξάρτητα του αν συμφωνεί κανείς ή διαφωνεί, για να ερμηνεύσει το νόημα των κειμένων αυτών, πρέπει να γνωρίζει τα βασικά σημεία αυτής της θεώρησης, ώστε οι λέξεις, οι φράσεις και τα νοήματα του Δεσποτόπουλου να γίνονται κατανοητά, τουλάχιστον στο τι θέλει να πεί, από κεί και πέρα, ο καθένας κρατάει τις δικές του θέσεις.

Τονίζεται και πάλι, ότι οι αναφορές αυτές δεν διατυπώνονται για να πεισθεί  κανείς υπέρ ή κατά μιάς συγκεκριμένης Φιλοσοφίας, θεωρώ όμως απαραίτητο να τις γνωρίζουμε  για να μπορούμε να «διαβάσουμε» τα σχετικά κείμενα, και μάλιστα εκείνων που ήταν στα πλαίσια αυτής ακριβώς της Φιλοσοφίας, αν μη τι άλλο, να συνεννοούμαστε σε μια κοινή γλώσσα.

3. Ας δούμε κατ' αρχήν, για να αποκτήσουμε αυτήν την κοινή γλώσσα, ποιές είναι οι αρχές της διαλεκτικής φιλοσοφίας, του διαλεκτικού υλισμού συγκεκριμένα, για να δούμε στην συνέχεια αν αυτός ανιχνεύεται ή όχι, και πώς, σε κείμενα στελεχών του Bauhaus και του Μοντέρνου Κινήματος, των CIAM,  του Δεσποτόπουλου, του Le Corbusier ή του Προβελέγγιου.

Οι τέσσερεις βασικοί Νόμοι λοιπόν του διαλεκτικού υλισμού[1], είναι

- Πρώτος, ο Νόμος της διαλεκτικής μεταβολής. «...Για την διαλεκτική δεν υπάρχει τίποτα το οριστικό, το απόλυτο ...δεν υπάρχει γι' αυτήν παρά μόνον η αδιάκοπη διαδικασία του γίγνεσθαι και της μεταβατικότητας...»[2]. Η μεταβολή αυτή δεν είναι λόγω εξωτερικής ενέργειας, αλλά αποτέλεσμα εσωτερικών διεργασιών, π.χ. στην μεταβολή μιάς κοινωνικής κατάστασης, ή ενός οικονομικού ή βιολογικού φαινομένου. Ολα λοιπόν αλλάζουν, όλα εξελίσσονται και μεταβάλλονται. Ας θυμηθούμε από τους προσωκρατικούς Ιωνες υλιστές φιλοσόφους τον Ηράκλειτο ο οποίος πρέσβευε ότι όλα μεταβάλλονται και τίποτα δεν είναι ούτε σταθερό, ούτε το ίδιο με το προηγούμενο: «...Τα πάντα ρεί, δις εις τον αυτόν ποταμόν ούν ακ εμβαίης, αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν...»[3]

Παραδείγματα: η μεταβολή των κοινωνικών συστημάτων, δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός, ή και ειδικότερα ο καπιταλισμός του 19^ου αιώνα με την κυριαρχία της  βιομηχανίας και του laisse-faire στον καπιταλισμό του 20^ου αιώνα με την κυριαρχία του τραπεζοπιστωτικού συμπλέγματος.

Στην Πολεοδομία : η νεοκλασική πόλη στον 19^ο αιώνα και η μεταβολή της στην πόλη του 20^ου με το αυτοκίνητο, την πολυκατοικία και τις υψηλές πυκνότητες κ.α. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε τις εσωτερικές δυνάμεις (οικονομικές και κοινωνικές) που προκαλούν αυτές τις μεταβολές -έχουν γραφεί βιβλία που γεμίζουν ράφια ολόκληρα.

- Δεύτερος, ο Νόμος της αλληλεπίδρασης. Ολα τα στοιχεία ενός φαινομένου ή οργανισμού, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους[4], η μεταβολή ή η εξέλιξη ενός, επιδρά στην μεταβολή ή εξέλιξη των άλλων, τα φαινόμενα ή οι οργανισμοί, όχι μόνο δεν είναι στατικοί αλλά αλληλεπιδρούν μέσα τους όλα εκείνα τα στοιχεία που τους αποτελούν, αλλά η αλληλεπίδραση αυτή επεκτείνεται και σε άλλα φαινόμενα.

Παραδείγματα από την βιολογία, το σώμα των ζώων στα επί μέρους όργανα και στο σύνολό του: είναι γνωστές οι σχέσεις και αλληλεπιδράσεις των διαφόρων οργάνων και η συνολική εικόνα του ζωντανού οργανισμού, αλλά και οι αλληλεπιδράσεις των οικοσυστημάτων μεταξύ τους.

Στην πολεοδομία: η δημιουργία ενός δρόμου συμπαρασύρει μια σειρά λειτουργιών, η οποία με την σειρά της επιδρά και στον δρόμο του οποίου μεταβάλλει την λειτουργία, από υπεραστική οδό τον καθιστά εμπορικό δρόμο κλπ. (στην «κυβερνητική» του 1960, αυτό είχε ονομαστεί «ανάδραση», feet back).

- Τρίτος, ο Νόμος της αντίφασης και της σύνθεσης των αντιθέσεων. Oλα τα φαινόμενα ή οργανισμοί μετασχηματίζονται στο αντίθετό τους, και ενέχουν μέσα τους την ίδια την καταστροφή τους. Πάλι ο Ηράκλειτος: «...Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστι, πάντων δε βασιλεύς...»[5] Σε άλλα αποσπάσματα ο Ηράκλειτος τόνιζε την πάλη των αντιθέτων «...[θεός] ημέρη, ευφροσύνη, χειμών, θέρος, πόλεμος, ειρήνη, κόρος, λισμός, ...»[6]. Πρβλ στον Εκκλησιαστή «...τοις πάσι χρόνος και καιρός τω παντί πράγματι υπό τον ουρανόν, καιρός του τεκείν και καιρός του αποθανείν, ...καιρός του καθελείν και καιρός του οικοδομήσαι...καιρός πολέμου και καιρός ειρήνης...»[7] και τόνιζε ο Ηράκλειτος ότι «...πάντα κατ' έριν γίγνεσθαι...» και ότι «...το αντίξοον συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην...».

Παραδείγματα: στην Μεσαιωνική φεουδαλική κοινωνία, παράλληλα με την άρχουσα τάξη των φεουδαρχών-γαιοκτημόνων, συστατικό της στοιχείο ήταν και οι ελεύθεροι έμποροι και χειροτέχνες, οι κάτοικοι του πύργου (της πόλης, ουσιαστικά) οι Bürger. Από αυτούς προήλθε όμως η τάξη των αστών, οι bourgeois η οποία και γκρέμισε με την Γαλλική Επανάσταση την Φεουδαρχία.

Στην Πολεοδομία, σε μικρές πόλεις, το μικρό κέντρο τους είναι επίσης συστατικό τους στοιχείο, όμως αυτό γιγαντώνεται και τελικά καταστρέφει τις περιοχές κατοικίας αντικαθιστώντας τες, στην συνέχεια όμως η γιγάντωσή του το καθιστά δυσλειτουργικό και τότε μεταφέρεται  έξω από την πόλη σε μεγάλα «εμπορικά κέντρα». Είναι προφανές ότι αυτή η μεταβολή προκαλείται μέσα από εσωτερικές δυνάμεις, όπως του Νόμου της συγκεντροποίησης του Κεφαλαίου.

- Τέταρτος, ο Νόμος της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα. Οι μεταβολές των φαινομένων αρχικά γίνονται αργά και βαθμιαία, όμως, η συσσώρευση πολλών αλλαγών τελικά προκαλεί εκρηκτική μεταβολή, η οποία μεταλλάσσει ριζικά το φαινόμενο, το αλλάζει σε κάτι άλλο που ποιοτικά είναι διαφορετικό.

Παραδείγματα: η συνεχής συσσώρευση ενέργειας στο νερό ή και σε μια άλλη ουσία, μέταλλο κλπ, δεν το μεταβάλλει, όμως, σε κάποια στιγμή, μετατρέπεται η ποσοτική μεταβολή (αύξηση θερμοκρασίας) σε ποιοτική, και το νερό βράζει και εξατμίζεται, ή το μέταλλο τήκεται κλπ. Στον Κοινωνικό χώρο, πολλές μικροαντιθέσεις και μικροεξεγέρσεις σε ένα κοινωνικό σύστημα συσσωρεύονται με αποτέλεσμα να δημιουργούνται άλλες συνειδήσεις και άλλοι στόχοι πέρα από εκδηλώσεις (ακόμη και βίαιες) διαμαρτυρίας, και τελικά γίνεται το άλμα της ποιοτικής μεταβολής και μέσω επανάστασης να ανατρέπεται ολόκληρο το κοινωνικό αυτό σύστημα όπως στον 14^ο αιώνα στην Δυτική Ευρώπη, στην Γαλλική ή την σοβιετική επανάσταση.

Στην Πολεοδομία :  Μιά μικρή πόλη συσσωρεύει μικρές σε ποσότητα αλλά συνεχώς, π.χ. μικροβιοτεχνίες. Όμως η ύπαρξη αυτών των μικρομονάδων, όταν υπερβεί κάποιο επίπεδο, γίνεται ελκυστική από πλευράς οικονομικών συμφερόντων, ιδρύονται τράπεζες, εμπορικά κέντρα, κατοικίες, βιομηχανίες και τελικά η περιοχή γνωρίζει μια αλματώδη ανάπτυξη που δεν την προέβλεπε κανείς όταν συσσωρεύονταν οι μικρομονάδες. (περνάν το «κρίσιμο μέγεθος», όπως θα λέγαμε στην πυρηνική φυσική). Στην κυκλοφορία, ένα δίκτυο βασικών δρόμων φορτώνεται με οχήματα, και βαθμιαία μειώνεται η ταχύτητά τους. Σε κάποια στιγμή όμως η ποσοτική αυτή μεταβολή μετατρέπεται σε ποιοτική: γίνεται κυκλοφοριακή συμφόρηση, και όλο το κυκλοφοριακό σύστημα καταρρέει με αποτελέσματα σε όλη την λειτουργία της πόλης.

 

4. Μερικές ακόμη έννοιες χρήσιμες για την κατανόηση των κειμένων του Δεσποτόπουλου:
Η ύπαρξη και η θέση της ιδεολογίας σε έναν κοινωνικό σχηματισμό. Κατ' αρχήν, ως «Ιδεολογία» ορίζεται γλωσσολογικά ένα σύνολο θέσεων, επάνω στο πώς βλέπει, πώς ερμηνεύει,  πώς  βιώνει κανείς τον Κόσμο[8], και στην συνέχεια τι κάνει, πώς ενεργεί μέσα σ' αυτόν. Με άλλη λέξη, η Ιδεολογία αναφέρεται ως «Κοσμοθεωρία» στα γερμανικά που χρησιμοποιούσε ο Δεσποτόπουλος αναφέρεται τόσο η λέξη  Ideologie, Ιδεολογία, όσο και ισότιμα η λέξη Weltanschauung, (κατά λέξη μτφρ. θεώρηση του Κόσμου), Κοσμοθεωρία[9].  Οι θέσεις του Vierkandt του 1931 πιθανώς να ήταν γνωστές στον Δεσποτόπουλο (πρόκειται για σύγγραμμα που κυκλοφορούσε ευρύτατα) αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Vierkandt βλέπει το θέμα περισσότερο από «γενική» σκοπιά, καταγράφοντας τους παράγοντες που δημιουργούν την εικόνα της πόλης (Stadbild) χωρίς να υπεισέρχεται στην ουσία του θέματος : θεωρεί ότι η εικόνα της πόλης είναι αποτέλεσμα του Κράτους, της Θρησκείας, της Οικονομίας, της Τέχνης, του Φυσικού Περιβάλλοντος  (Landschaft) και της Τεχνικής συν την Κοσμοθεωρία και την Προσωπικότητα του Δημιουργού (πολεοδόμου;).  Η σχεδόν επίπεδη αυτή θεώρηση (παρ' όλη την υποτυπώδη ιεράρχηση που κάνει ο Vierkandt) σίγουρα δεν ικανοποιούσε τον υλιστή Δεσποτόπουλο, (την θεωρούσε «στατική» και όχι «διαλεκτική») ο οποίος έδωσε άλλα κριτήρια και προϋποθέσεις για την Ιδεολογική Φυσιογνωμία των πόλεων.

1. Το σχήμα του Vierkandt (1931) όπως το σχηματοποίησε ο Kriesis (1951)[10]. Στην μέση η «εικόνα της πόλης» η οποία εξαρτάται : στην κορυφή, «Κράτος» και «Θρησκεία», κάτω αριστερά, «οικονομία» κάτω δεξιά «τέχνη» , στην βάση, αριστερά «τοπίο»  και δεξιά «τεχνική»,  το σχήμα συμπληρώνεται με την « Κοσμοθεωρία και  Προσωπικότητα του ή των Δημιουργών»  Σχηματοποίηση, αρκετά μακρυά από εκείνη του Δεσποτόπουλου  στα κείμενά του και στην «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ», όμως για την εποχή της (1931) ήταν ένα πρώτο βήμα απελευθέρωσης από τις τεχνοκρατικές θεωρήσεις των πολεοδόμων και ιστορικών.

Η Κυρίαρχη Ιδεολογία. Κάθε κοινωνικός σχηματισμός ενέχει μια συγκεκριμένη ιδεολογία η οποία και κυριαρχεί. Αυτή είναι η Ιδεολογία της Κυρίαρχης Τάξης. Η ιδεολογία αυτή, εξελίσσεται (1^ος Νόμος της διαλεκτικής), αλληλεπιδρά και προκαλεί μετασχηματισμούς με άλλες ιδεολογίες της ίδιας εποχής (2ος Νόμος), ενέχει μέσα της την αντίθετή της ιδεολογία (3ος Νόμος) και κάποια στιγμή η μη κυρίαρχη ιδεολογία,  ανατρέπει την (πρώην) κυρίαρχη (4^ος Νόμος). Παραδείγματα : Οι αρχαίες θρησκείες ήταν η κυρίαρχη Ιδεολογία σε όλο το δουλοκτητικό Σύστημα της Αρχαιότητας, μέσα από αυτές όμως ξεπήδησε ο Χριστιανισμός ο οποίος αποτέλεσε την Κυρίαρχη Ιδεολογία του νέου συστήματος, του φεουδαλισμού του Μεσαίωνα.

Σημειώνεται ότι και ο Χριστιανισμός, αν και προήλθε βασικά από τον Ιουδαϊσμό, ακόμη και στην ακμή του ενείχε στοιχεία ειδωλολατρείας -η διαπάλη του Αϋλου Ενός Θεού με ειδωλολατρικά στοιχεία (Εικόνες, Αγιον Μύρον, Αγια Λείψανα κλπ) δεν σταμάτησε ποτέ, και εδώ βλέπουμε ξανά τους τέσσερεις Νόμους της Διαλεκτικής: της μεταβολής, της αλληλεπίδρασης, της σύνθεσης των αντιθέσεων, της μεταβολής της ποσότητας σε ποιότητα.

Στην πολεοδομία, η ιδεολογία του συστήματος στο οποίο ανήκει η πόλη εκφράζεται έντονα, π.χ. στο κυρίαρχο στοιχείο της αν είναι η Αγορά, ή ο Καθεδρικός Ναός, ή οι ουρανοξύστες των πολυεθνικών, και βέβαια η συνολική δομή της πόλης (χρήσεις εδάφους, ταξική διάρθρωση κ.α). Φυσικά, συνυπάρχουν τα slums με τις πολυτελείς επαύλεις, η Ιδεολογία αλλάζει έκφραση, από το Πνευματικό Κέντρο στα κτήρια των πολυεθνικών, η ύπαρξη και η διαπάλη αντιθέτων Ιδεολογιών μεταβάλλει τελικά το Σύστημα στο σύνολό του.

Θυμίζουμε σ' αυτό το σημείο τις επισημάνσεις του Μάρξ και του Ενγκελς  στο έργο τους «Η Γερμανική Ιδεολογία», όπως και στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος»  όπου τονίζουν ότι

«...οι κυρίαρχες Ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων...» και πιο κάτω, «...τα άτομα που αποτελούν την κυρίαρχη τάξη...στον βαθμό που κυριαρχούν σαν τάξη...κυριαρχούν επίσης σαν παραγωγοί Ιδεών, ...έτσι οι Ιδέες τους είναι οι κυρίαρχες Ιδέες της εποχής τους..»[11].

«...οι Ιδέες που κυριαρχούσαν μέσα σε μια εποχή, ήταν πάντα Ιδέες της Κυρίαρχης Τάξης....»[12].

Από την άλλη μεριά όμως,

«...η ύπαρξη επαναστατικών Ιδεών ....προϋποθέτει ήδη την ύπαρξη μιάς επαναστατικής Τάξης...»[13]. Είναι αυτό που είπαμε ως 3^ο Νόμο της Διαλεκτικής, Ο Νόμος της Αντίφασης και της μετατροπής στο αντίθετο.

5. Ακμή και παρακμή των φαινομένων (κοινωνικών συστημάτων, πόλεων, οργανισμών...). Σύμφωνα με τους νόμους της διαλεκτικής, κάθε νέο Σύστημα είναι σχετικά με το παληό, πρόοδος για την Ιστορία, (Νόμος της μεταβολής) και ξεπηδά από την αποσύνθεση του παληού Συστήματος (νόμοι της αντίφασης και της μεταβολής της ποσότητας σε ποιότητα), και βέβαια και το νέο αυτό προοδευτικό Σύστημα θα παρακμάσει και θα δώσει την θέση του στο επόμενο που θα είναι για την εποχή της εδραίωσής του πρόοδος για την Ιστορία. Η φεουδαρχία ήταν πρόοδος για την παρακμασμένη δουλοκτητική αρχαιότητα των ρωμαϊκών χρόνων, κατάργησε την δουλεία, εγκαθίδρυσε νέες σχέσεις παραγωγής, την δουλοπαροικία, δημιούργησε άλλη θεώρηση του Κόσμου μέσα από τις μονοθεϊστικές θρησκείες (Χριστιανισμός και Ισλάμ).   Αντίστοιχα και η Γαλλική επανάσταση έφερε στην θέση της παρακμασμένης φεουδαρχίας της εποχής του Απολυταρχισμού, το προοδευτικό για την εποχή του αστικό καθεστώς, με σύνθημα «Ελευθερία, Ισότης, Αδελφότης», το οποίο όμως μετά τον 19^ο αιώνα, σύμφωνα με την διαλεκτική έχει πλέον παρακμάσει και νομοτελειακά  θα δώσει την θέση του σε ένα επόμενο σύστημα.

Αυτό συνήθως στην μαρξιστική ορολογία λέγεται «σπειροειδής ανέλιξη της Ιστορίας», όπου η Ιστορία έχει -ας πούμε- επαναλαμβανόμενες φάσεις αλλά σε ανώτερο επίπεδο η κάθε επόμενη από την προηγούμενη, η ιστορική πορεία δηλαδή είναι σε μορφή ανερχόμενης σπείρας και όχι επίπεδου κύκλου. Η γένεση, ακμή και παρακμή κάθε Συστήματος επαναλαμβάνεται νομοτελειακά, αλλά σε ανώτερο επίπεδο, όπως είπαμε. Ετσι, δεν είναι τυχαίο ότι ο Δεσποτόπουλος ξεχωρίζει τις «εποχές ακμής» των κοινωνικών Συστημάτων στις οποίες και αναφέρεται με έμφαση, και στις οποίες βρίσκει ανάλογα στοιχεία : κλασική αρχαιότητα-ώριμος Μεσαίωνας (Ανατολικός, Δυτικός ή Ισλάμ) - αστική τάξη του 19ου αιώνα-Σοσιαλισμός.

Στην Πολεοδομία :  παράλληλα με την ακμή και παρακμή των κοινωνικών συστημάτων πηγαίνει και η ακμή και παρακμή των πόλεων: άλλη η Κωνσταντινούπολη του Μεσαίωνα και άλλη σήμερα με τα 18 εκ. κατοίκους-εσωτερικούς μετανάστες, άλλη η νεοκλασική Αθήνα του 1910 στην ακμή του Καπιταλισμού και άλλη η σημερινή στην παρακμή του.

6. Μερικά για το πολιτικό και ιδεολογικό «κλίμα» στον Μεσοπόλεμο.
Η αναντίρρητη Κρίση του Αστικού (Καπιταλιστικού) Συστήματος μετά τον Α.Παγκόσμιο Πόλεμο, και η επιτυχία της Σοβιετικής Επανάστασης, είχαν δημιουργήσει ένα κλίμα ευφορίας σε μεγάλες μάζες, τόσο εργαζομένων, όσο και διανοουμένων και καλλιτεχνών. Ολοι είχαν στρέψει τα μάτια στην Σοβιετική Ενωση βλέποντάς την ως το μέλλον της Ανθρωπότητας, ως έκφραση του επόμενου κοινωνικού συστήματος, του Σοσιαλισμού[14]. Αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες, στελέχη του Bauhaus ή των σοσιαλιστικών ή σοσιαλδημοκρατικών ενώσεων διαφόρων χωρών, όχι μόνο κομμουνιστές, σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες (Ισαάκ Σαπόρτα, Ι.Δεσποτόπουλος, Hannes Mayer, Ernst May, Grete Schütte-Lihotzky, Otto Neurath, Fred Forbát, .....οι περισσότεροι είχαν επισκεφθεί ή και εργαστεί στην ΕΣΣΔ) αλλά ακόμη και ιδιοτελείς καιροσκόποι (Le Corbusier....), συνέρρεαν στην Σοβιετική Ενωση για να μετάσχουν στην κοσμογονία που γινόταν εκεί όπου κτίζονταν δεκάδες νέες πόλεις και δημόσια κτήρια.

Η βεβαιότητα που είχαν, ότι οι μέρες του Καπιταλισμού ήταν μετρημένες και ότι ο Σοσιαλισμός θα επικρατούσε ταχύτατα σε όλον τον Κόσμο, ήταν δεδομένη και όλες οι διακηρύξεις και τα κείμενά τους θεωρούσαν το θέμα τελειωμένο, παρ' όλο που ο Μαρξ είχε επανειλημμένα τονίσει ότι κανένα Σύστημα δεν παραχωρεί την θέση του στο επόμενο αν πρώτα δεν έχει εξαντλήσει όλες του τις δυνατότητες. Υπενθυμίζουμε δειγματοληπτικά το κείμενο (1923) του Oscar Schlemer, με την παρατήρηση ότι παρόμοια κείμενα συντάσσονταν και κυκλοφορούσαν ευρύτατα και από διάφορες αριστερές γενικότερα θέσεις : «...το κρατικό Bauhaus ...στο χάος της επανάστασης και στην εποχή της άνθησης μιάς συγκινησιακά φορτισμένης εκρηκτικής Τέχνης, γίνεται αρχικά σημείο συγκέντρωσης όλων εκείνων που, πιστεύοντας στο μέλλον και πετώντας στα ουράνια θέλουν να κτίσουν τον καθεδρικό του σοσιαλισμού...»[15]. Δες παρόμοια κείμενα των αυστρομαρξιστών του κινήματος κατοικίας της Βιέννης[16], του  Gropius[17], κ.α. που διατυπώθηκαν στον Μεσοπόλεμο, και φυσικά και του ίδιου του Δεσποτόπουλου, που θεωρεί αναντίρρητα την σοσιαλιστική πόλη ως την πόλη όχι απλά του εγγύς μέλλοντος αλλά ως κτισμένη πραγματικότητα στην Σοβιετική Ενωση, την οποία και παρουσιάζει αναλυτικά (και ιδιαίτερα επαινετικά) στο άρθρο του το 1933[18].

Και βέβαια υπήρχε και η ομάδα του Τρότσκι που σε ενθουσιαστική αλλά εκτός πραγματικότητας θέση έθετε σε προτεραιότητα την Παγκόσμια Επανάσταση και μετά την οικοδόμηση του Σοσιαλισμού, αυτό αναφέρεται για να δεί κανείς το «κλίμα» και το «πνεύμα» της εποχής του Μεσοπόλεμου, και πόσες θέσεις αναπτύσσονταν με βάση την επικείμενη παγκόσμια επικράτηση του Σοσιαλισμού.

Ο Δεσποτόπουλος, σημειώνει όμως μερικές δεκαετίες αργότερα, το 1966: «...στην εποχή μας ζήσαμε τα όσα συνέβησαν σχετικά με την εξέλιξη του «Σοσιαλισμού». Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όλα φάνηκαν τόσο καθαρά και σαφή ώστε να φθάσει κανείς ακόμη και να καθορίσει οριστικά την δημοκρατική-σοσιαλιστική πόλη.....όμως αυτή η ξεκάθαρη και συγκεκριμένη ματιά, δεν είναι διαλεκτική. Απ' αυτήν προκύπτουν καταστρεπτικές κρίσεις και απογοητεύσεις...»[19]. Εδώ ο Δεσποτόπουλος αναφέρεται προφανώς στο άρθρο του στα Τεχνικά Χρονικά του 1933[20], όπου αναλύει εκτενώς την «σοσιαλιστική πόλη», και θα δούμε στην συνέχεια  τις λεπτομέρειες αυτής της ανάλυσής του.

B. Οι θέσεις του Le Corbusier.
Για τις θέσεις του Le Corbusier, την συνάφειά του με τον φασισμό και τον ναζισμό, τον μεσσιανική και ολοκληρωτική νοοτροπία του, τον πολιτικό αμοραλισμό του και την ολοκληρωτική και αρχιτεκτονοκεντρική Ιδεολογία που παράγουν τα έργα και τα σχέδιά του, όπως επίσης η «επιλεκτική» Αρχιτεκτονική του (υπέρμαχος της «ελάχιστης Κατοικίας» από την μια αλλά και από την άλλη πλευρά, δημιουργός κατοικιών με υπερβολικά άνετους χώρους και κόστος -για άλλες όμως κοινωνικές τάξεις! ) έχουν γραφεί πλέον δεκάδες άρθρα και βιβλία, και το θέμα αναλύθηκε σε πολλές  εισηγήσεις σε συνέδρια και άρθρα όπου μπορεί κανείς να ανατρέξει για περισσότερα στοιχεία και βιβλιογραφία (κυρίως ξένη, όπως του Kenneth Frampton, Riccardo Mariani κ.α.)[21].

2. Βίλλα Στάϊν και Ντε Μονζί (1927). Οι ελάχιστες διαστάσεις στο σπίτι και στον κήπο !!![22] Για την βίλλα αυτή είπε ο ίδιος Le Corbusier το 1959 ότι «...συνδύαζε ποίηση, τεχνολογία, βιολογία και ανθρώπινες διαστάσεις...»[23], (Και το θράσος του αρχιτέκτονα , άνευ ορίων : στο «ανθρώπινες διαστάσεις» ξέχασε να προσθέσει  «για τους άλλους» ...)

3. Η κουζίνα της βίλλας Σαβουά 4. η περίφημη «frankfurter Küche» της Grete Lihotzky, σχεδιασμένη στα πρότυπα των ελαχίστων διαστάσεων και λειτουργικότητας (η κουζίνα είναι μια μηχανή για να μαγειρεύεις -όχι όμως και για την βίλλα Σαβουά!) [24]

5. Η πολυκατοικία στο Βερολίνο, η τρίτη της σειράς της «πολυκατοικίας της Μασσαλίας» (Μασσαλία, Νάντη, Βερολίνο) ο εσωτερικός διάδρομος[25] με τις ελάχιστες διαστάσεις (modulor κλπ) . Μια άλλη μορφή για τις «πόλεις-αποθήκες εργατικών χεριών» και μάλιστα για μεσαία εισοδήματα!

6. Η πολυκατοικία στο Βερολίνο[26]. Τα διαμερίσματα των ελαχίστων διαστάσεων.

7. Le Corbusier η πολυκατοικία στο Πορτ Μολιτόρ στο Παρίσι, όπου και το διαμέρισμα του LC[27]. Εδώ οι «ελάχιστες διαστάσεις», οι διακηρύξεις της La Sarraz και δύο ολόκληρα CIAM με αντικείμενο την «ελάχιστη κατοικία» δεν άφησαν κανένα, μα κανένα ίχνος..., 8. Le Corbusier,  η βίλλα Σαβουά, το καθιστικό και το αίθριο (1928-1931)[28]. Και εδώ, οι ελάχιστες διαστάσεις ισχύουν «για τους άλλους».

Γ. Ο Δεσποτόπουλος και ο διαλεκτικός υλισμός
Σε όλα τα κείμενά του, από τα πρώτα του 1933[29] μέχρι τα τελευταία[30], αναφέρεται έμμεσα ή και άμεσα στις αρχές του διαλεκτικού Υλισμού που αναλύθηκαν πριν, και αυτό εκτίθεται στην συνέχεια στις διάφορες περιπτώσεις.

1. Από την ideologische Prägung der Städte στην ideologische Struktur der Städte.
Στην εισήγησή του ο κ.Λ.Μπαρτατίλας στην Ημερίδα για το έργο του Δεσποτόπουλου[31] επεσήμανε ότι η διάλεξή του στην Γερμανική Ακαδημία (το υλικό του βιβλίου die Ideologische Struktur der Städte) είχε τίτλο die ideologische Prägung der Städte (Prägung: η διαδικασία διαμόρφωσης των νομισμάτων ή και σφραγίδων, με την εκτύπωση, σφράγιση σ' αυτά με την μήτρα, των όψεών τους[32]).  Σ' αυτό, σημειώνεται ότι πάρα πολλές φορές ο Δεσποτόπουλος χρησιμοποιούσε την έκφραση «η κατασφράγιση της πόλης» από τα ιδεολογικά στοιχεία της[33], η φράση αυτή ήταν συνήθης στα μαθήματά του, στις διαλέξεις του και στα άρθρα του, και στις προσωπικές του συζητήσεις με τους φοιτητές του, και εννοούσε πάντα την συγκεκριμένη επενέργεια του «ιδεολογικού κέντρου» μιάς πόλης (Αρχαία Αγορά, Καθεδρικός στο Βυζάντιο, το Ισλάμ ή την Δύση και το Πνευματικό Κέντρο σήμερα).

Στον πρόλογο του βιβλίου του αναφέρει ότι «Das Thema "die ideologische Prägungn der Städte" oder "der Entwicklungsprozeẞ der Ideologie in der Umbildung der Städte" war ursprunglich als eine Einführung zur Diskussion......»[34] χρησιμοποιεί φαινομενικά ισότιμα τους δύο όρους, όμως στην συνέχεια μιλά για την συνολική χαοτική εικόνα της σημερινής πόλης «...das chaotische Stadtgebilde unserer Zeit...»[35]. H κατά τα άλλα άψογη μετάφραση στα ελληνικά[36] έχει αποδώσει  σωστά γλωσσικά τους όρους χωρίς όμως να συλλάβει την διαφορά που ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος έδινε σ' αυτούς.

Ετσι, δημοσιεύοντας την διάλεξη σε βιβλίο, όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε ο συνάδελφος κ.Λουκάς Μπαρτατίλας[37], μετέβαλε τον τίτλο σε ideologische Struktur der Städte, η διαφορά είναι προφανής: με την λέξη Prägung, κατασφράγιση, αναλυόταν ένα μέρος της όλης ιδεολογικής υπόστασης της πόλης, η κοσμοθεωρητική εικόνα της (κυριαρχία του καθεδρικού, ή της αγοράς κλπ). Με την λέξη Struktur, δομή, όμως αναλυόταν το σύνολο της πόλης, η μορφή της σε όλα τα τμήματά της, η λειτουργία της, η σχέση της με το Κοινωνικό Σύστημα στο οποίο ανήκε, και η ιδεολογία του πληθυσμού της, και όχι μόνο το κορυφαίο και ορατό αποτέλεσμα, της κατασφράγισής της (Prägung) από το ιδεολογικό πλαίσιο, και τόσο η διάλεξη, όσο και το βιβλίο, αναλύουν παράλληλα και το Κέντρο (ιδεολογική κατασφράγιση) και το σύνολο της πόλης (ιδεολογική δομή).

Βλέπουμε εδώ την διαλεκτική θεώρηση του Δ. ο οποίος δεν απομονώνει ένα στοιχείο αλλά το αναλύει σε διαλεκτική σχέση με όλα τα άλλα και σε διαλεκτική σχέση με τον Χρόνο και την Ιστορία, με τα οποία συναποτελεί τον οργανισμό της «πόλης»: στην διαλεκτική του αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση, στην μεταβολή του, στην ύπαρξη των αντιθέσεων, στην ποιοτική του μεταλλαγή, και αυτό εκφράζει η διαφορά της χρήσης των λέξεων Prägung και Struktur από τον Δεσποτόπουλο.

2. Η διαμάχη Δεσποτόπουλου-Προβελέγγιου με αφορμή το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών.
Με το ξεκίνημα της υπόθεσης του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών, ξεκίνησαν και οι αντιδράσεις των αρχιτεκτόνων, δεν είναι επί της παρούσης να ερμηνευθεί αυτή η κατάσταση και τα αίτιά της, λίγα σχετικά έχουν γραφεί αλλά σημαντικά[38]. Πολλοί αντιτάχθηκαν για λόγους συνδικαλιστικούς όπως ο ΣΑΔΑΣ, άλλοι για λόγους πολεοδομικούς ζητώντας πρώτα να εκπονηθεί το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών  και μετά να προγραμματίζονται τέτοια καθοριστικά έργα, άλλοι είχαν αντιρρήσεις στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ο καθένας τελικά με τις αντιλήψεις του και τις θέσεις του. Το αντικείμενο όμως εδώ, είναι η ερμηνεία της διαμάχης Προβελέγγιου-Δεσποτόπουλου, μια και οι αντιρρήσεις του Προβελέγγιου ήταν πέρα από τα πολεοδομικά, και στο ιδεολογικό μέρος : το ερώτημα πλανάται σε πολλούς ερευνητές και συναδέλφους, αλλά κατά την γνώμη μου δεν μπορεί να απαντηθεί παρά μόνο μέσα από τον τρόπο σκέψης τους (Δεσποτόπουλου και Προβελέγγιου) δεδομένου ότι και οι δύο ήταν  οπαδοί του Μαρξισμού και σκέπτονταν με τις ίδιες αρχές.

Είδαμε ποια ήταν η Ιδεολογία του Δεσποτόπουλου, ας δούμε και του Προβελέγγιου. Ο Αριστομένης Προβελέγγιος, είχε επίσης, όπως και ο Δεσποτόπουλος, πολύ δυνατή προσωπικότητα και ήταν ιδιαίτερα συναισθηματικός χαρακτήρας όπως φαίνεται έντονα από τα γραπτά κείμενά του και όπως τον γνωρίσαμε πολλοί από μας στον προφορικό του λόγο. Είχε μια σταθερή πορεία στον αριστερό χώρο. Στην Αντίσταση και στον Δεκέμβρη του 1944 είχε παίξει πολύ ενεργό ρόλο, και στην συνέχεια ήταν ένας από τους 215 περίπου επιστήμονες και καλλιτέχνες που  φυγαδεύτηκαν από τον Οκτάβιο Μερλιέ του Γαλλικού Ινστιτούτου το 1945 με την γνωστή «Αποστολή Ματαρόα»[39]. Δεν θα σταθούμε στα δύο κίνητρα της αποστολής αυτής, όπου το ένα ήταν η διάσωση από το μεταβαρκιζιανό καθεστώς νέων ανθρώπων της τέχνης και της επιστήμης, το άλλο λέγεται ότι ήταν με ευκαιρία αυτήν την διάσωση, η διαμόρφωση ενός αριθμού διανοουμένων διαπαιδαγωγημένων με τον γαλλικό πολιτισμό, οι οποίοι μετά την ομαλοποίηση θα επέστρεφαν στην Ελλάδα και ως φορείς του Γαλλικού Πολιτισμού (άλλωστε ο Μερλιέ για λόγους τακτικής είχε περιλάβει στην αποστολή και δεξιούς ενώ πάνω από 50 είχαν περιληφθεί στην αποστολή χωρίς υποτροφία, με δικά τους έξοδα)[40]. Είναι φανερή η διορατικότητα του Μερλιέ, ο οποίος προέβλεπε την υποσκέλιση της γαλλικής κουλτούρας στην μεταπολεμική Ελλάδα από την αγγλοσαξωνική, η οποία αναπτύχθηκε με γιγάντια βήματα ιδίως μετά την εφαρμογή του «Δόγματος Τρούμαν». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, που δεν είναι καθόλου αθώο, είναι η ίδρυση το 1946 από ομάδα ελλήνων διανοουμένων (ο γνωστός για τον αντικομμουνισμό του λογοτέχνης Στρατής Μυριβήλης, οι καθηγητές του Πολυτεχνείου Θ.Αναγνωστόπουλος, Θ.Κουγιουμτζέλης και Δ.Λαμπαδάριος, ο δημοσιογράφος Δημήτριος Αβραμίδης κ.α.) του «Ελληνοαμερικανικού Επιμορφωτικού Ινστιτούτου»[41] το οποίο γέμισε την Ελλάδα από φροντιστήρια αγγλικής γλώσσας υποσκελίζοντας ραγδαία το Γαλλικό Ινστιτούτο, ενώ η  αγγλοσαξωνική παρουσία στον Μεσοπόλεμο όπου κυριαρχούσε η γερμανική και η γαλλική κουλτούρα, περιοριζόταν κυρίως στο Κολλέγιο Αθηνών.

Το δεύτερο αυτό κίνητρο, θα μπορούσε να λεχθεί ότι ήταν φανερό στον Προβελέγγιο, ο οποίος ήταν ταυτισμένος με τον Le Corbusier στο γραφείο του οποίου εργάστηκε, όπως και άλλοι αρχιτέκτονες του «Ματαρόα» (Ιάννης Ξενάκης, Φωκίων Λοϊζος κ.α, - συνολικά ήταν 16 οι αρχιτέκτονες της Αποστολής). Ομως θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν έφταιγε η όψιμη γαλλική κουλτούρα κανενός, δεδομένου ότι ο Le Corbusier θεωρείτο «αριστερός», και ήταν ήδη γνωστός και τα βιβλία του και οι θέσεις του είχαν πλατειά διάδοση και στην Ελλάδα ήδη από τον Μεσοπόλεμο, όπως και στην Σοβιετική Ενωση και την Ευρώπη, παρ' όλες τις αντιρρήσεις της L' Humanité[42].

Όμως, θα πρέπει να επισημανθεί ότι  ειδικά για τον Προβελέγγιο, ο δεσμός με τις ιδέες του Le Corbusier ήταν ιδιαίτερα ισχυρός, δεσμός μαθητή προς Δάσκαλο, και αυτό φαινόταν σε κάθε ευκαιρία, όπως π.χ. στα Συνέδρια του ΣΑΔΑΣ, ή στα κείμενά του στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ και αλλού, και φυσικά και στις προσωπικές συνομιλίες του[43]. Ετσι, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την Ιδεολογία του Προβελέγγιου, ως «μεικτή», από την μια αριστερή και μαρξιστική, αλλά από την άλλη επιρρεασμένη βαθειά (θα έλεγα και συναισθηματικά) από τις θέσεις του Le Corbusier σε βαθμό που ξέφευγε σε πολύ ιδεαλιστικές κατευθύνσεις[44].

Είναι χαρακτηριστική η ομιλία του στο 1^ο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ το 1961, όπου εν μέσω ποιητικών αναφορών για τον Άνθρωπο, την Πόλη, την κακή κατάσταση των σημερινών πόλεων κ.ά., που είχαν λεχθεί πολλές φορές τόσο από τον Le Corbusier,  όσο και από  τον Μιχελή, τον Δοξιάδη κ.α, δε γίνεται καμία αναφορά στο κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο της πόλης και της πολεοδομίας, στην έννοια και τον ρόλο της πόλης μέσα στο καπιταλιστικό ή όποιο άλλο κοινωνικό σύστημα. Είναι χαρακτηριστική μια φράση του, αφού επισημάνει τον ρόλο της περιφερειακής ανάπτυξης, χωρίς να αναρωτηθεί όμως «για ποιόν, για τίνος όφελος;», τονίζει ότι «... έτσι, ο πολεοδόμος μετατρέπεται σε έναν από τους συντελεστάς της αναδιοργανώσεως του εθνικού χώρου στον οποίο ανήκει ...»[45]. Καθαρή θέση Le Corbusier, αρχιτεκτονοκεντρική, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, απλά ας τη χαρακτηρίσουμε μη μαρξιστική, ιδεαλιστική, η οποία απέχει παρασάγγες από την εισήγηση Δεσποτόπουλου στο ίδιο Συνέδριο.[46]

Στο ίδιο Συνέδριο, ο Προβελέγγιος μετά από μια  μάλλον ανιστορική και εντελώς έξω από τον Ιστορικό Υλισμό διαπίστωση, ότι «...οι ανθρώπινες ομάδες καθοδηγήθηκαν από μια περίπου κοινή έννοια πείρας, ενστίκτου, θελήσεως, που διαφορίζεται μόνο από τις ιδιαίτερες συνθήκες, τις κλιματικές, τις τοπικές, τις ιστορικές, αλλά ακόμη περισσότερο , και ακόμη πιο έκδηλα, τις τεχνικές και σε μια γενικότερη μορφή τις πολιτικές...»[47], και ακόμη, «...είναι ο άνθρωπος προϊόν της ηλιακής ενέργειας, φαινόμενο σύνθετο, απροσδιόριστο ακόμη, ανάμεσα σε μια υλική, βιολογική ύπαρξη και σε ένα σύστημα ενστίκτων και ιδεών που του καθορίζουν τα πάντα, αφ' ενός έναν τομέα αναγκών υλικών, φυσιολογικών και αφ' ετέρου ένα τομέα ηθικών και πνευματικών επιδιώξεων , είτε το ξέρει είτε δεν το ξέρει, είτε το θέλει είτε δεν το θέλει....»[48]. Πρόκειται για έντονα ιδεαλιστικές θέσεις, που έχουν ξεχάσει όλα όσα έχουν γραφεί για τον Ιστορικό Υλισμό, και όλα όσα γράφει ο Δεσποτόπουλος τουλάχιστον στα πρό του 1961 άρθρα του που σίγουρα τα είχε υπ' όψιν του ο Προβελέγγιος. Σημειώνεται ότι στα ελληνικά κυκλοφορούσαν ήδη στον Μεσοπόλεμο[49] από τις «εκδόσεις Γκοβόστη» και το «Σοσιαλιστικό Βιβλιοπωλείο», (που επίσης θα ώφειλε να τα ξέρει ο Προβελέγγιος), όπως για παράδειγμα ο «Ιστορικός Υλισμός» του Ν.Μπουχάριν, αλλά και ο «Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ» που ήδη είχαν εκδοθεί το 1928. Αλλωστε στην Γαλλία μετά το 1945 θα μπορούσε να βρεί κανείς οποιοδήποτε μαρξιστικό βιβλίο, των κλασσικών ή νεώτερων.

 

9., 10. Εσώφυλλο και εξώφυλλο της έκδοσης «επαναστατικά τραγούδια», από το «Σοσιαλιστικό Βιβλιοπωλείο» Αθήνα 1928, που αναφέρονται εκδοθέντα τότε μαρξιστικά βιβλία από τον συγκεκριμένο εκδότη, υπήρχαν  τότε ακόμη 2-3 εκδότες, όπως ο Γκοβόστης, με επίσης εκδόσεις μαρξιστικών κειμένων, στα οποία είχε τότε ασκηθεί κριτική ανάμεσα στους εκδότες (π.χ. ο Γκοβόστης είχε κατηγορηθεί ότι εξέδιδε περιλήψεις και όχι πλήρη κείμενα, άλλοι ότι δεν ήταν πιστές οι μεταφράσεις τους  κ.α.), ας έχουμε όμως κατανόηση και μην ξεχνάμε τα πλαίσια εκείνης της εποχής και το πολιτικοιδεολογικό επίπεδό της στην Ελλάδα[50].

Στο θέμα του Πνευματικού Κέντρου, διατύπωσε τις αντιρρήσεις του μέσα από ένα σχεδόν επίσημο όργανο της ΕΔΑ (και κατ' επέκταση και του ΚΚΕ) για την Τέχνη, του γνωστού μας περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης. Θα πρέπει να μας απασχολήσει λίγο η σχέση του περιοδικού  με την επίσημη πολιτική του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, για να κατανοήσουμε το πώς και το γιατί από τις στήλες του συγκεκριμένου περιοδικού και του συγκεκριμένου συγγραφέα έγινε η διατύπωση αυτών των αντιρρήσεων.

Η Επιθεώρηση Τέχνης, γενικά ήταν υπό την κομματική καθοδήγηση άμεσα της ΕΔΑ και έμμεσα του τότε ΚΚΕ. Κάποιες  προσπάθειες της Συντακτικής της Επιτροπής που θεωρήθηκαν «αποκλίνουσες» έφεραν μεγάλη αναστάτωση και προβλήματα για τα οποία έχουν ήδη γραφεί αρκετά[51]. Ακόμη και ο Προβελέγγιος τους είχε ήδη δημιουργήσει προβλήματα με ένα άρθρο του υπέρ της αφηρημένης Τέχνης[52]. Ο Προβελέγγιος δεν ήταν οργανωμένος στην ΕΔΑ, στην Κατοχή και μετά ήταν μέλος του ΚΚΕ αλλά είχε διαγραφεί και είχε επανέλθει 1-2 φορές, αλλά οπωσδήποτε ήταν φιλικά διακείμενος με τα στελέχη της στον πνευματικό τομέα, και του ήταν εύκολο να χρησιμοποιήσει τις σελίδες της ΕΤ. Το περιοδικό εκτός από το άρθρο του για την αφηρημένη τέχνη, είχε δημοσιεύσει και την εισήγησή του στο Α. Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ στους Δελφούς το 1961 μαζί με εκείνη του Δοξιάδη[53], όχι όμως του Δεσποτόπουλου, που δημοσιεύθηκε στην «Αρχιτεκτονική»[54]. Αντίθετα ο Δεσποτόπουλος δεν υπήρξε κομματικό μέλος ούτε στον Μεσοπόλεμο (παρ' όλα αυτά διώχτηκε από την θέση του στο Πολυτεχνείο το 1946), και αν και  θα μπορούσε να διεκδικήσει ίση μεταχείριση στο κομματικό περιοδικό, σίγουρα δεν ήθελε να απαντήσει μέσα από αυτό, κάτι τέτοιο θα αναζωπύρωνε τις κατηγορίες εναντίον του ως «αριστερού» και σ' αυτό το θέμα  ο Δεσποτόπουλος ήταν πάντα πολύ προσεκτικός, ιδίως μετά την επάνοδό του στην Ελλάδα το 1960. Παρ' όλα αυτά, ένα πρέπει να τονίσουμε, ότι όποτε μιλούσε ή έγραφε ο Δεσποτόπουλος, με τίποτα δεν έκρυβε τις απόψεις του, και αυτό είναι φανερό σε όλες τις δημοσιεύσεις και ομιλίες του είτε στα «Τεχνικά Χρονικά» του Μεσοπολέμου, είτε στην «Αρχιτεκτονική» του ΄60, είτε στα Συνέδρια του ΣΑΔΑΣ και στις ομιλίες του στον Σύλλογο ακόμη και μέσα στην δικτατορία -σημειώνεται με έμφαση η ομιλία του στον ΣΑΔΑΣ μεσούσης της Χούντας το 1972 σχετικά με τον κοινωνικό ρόλο του Αρχιτέκτονα[55].

Πρέπει να σημειωθεί -και ως πρόκληση για περαιτέρω έρευνα- ότι δυό φορές που βρέθηκε σε δύσκολες καταστάσεις σχετικά με το Πολυτεχνείο ο Δεσποτόπουλος, το 1945 και το 1968, αυτές μάλλον προκλήθηκαν από συναδέλφους του  και όχι από την Ασφάλεια, πρβλ την περίπτωση Κριεζή και άλλων καθηγητών ΑΕΙ το 1968[56].

Λέγεται αλλά δεν μπορεί πλέον δυστυχώς να επιβεβαιωθεί- ότι ο τότε δικτάτορας Παπαδόπουλος είχε δώσει εντολή «οι απολύσεις καθηγητών ΑΕΙ να γίνονται μόνον έπειτα από καταγγελίες επίσης καθηγητών ΑΕΙ» - όρος που ισχύει στην στρατιωτική ιεραρχία και στις στρατιωτικές διαδικασίες, (ισότιμος εναντίον ή υπέρ ισοτίμου του) που προφανώς ήξερε πολύ καλά και εφάρμοζε με στρατιωτική πειθαρχία ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος.

Κατά την γνώμη μου ήταν μεγάλο λάθος της Κυβέρνησης του 1989 η «πανυγυρική Απόφαση για το κάψιμο των φακέλλων», αυτό ευνόησε εμφανέστατα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα και μόνον, και σε καμμία περίπτωση τους διωκόμενους αριστερούς, οι φάκελλοι των νεωτέρων και εν δράσει από αυτούς  απλά πέρασαν σε ψηφιακή μορφή και επικαιροποιήθηκαν στην συνέχεια ως σήμερα, χάθηκαν όμως σημαντικά ιστορικά στοιχεία. Δεν μας αφορά, ούτε μας ενδιαφέρει προσωπικά ποιός έσκαψε τον λάκκο τίνος, μας αφορά όμως η διοικητική διαδικασία και το ιστορικό πλαίσιο. Στο κάτω-κάτω ας τους κράταγαν σφραγισμένους για 50 ή 100 χρόνια όπως γίνεται σε κάθε πολιτισμένο κράτος. Είναι γνωστό ότι κρατικά αρχεία της μεσαιωνικής  Κίνας,   της Οθωμανικής ή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας έχουν διασωθεί εδώ και εκατονταετίες, ενώ αντίστοιχα τα ελληνικά κρατικά αρχεία υπάρχουν κατά περίπτωση, με αλλοιώσεις, με εισαγωγή διαστρεβλωμένων στοιχείων και με απαλοιφή ενοχλητικών εγγράφων, κρίσιμα αρχεία, σχεδόν τυχαία τα έχουμε στα χέρια μας...

Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσω ότι θεωρώ άστοχη την παρατήρηση των A.Tzonis-A.Rodi ότι εργάστηκε ο Δ. με την δικτατορία επειδή τότε κτίστηκε το Ωδείο Αθηνών: «...despite his earlier leftist convictions, Despotopoulos decided to work with the regime...»[57] -αν μη τι άλλο, οι διεργασίες για το Ωδείο είχαν αρχίσει από το 1960, αν άρχισε η οικοδόμησή του το 1972 δεν είναι εύνοια της δικτατορίας -άλλοι, και γνωστοί, συνάδελφοι ευνοήθηκαν...

Αφήνουμε κατ' αρχήν τις αντιρρήσεις στον Πολεοδομικό και Αρχιτεκτονικό Τομέα (θα τις δούμε στην συνέχεια στο θέμα της ιδεολογικής σημασίας ενός Πνευματικού Κέντρου) και ας δούμε το πρώτο σημείο αντιρρήσεων, εκείνο της πολιτικής σημασίας και της χρήσης του ΠΚΑ σε ένα καπιταλιστικό σύστημα.

Από τους «δεδηλωμένους αριστερούς», ο Προβελέγγιος στον Ζυγό[58], έθιξε το θέμα της προτεραιότητας του ΠΚ, σχετικά με την Παιδεία και την χρηματοδότησή της.

Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι η έρευνα αυτή ήταν αρκετά κατευθυνόμενη από τον υπεύθυνό της, τον Ορέστη Δουμάνη, με τον γνωστό τρόπο σύνταξης των ερωτηματολογίων που οδηγούν σε προκαθορισμένες απαντήσεις, και σχεδόν όλοι ήταν σε κοινή γραμμή πλεύσης. Ολοι έτσι, μίλησαν για υπερφορτωμένο πρόγραμμα, για την μη καταλληλότητα του γηπέδου, για την ανάγκη ύπαρξης Ρυθμιστικού Σχεδίου, πολλοί άσκησαν κριτική και στην σύνθεση κλπ.[59]

Παράλληλα όμως, στην «Επιθεώρηση Τέχνης», ο Προβελέγγιος θίγει το θέμα γενικότερα, σε ένα μάλλον οξύ άρθρο, αν και σε κάποια σημεία εμπαθές και ανακριβές. Στο άρθρο του θέτει ως θέμα τη σχέση παρόντος Κοινωνικού Συστήματος και του ρόλου του ΠΚ, τονίζοντας με έμφαση «... ποιά κοινωνία και ποιά εποχή θέλει να σφραγίσει ο κ. Δεσποτόπουλος ... χρειάζεται μεγάλη αφέλεια για έναν πολεοδόμο για να κάνει αφαίρεση των συνθηκών της Κοινωνίας και της πόλης που θέλει να συμβολίσει ....»[60]. Πλέον όμως αυτής της αποστροφής, το υπόλοιπο πολυσέλιδο άρθρο αναλώνεται σε αρχιτεκτονική κριτική και αντιπαραβάλλει τρία άλλα πνευματικά κέντρα του Le Corbusier,  το κέντρο της Chandigarh, το κέντρο της Μπογκοτά στην Κολομβία και το κέντρο της  Saint Dié, και ακόμη το «κοινωνικό κέντρο της Χιροσίμα αφιερωμένο στην Ειρήνη» χωρίς να αναφέρει τίνος αρχιτέκτονα είναι το σχέδιο: Είναι το Α. Βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που κέρδισε ο  Kenzo Tange[61], ο οποίος ήταν την εποχή εκείνη βαθύτατα επηρεασμένος από τις ιδέες του Le Corbusier τις οποίες και ακολουθούσε πιστά πριν ενταχθεί στους «μεταβολιστές» στην δεκαετία του '60. Και βέβαια, εκεί δεν απασχολεί τον Προβελέγγιο «ποιά κοινωνία και ποιά εποχή» σφραγίζουν: τις λατινοαμερικάνικες δικτατορίες, τις μεταφεουδαλικές ασιατικές κοινωνίες, τον ιαπωνικό μιλιταρισμό «μετά την Χιροσίμα»  ή τις γαλλική σοσιαλδημοκρατία...

Τα επιχειρήματα του Προβελέγγιου στην αρχιτεκτονική σύνθεση, είναι σε έντονη λεκορμπυζιανή φρασεολογία όπως εκθειάζει τα σχέδια που αντιπαραβάλλει με την πρόταση Δεσποτόπουλου : «...στις συνθέσεις -αναφέρεται στις Bogota, Chandigarh, St.Die, Χιροσίμα- το λειτουργικό και πλαστικό θέμα εκτυλίσσεται σε ευρύ διάστημα που παίζει βασικό ρόλο στην σύνθεση και την πλουτίζει με τα ουσιαστικά στοιχεία διάστημα, φώς, πράσινον ...»[62]) υπογρ. του Αρ.Προβ. , πρβλ τον λόγο του Le Corbusier στο 4o CIAM  «αήρ, ήλιος, φώς»[63]. Αυτή η λογική όμως τα εντάσσει στην «αρχιτεκτονική της μακέτας», και στην «λειτουργικότητα», και είδαμε τι σημαίνει αυτό[64] στην Chandigarh ή στην Brazillia, αντίθετα η θέση του Δεσποτόπουλου βασισμένη σε τρία κύρια σημεία την Ιστορία, την Κοινωνική Σημασία του Πνευματικού Κέντρου και την Ιδεολογική του σημασία όπως έχει ήδη αναλυθεί[65] είναι στην άλλη όχθη του ποταμού.

Ο Προβελέγγιος  συνεχίζει «...η σύνθεση (του Δ.) αντίθετα είναι πυκνόν άθροισμα λειτουργιών και όγκων που δημιουργούν μεταξύ τους πλήθος στενών και παραδόξων γωνιών και σχημάτων. Το δεξιόν μέρος στηρίζεται όλο σε σύνθεση κυλίνδρων, κώνων και κύβων που περιστοιχίζονται από στενόμακρα κτήρια...»[66] . Όταν γνωρίζουμε την φιλοσοφική διάσταση των συνθέσεων του Δεσποτόπουλου με «τέλεια στερεά» παράλληλα με τις αντίστοιχες θεωρήσεις του Gropius[67], οι οποίες μάλιστα έχουν  αναλυθεί ιδιαίτερα αναλυτικά και σωστά από νεώτερους ερευνητές, όπως ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος και η Χριστιάνα Τζάμου[68], δεν νομίζω ότι χρειάζεται να σχολιαστεί η θέση αυτή του Προβελέγγιου.

Νομίζω επίσης ότι δεν χρειάζεται να σχολιαστεί και μια άλλη αποστροφή του Προβελέγγιου, η οποία μάλλον πρέπει να αποδοθεί στον υπερβολικά συναισθηματικό του χαρακτήρα που παρασύρεται σε ακρότητες : «...φρονώ ότι ο κ.Δεσποτόπουλος στερείται της απαραίτητης ιστορικής και κοινωνικής πείρας για την σύλληψη της εννοίας πνευματικό κέντρο και σύμβολο...»[69] (υπογρ. του Α.Π.)

Ας δούμε όμως το ιδεολογικό θέμα που ανοίγει ο Προβελέγγιος : «... ποιά κοινωνία και ποιά εποχή θέλει να σφραγίσει ο κ. Δεσποτόπουλος ... χρειάζεται μεγάλη αφέλεια για έναν πολεοδόμο για να κάνει αφαίρεση των συνθηκών της Κοινωνίας και της πόλης που θέλει να συμβολίσει ....»[70].

Αρχικά, φαίνεται ότι ο Προβελέγγιος χτυπά τον Δεσποτόπουλο με τα ίδια του τα όπλα, τον Μαρξισμό, και μάλιστα με όσα έχει εξειδικεύσει στην Πολεοδομία ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος, όταν μιλά πως η πόλη είναι άρρηκτα δεμένη με το κοινωνικό σύστημα. Ομως μια λεπτομερής εξέταση του θέματος ίσως δείξει ότι ο Προβελέγγιος χρησιμοποιεί μονόπλευρα τον διαλεκτικό υλισμό : παραγνωρίζει τον τρίτο Νόμο της Διαλεκτικής, της Αντίφασης και της Σύνθεσης των Αντιθέσεων. Ξεχνά ότι κάθε Σύστημα φέρει μέσα του την αυτοκαταστροφή του, και τον μετασχηματισμό του στο αντίθετό του, έτσι η δουλοκτησία έγινε φεουδαρχία από τον μετασχηματισμό της δουλείας σε δουλοπαροικία, έτσι η φεουδαρχία έγινε αστικό καθεστώς από τον μετασχηματισμό των ελεύθερων τεχνιτών και εμπόρων των συντεχνιών σε αστούς κεφαλαιοκράτες.

Ομως, για να ξαναγυρίσουμε στους κλασικούς, το 1890, ο Ενγκελς απαντώντας με επιστολή του σε γερμανούς φοιτητές, τόνιζε ότι «...η πολιτική, νομική, φιλοσοφική θρησκευτική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη στηρίζεται πάνω στην οικονομική εξέλιξη. Ολες όμως επιδρούν η μια επάνω στην άλλη και πάνω στην οικονομική βάση, μα δε σημαίνει ότι η οικονομική κατάσταση είναι το μόνο ενεργητικό αίτιο και όλα τα άλλα παθητικό αποτέλεσμα.....οι οικονομικές σχέσεις όσο γερή και αν είναι η επίδραση που ασκούν επάνω τους οι άλλες σχέσεις πολιτικής και ιδεολογικής φύσης, ωστόσο αυτές εξασκούν μιάν αποφασιστικήν επίδραση και αποτελούν το καθοδηγητικό νήμα για την κατανόηση ολοκλήρου του Συστήματος...»[71]. Και ακόμη, ένα ειρωνικό απόσπασμα από επιστολή του Λένιν στην Κλάρα Τσέτκιν το φθινόπωρο του 1920 : «...Ευχαριστώ πολύ για έναν τέτοιο μαρξισμό που όλα τα φαινόμενα και όλες τις μεταβολές τις εξάγει στα ίσια και αποκλειστικά και μόνο από την οικονομική βάση. Το πράγμα δεν είναι καθόλου απλό, όπως είπε κάποιος Φρίντριχ Ενγκελς πριν από κάμποσα χρόνια...»[72] . (προφανώς ο Λένιν αναφερόταν συνολικά σtα έργα του Ενγκελς, αλλά και ειδικότερα στο «Λουδοβίκος Φοϋερμπαχ...», στο «Αντι-Ντύριγκ», και στην παραπάνω επιστολή του).

Τέλος, θυμίζουμε αυτό που είχαν τονίσει ότι  «...η ύπαρξη επαναστατικών Ιδεών ....προϋποθέτει ήδη την ύπαρξη μιάς επαναστατικής Τάξης...»[73].  Δεν θα είναι προφανώς το Πνευματικό Κέντρο αυτό που από μόνο του θα προκαλέσει την κατάρρευση ενός Συστήματος, όμως η επαναστατική διαπαιδαγώγηση και παραγωγή επαναστατικής ιδεολογίας μπορεί να είναι το καθήκον του.

Είναι σαφές ότι ο Δεσποτόπουλος  πιστεύει στην δύναμη ενός Πνευματικού Κέντρου, το οποίο σύμφωνα με τους Νόμους της διαλεκτικής μπορεί να έχει εποικοδομητικά και προοδευτικά αποτελέσματα ακόμη και στα χέρια της αστικής τάξης, όσο και αν γνωρίζει ότι η οικονομική βάση είναι αυτή που μεταβάλλει την Ιστορία και όχι το πολιτιστικό  εποικοδόμημα το οποίο διαμορφώνεται από την βάση αυτή. Η αλληλεπίδραση βάσης-εποικοδομήματος είδαμε πώς έχει συζητηθεί πάρα πολύ στους φιλοσοφικούς κύκλους, ήδη από την εποχή των κλασικών, οι οποίοι τόνιζαν μεν την πρωταρχική σημασία της βάσης, διαλεκτικά όμως δεχόταν και μεταβολές από το εποικοδόμημα, έστω βοηθητικές ή που θα δημιουργούσαν ευνοϊκό κλίμα για ριζικότερες αλλαγές, και είναι γνωστό πόσο βοήθησαν η λογοτεχνία, η ζωγραφική, η τέχνη γενικότερα όταν αυτή ήταν επαναστατική.

Στην φράση αυτή, βλέπουμε δύο πράγματα: ότι εφ' όσον υπάρχει επαναστατική Τάξη, θα υπάρχει και επαναστατική Ιδεολογία, και η Ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα στην Τέχνη που λειτούργησαν (δευτερογενώς, εάν και εφ' όσον υπήρχε επαναστατική τάξη) ως παραγωγοί Ιδεολογίας, αντίθετης στο Σύστημα και ανατρεπτικής του τελικά : και ο Γκόρκι, και ο Τολστόϊ, και ο Τσέχωφ, και ο Ντοστογιέφσκι δημιούργησαν συνειδήσεις για το 1917,  με ό,τι αυτό συνεπάγεται, και ο Γκόγια και ο Ντωμιέ παληότερα στις δικές τους εποχές[74], και η Kätte Kolwitz και ο Georg Grosz και όλο το κίνημα της Neue Sächlichkeit, ο Τάσσος και η Κινδύνη, η Κατράκη, και το ρεμπέτικο τραγούδι, ο Βάρναλης, και η Λιλίκα Νάκου και όλη η «Γενηά του '30» και η «Ανοιξη του '60» η οποία αναπτύχθηκε όχι μόνο μέσα στις μπουάτ της Πλάκας ή στα ρεμπετάδικα της Κοκκινιάς και της Δραπετσώνας, αλλά και μέσα στο ίδιο το κρατικό «Ηρώδειο», το αστικό «Ρεξ» ή το «Κεντρικό» -παράλληλα με τον φιλοσοβιετικό «Εσπερο»[75].

Από τα κείμενα του Δεσποτόπουλου, είναι σαφές ότι δίνει μεγάλη σημασία στην ύπαρξη και λειτουργία ενός ΠΚ, που ελπίζει ότι μπορεί να περάσει στα χέρια μιάς άλλης ομάδας, οι εμπειρίες του Μεσοπολέμου  όπου οι αυστρομαρξιστές έδιναν τόση σημασία στα Πνευματικά Κέντρα[76] αλλά και η σημασία που έδιναν τόσο στο Bauhaus (όπως π.χ. ο Gropius[77]) όσο και στην Σοβιετική Ενωση είχαν ήδη επιδράσει στην φιλοσοφία και την συνείδηση του Μεσοπολεμικού Δεσποτόπουλου[78], τόσο, όσο και η σχεδίαση Πνευματικών Κέντρων στην σοσιαλδημοκρατική Σουηδία[79] μετά το 1945.

Δ. η διαλεκτική του Δεσποτόπουλου μέσα από τα κείμενά του.

1. Η διαμάχη ανάμεσα στην λειτουργική και την οργανική πόλη.
Όπως πολύ σωστά είχε επισημάνει η Λ.Δήμα στην εισήγησή της για την διαμάχη σχετικά με τους όρους οργανική και λειτουργική πόλη, υπήρξε ένας αρκετά πλούσιος προβληματισμός ανάμεσα στο Forbat και Δεσποτόπουλο από την μια, και τους άλλους  οργανωτές του 4^ου CIAM: «....Στο αρχείο  του  Fred  Forbát  στη Στοκχόλμη βρέθηκε πλούσια αλληλογραφία της εποχής, καθώς και το πρωτότυπο κείμενο "Die funktionelle Stadt". Από τις πρώτες παρατηρήσεις στη μελέτη του είναι ότι τα πολεοδομικά αμαρτήματα των τελευταίων δεκαετηρίδων έχουν κοινή προέλευση την έλλειψη γνώσης ότι η πόλη είναι οργανισμός [Organismus] του οποίου η ζωή οφείλεται στην απρόσκοπτη, συντονισμένη λειτουργία όλων των οργάνων του. Τονίζει ότι η εξωτερική μορφή της πόλης είναι συνάρτηση [Funktion στο πρωτότυπο] των εκδηλώσεων της ζωής που περιέχονται σε αυτήν και θεωρεί ότι η συγκρότηση της μορφής αυτής δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα καθαρά μηχανικής εργασίας.....»[80], και ακόμη στην συνέχεια επισημαίνει η κ.Δήμα ότι «....η σκοπιμότητα αυτή δεν είναι η εξωτερική εργαλειακή σκοπιμότητα μιας μηχανής, αλλά η εσωτερική σκοπιμότητα ενός οργανικού συνόλου, όπου οργανισμός και μέλη βρίσκονται σε μία διαρκή σχέση αλληλεξάρτησης. Πρόκειται για το συλλογικό προϊόν ύψιστης δημιουργίας, για συνισταμένη δημιουργικών προσπαθειών περισσοτέρων και σύνθεση, σύμφωνα με το Forbát....»[81]. Κλείνοντας, επισημαίνει ότι «....Η ιδέα λοιπόν μίας οργανικής πολεοδομίας βασιζόταν αφενός στην λογική τεχνική και επιστημονική ανάλυση των στοιχείων της πόλης και στη συνέχεια προέβαινε στη νέα σύνθεσή της μέσα από την ισορροπία των αντιτιθέμενων στοιχείων, εμπλουτισμένων με τις κοινωνικές και πνευματικές παραμέτρους, ώστε να προκύψει η νέα οργανική πόλη...»[82], με απλά λόγια, ο Forbát  έχει ως πλαίσιο όλους τους Νόμους της Διαλεκτικής που αναλύθηκαν, σε πλήρη εφαρμογή.

Πρέπει να επισημανθεί στο σημείο αυτό η σωστή μετάφραση από την κ.Δήμα της λέξης Funκtion ως «συνάρτηση» με ό,τι ευρύτερα και διαλεκτικά συνεπάγεται αυτό, και όχι απλά ως «λειτουργία».

Ηταν όμως κεραυνός εν αιθρία αυτή η διαμάχη, η οποία προέκυπτε από διαφορά κάποιων Μεσοπολεμικών αντιλήψεων των «προοδευτικών»  πολεοδόμων όπως ο Forbát και ο Δεσποτόπουλος με την «συντηρητική ομάδα» των  Giedion, van Eesteren και κυρίως Le Corbusier ; ή μήπως οι ρίζες είναι βαθύτερες; Γνωρίζομε ότι και πριν αλλά κυρίως και μετά την Σοβιετική Επανάσταση του 1917, ο Μαρξισμός γνώρισε μεγάλη άνθιση, και ιδίως στον γερμανόφωνο χώρο που βίωνε την  «Δημοκρατία της Βαϊμάρης» μετά την Επανάσταση του 1918. Κυκλοφορούσαν πλήθος βιβλίων, τόσο των κλασικών, Μαρξ και Ενγκελς, όσο και των νεώτερων, Λένιν, Πλεχάνωφ, Κάουτσκι, Μπουχάριν, κ.α. Των δύο τελευταίων, κυκλοφορούσαν και εκείνα τα οποία ήταν μέσα στο πλαίσιο του μαρξισμού, όσο και τα νεώτερά τους που είχαν κατηγορηθεί από τον Λένιν για αποκλίσεις. Από εκείνα που κυκλοφορούσαν ευρύτερα, πέρα από το «Κεφάλαιο» που διαβαζόταν μάλλον από ειδικούς, και την «Γερμανική Ιδεολογία» που η πρώτη έκδοση του ολοκληρωμένου από το 1846 χειρογράφου έγινε το 1932 στα γερμανικά στην Μόσχα και το 1933 στα ρώσσικα, ευρεία κυκλοφορία είχαν «ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της γερμανικής φιλοσοφίας»[83] που εκδόθηκε το 1888 στα γερμανικά.  Επίσης, το τελειωμένο από το 1882 σε χειρόγραφο έργο του Ενγκελς «η διαλεκτική της Φύσης», δημοσιεύθηκε στα ρώσσικα και στα γερμανικά το 1925.

Είναι λοιπόν κάτι περισσότερο από βέβαιο, όπως προκύπτει από θέσεις του Δεσποτόπουλου στα Μεσοπολεμικά κείμενά του, ότι ήταν γνώστης της διαλεκτικής φιλοσοφίας, και ότι είχε μελετήσει πολλά από τα έργα των κλασικών, και σίγουρα το «Φοϋερμπαχ...», και την «Διαλεκτική της Φύσης», βασικά έργα για την διατύπωση του διαλεκτικού και ιστορικού  υλισμού. Για την «Γερμανική Ιδεολογία» μπορεί και να μην την είχε ακόμη μελετήσει μια και μόλις είχε κυκλοφορήσει (1932), όμως στοιχεία του Ιστορικού υλισμού υπάρχουν σε πολλά έργα των κλασικών, που ήδη κυκλοφορούσαν από δεκαετίες στα γερμανικά, ο δε «Πρώτος Τόμος του Κεφαλαίου» έχει πλήθος στοιχείων για την ιστορική και κοινωνική εξέλιξη, και φυσικά και το επίσης ευρύτατα γνωστό «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» με πολλές ιστορικές αναφορές στην βάση του Ιστορικού Υλισμού.

Ας δούμε λοιπόν τι έγραφε ο Ενγκελς στο «Φόϋερμπαχ»:

«...ο υλισμός του περασμένου αιώνα ήταν κυρίως μηχανικός γιατί από όλες τις φυσικές επιστήμες μονάχα η μηχανική και μάλιστα η μηχανική των στερεών -ουράνιων και γήινων- σωμάτων, κοντολογίς η μηχανική της βαρύτητας, είχε φτάσει σε κάποια ολοκλήρωση. Η χημεία υπήρχε ακόμη στην παιδική της, την φλογιστική μορφή. Η βιολογία ήταν ακόμη στα σπάργανα, τον φυτικό και ζωϊκό οργανισμό τον είχαν μελετήσει μόνο σε χοντρές γραμμές και τον εξηγούσαν με καθαρά μηχανιστικά αίτια . Οπως για τον Ντεκάρτ το ζώο ήταν μηχανή, έτσι και για τους υλιστές του 18^ου αιώνα ο άνθρωπος ήταν μηχανή. Αυτή η αποκλειστική χρησιμοποίηση του μέτρου της μηχανικής σε φαινόμενα χημικής και οργανικής φύσης, όπου ισχύουν βέβαια και οι μηχανικοί νόμοι, μα παραγκωνίζονται σε δεύτερη μοίρα από άλλους ανώτερους Νόμους, αποτελεί την ιδιόμορφη, όμως αναπόφευκτη για την εποχή της στενότητα του κλασσικού γαλλικού υλισμού....»[84] (υπογρ. δικές μου)

Πρόκειται ακριβώς για θέσεις του Δεσποτόπουλου και του δάσκαλού του, Forbát, όπως τις ανέσυρε από τα αντίστοιχα αρχεία και τις ανέλυσε η κ.Λίνα Δήμα, που είδαμε πιό πάνω. Αν χαρακτηρίζαμε τον Forbát και τον Δεσποτόπουλο κλασικούς μαρξιστές και τον Le Corbusier ευκαιριακό «χυδαίο υλιστή»[85] (στην καλύτερη περίπτωση!) σύμφωνα με την ορολογία του Ενγκελς, δεν θα είμαστε καθόλου μακρυά από την πραγματικότητα.

2. η διαλεκτική στην αναλυτική σκέψη του Δεσποτόπουλου
Σχεδόν σε κάθε παράγραφο κειμένων του Δεσποτόπουλου, αντικρύζει κανείς την διαλεκτική μέθοδο, όχι μόνο ονομαστικά: «...αυτό είναι διαλεκτικό...»,  «...αυτό δεν ήταν διαλεκτικό...» αλλά και ουσιαστικά: επισημαίνει πάντα τις αλληλοεξαρτήσεις, τις διαχρονικές μεταβολές, τις εσωτερικές αντιφάσεις και τις ποιοτικές μεταβολές των φαινομένων της Πολεοδομίας και του Κοινωνικού γίγνεσθαι.

Πέρα από τις ιστορικές αναλύσεις που κάνει για την δομή και λειτουργία και την οργανικότητα της πόλης ως κοινωνικό φαινόμενο, και της σημασίας και της ανάλυσης για το πνευματικό κέντρο της το κορυφαίο παράδειγμα στο οποίο βλέπει κανείς την πιστή εφαρμογή των τεσσάρων Νόμων της Διαλεκτικής είναι η «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» που εκπονήθηκε από τον ίδιο στις αρχές της δεκαετίας του '50.

Σε μεταγενέστερα κείμενά του, εξηγεί το πώς η Χάρτα του 4^ου CIAM  ήταν «στατική, όχι διαλεκτική»,  αναγνωρίζει τις αντιδράσεις κατά της Χάρτας του 1933,  τις αναλύει και περιγράφει το πώς οδηγήθηκε ο ίδιος σε μια «αναθεώρηση» της Χάρτας, μόνο που όπως αναλύθηκε, δεν επρόκειτο για «συμπλήρωση» ή «αναθεώρηση» αλλά για ριζική ιδεολογική ανατροπή, όσο και αν ο ίδιος δεν το λέει σαφώς:

«...Αλλά κάποτε, κυρίως από νεώτερα μέλη του CIAM άρχισαν οι γκρίνιες που εξελίχτηκαν σε απορριπτικές αντιρρήσεις....εκείνο όμως που δεν έβλεπαν πολλά μέλη και ακόμη περισσότεροι οι νέοι συνάδελφοι ήταν ότι η Χάρτα των Αθηνών ήταν η μεγάλη αρχή που προσπάθησε να συνενώσει αντικειμενικά τις νέες ιδέες και τάσεις στην πολεοδομία που είχαν εκπηγάσει από τα σοσιαλιστικά κινήματα κυρίως την Σοβιετική Ενωση και την κεντρική Ευρώπη...καταπιάστηκα και εγώ σοβαρά και είδα ότι η Χάρτα δεν είχε διαλεκτική δομή και προσαρμοστικότητα στις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις. Ήταν στατική, ίσως έπρεπε στην αρχή να είναι τέτοια. Η στατικότητα ενείχε τις επακόλουθες αντιδράσεις. Αντί όμως για άρνηση  εχρειάζετο με πνεύμα συνέχειας, ανασύνθεση. Μ' αυτό το νόημα επεξεργάστηκα  σαν συνέχεια της Χάρτας των Αθηνών, την Χάρτα των Αθηνών ΙΙ, με μια διεύρυνση και διαλεκτική διάρθρωση των κοινωνικών-πολεοδομικών λειτουργιών....»[86] (υπογρ. δικές μου)

Συνοπτικά, στην «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» είναι σαφείς αφ' ενός η «εξελιξιμότητα» και η μελέτη της διαλεκτικής  μεταβολής των διαφόρων μεγεθών, η ιεραρχία των αντικειμένων της και οι φιλοσοφικές απόψεις του Ι.Δ. σε κάθε σημείο της, από την άποψη ότι η κατοικία είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, το συν-κατοικείν, ή ότι η «στεγνή» και τεχνοκρατική ομάδα της «αναψυχής» εδώ είναι ένα σύνολο δράσεων και λειτουργιών του ανθρώπου ως «πολιτικού όντος» όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, που περιλαμβάνουν την πολιτική , την πνευματική ζωή και την ψυχαγωγία σε ένα ενιαίο και συνεκτικό σύνολο σημαντικό για την κοινωνική έκφραση της πόλης, την «ομαδική ζωή», αυτό που αναλύει εκτενέστερα στο άρθρο του για τα Πνευματικά κέντρα[87]

Φυσικά τονίζεται ότι βασικό στοιχείο για την πόλη είναι η ιδεολογική της φυσιογνωμία, αλλά και ότι η κυκλοφορία εντάσσεται στον «τεχνικό εξοπλισμό» (ύδρευση, αποχέτευση, δίκτυα επικοινωνίας, μεταφορές) και δεν αποτελεί μια από τις τέσσερεις λειτουργίες της πόλης όπως στην αρχική Χάρτα της Αθήνας.

Παράλληλα, η «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» είναι δομημένη σε «πλέγμα», στο οποίο είναι εμφανείς οι φιλοσοφικές θέσεις του Δ. για την πόλη, και στην διατύπωση και ιεράρχηση των λειτουργιών, και στην σχέση της πόλης με την Ιστορία, την Κοινωνία και την Οικονομία και το Φυσικό Περιβάλλον, αλλά και στην δυναμική όλων αυτών των στοιχείων  που εξελίσσονται και μεταβάλλονται διαρκώς και διαλεκτικά σε όλη την πορεία της Ιστορίας[88].

Αντίστοιχα, στο ίδιο πλαίσιο, εκπονήθηκε από τον Ι.Δ. και η Χάρτα της Κατοικίας[89].

Ε. Η μορφολογία της δόμησης των νέων πόλεων και οι θέσεις των πολεοδόμων στον Μεσοπόλεμο και τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β.Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αναφερόμαστε στο ότι οι μορφή των προτεινόμενων (και στην Σοβιετική Ενωση του Μεσοπολέμου αλλά και σε όλη την Μεταπολεμική Ευρώπη κατασκευασμένων) σχεδίων πόλεων προκύπτει κοινή τόσο από την τεχνοκρατική ομάδα Le Corbusier όσο και από τους αριστερούς και μη πολεοδόμους των δύο αυτών εποχών -πρώϊμους σοβιετικούς, Bauhaus[90], βρετανούς, γερμανούς και σουηδούς πολεδόμους μετά το 1945[91], συμπεριλαμβανομένου και του Δεσποτόπουλου, τόσο του Μεσοπολέμου, όσο και μεταπολεμικά[92].

Αρχικά, δεν ήταν κοινή η άποψη, π.χ. η Σχολή του Αμστερνταμ και η Σχολή της Βιέννης ακολουθούσαν διαφορετικό σύστημα :  ή εκείνο των κλειστών μεγάλων μπλόκ (Βιέννη) ή των παραδοσιακών οικοδομικών τετραγώνων (Αμστερνταμ), και η άποψη αυτή επέζησε και στην Πολωνία και την Ανατολική Γερμανία μέχρι το 1953 (παραδείγματα Nowa Hutta και Stalinstadt), μετά όμως εντάχθηκαν όλα στο γνωστό «κατά στοίχους» σύστημα δόμησης (παράδειγμα Hoyeswerda), και αυτό έχει αναλυθεί σε έκταση στην εισήγησή μου στην 5^η Επιστημονική Συνάντηση του docomomo στην Θεσσαλονίκη[93] στην οποία και παραπέμπω και όπου αναφέρεται και αναλυτική βιβλιογραφία. Μερικά θέματα της εισήγησης αυτής, τέθηκαν ξανά στο 1^ο Συνέδριο Ιστοριογραφίας της Αρχιτεκτονικής[94].

Το θέμα έχει κατ' αρχήν τεθεί παράλληλα με την αμφισβήτηση της Χάρτας της Αθήνας, και είναι γεγονός ότι υπήρξαν έντονες αντιθέσεις, ιδίως μετά την εμφάνιση των αποτελεσμάτων των αποτυχημένων  βρετανικών πόλεων της πρώτης γενεάς (όπως του Harlow New Town), και η αντίδραση εκφράστηκε αρχικά στις προτάσεις του J.B.Bakema, στην συνέχεια στην οικοδόμηση της Toulouse-le-Mirail των Κανδύλη-Josić-Wood, και τέλος στα σχέδια της δεύτερης και τρίτης γενεάς των βρετανικών πόλεων, Hook  και Cambernauld.

Γιατί τώρα όλοι οι (προοδευτικοί και μη) πολεοδόμοι πίστευαν τουλάχιστον μέχρι το 1960 ότι η κατά στοίχους δόμηση είναι «η αρμόζουσα στην νέα πόλη» και ακόμη χειρότερα στην «νέα σοσιαλιστική πόλη» αυτό είναι ένα ζήτημα.

Ο Δεσποτόπουλος, ούτε σχεδίασε ούτε έκτισε ολόκληρη πόλη, σχεδίασε και έκτισε αυτά που θεωρούσε ως τον πυρήνα της, τα Πνευματικά Κέντρα, και εκεί υπάρχει μια άλλη αντίληψη του κτηρίου και του χώρου, εντελώς διαφορετική και που δεν χωρά αμφισβήτηση. Οι νέες πόλεις όμως που προβάλλει ως πρότυπα, είναι αυτές ακριβώς που σήμερα (και ήδη από το 1960) δεν αποδεχόμαστε, και όπως παρατήρησαν συνάδελφοι στην Ημερίδα του Δεκεμβρίου του 2014, στην γερμανική έκδοση του βιβλίου του «die ideologische Struktur der Stadte» στο εξώφυλο υπάρχει μιά σύνθεση δύο εικόνων, η μία είναι οι λέοντες της Δήλου ως έκφραση της αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας, και η άλλη το πολεοδομικό σχέδιο  του  Ernst May για μια βιομηχανική πόλη στην ΕΣΣΔ του Μεσοπολέμου, την Karaganda στο Καζαχστάν (το ίδιο σχέδιο είχε προβάλλει ο Δεσποτόπουλος στο άρθρο του das neuzeitliche Kulturzentrum - die Agora... που αναφέρθηκε, αλλά και στο πρώτο άρθρο του του 1932 πρόβαλε αντίστοιχα σχέδια. Ειδικότερα για το συγκεκριμένο σχέδιο του Ernst May, στην Εισήγησή του στο Α.Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ το χαρακτήριζε ως «ισχυρό ιδεοσχέδιο της δημοκρατικής πόλης»[95].

 

11., 12. Η γερμανική και η ελληνική έκδοση του βιβλίου του Δεσποτόπουλου «Ιδεολογική δομή...».  Η Πρυτανεία του ΕΜΠ είχε στείλει έγγραφο σε όλα τα μέλη του ΔΕΠ για να προτείνουν συγγράμματα για έκδοση στις τότε δημιουργηθείσες «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις» του ΕΜΠ[96]. Στον Τομέα μας, 2-3 συνάδελφοι πρότειναν δικά τους έργα, όμως ο συντάκτης της παρούσας  (Γ.Σ.) πρότεινε το βιβλίο του Δεσποτόπουλου το οποίο και εκδόθηκε με  εισαγωγή Γ.Σ. και σημείωμα Γ.Τζιρτζιλάκη, σε μετάφραση Κ.Σερράου και εκδοτική επιμέλεια  Κώστα Θεολόγου. Δεν αναφέρεται στην έκδοση ποιος ήταν ο υπεύθυνος για το εξώφυλλο, στο οποίο το σχέδιο της Karaganta έπεσε χρωματικά σε δεύτερο πλάνο. Ασήμαντη γραφιστική ευαισθησία ίσως, όμως σημαντική ουσιαστική αλλοίωση του πνεύματος του Δεσποτόπουλου, όπως σωστά παρατήρησαν οι συνάδελφοι στην Ημερίδα.

 

Νομίζω ότι το πρόβλημα ξεκινά από την εφιαλτική κατάσταση των εργατικών συνοικιών στην διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης, αρχικά προβλήθηκαν και εξυγειάνθηκαν στα μέσα του 19^ου αιώνα τα γνωστά slums, στην κατάσταση αυτή έχουν αναφερθεί και ο Μαρξ και κυρίως ο Ενγκελς στο κλασικό του έργο «η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία»[97] με κυρίαρχο σημείο κριτικής τον μολυσμένο αέρα στο εσωτερικό των κλειστών οικοδομικών τετραγώνων των slums -οι εσωτερικές αυτές «αυλές» ήταν εστίες μόλυνσης με σκουπίδια όπου περιπλανιώταν παιδιά και γουρούνια, τα σκίτσα του Punch είναι ιδιαίτερα εύγλωττα, αλλά και ο ίδιος ο Ενγκελς «οδηγεί» σε ένα αυτονόητο συμπέρασμα, το άνοιγμα των στενών πλευρών του τετραγώνου για να αερίζεται ο εσωτερικός αυτός χώρος, και αυτό έγινε από τις Αρχές του Λονδίνου με σειρά  νόμων, τον πρώτο Public Health Act (1848) που έθιγε κυρίως διοικητικά θέματα και στην  συνέχεια τον Public Health Act του 1875 και του 1879 που προέβλεπε την εκκαθάριση των slums και αργότερα τον Housing Code (1890) καθώς και του Νόμου για την στέγαση της εργατικής τάξης, ο  Housing of Working Classes Act[98].

Το «γεωμετρικό» αποτέλεσμα ήταν απλά η μετατροπή του κλειστού οικοδομικού τετραγώνου σε κατά στοίχους δόμηση.

 

13. εσωτερικό της «αυλής» των slums, ο τίτλος είναι «μια αυλή για τον Βασιληά Χολέρα» και στις επιγραφές διαβάζουμε σε βικτωριανά αγγλικά «logins for thravelers» (καταλύματα γιά ταξιδιώτες), και «good beds» (καλά κρεββάτια) πρόκειται για νοικιαζόμενα «κρεβάτια ανά βάρδια». (L.Benevolo, Corso di disegno, Roma 1976, από δημοσίευμα βρετανικού περιοδικού του 19^ου αιώνα (ίσως το Punch ;)., δημοσ. επίσης στο die Strasse, Form des Zusammenlebens, Κατάλογος ομώνυμης Εκθεσης στην Ολλανδία, γερμ μτφρ. Düsseldorf 1973

 

14. τυπικό σχέδιο slums. (Fr.Engels Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία,  1848, ελλ. μτφρ. Αθήνα 1974, και L.Benevolo Origini de l' Urbanistica Moderna, Roma 1963, ελλ. μτφρ. η κοινωνική προέλευση της σύγχρονης πολεοδομίας,  Αθήνα χ.χ.  σελ. 196

15. η δόμηση που προκύπτει με τον Public Health Code του 1850 (Μαυρίδου, Πολύζος, Σαρηγιάννη , βιομηχανική επανάσταση...  . οπ.παρ

 

Αντίστοιχα, στις μεγάλες γερμανικές πόλεις (και όχι μόνο) υπήρχε το ίδιο πρόβλημα σε άλλη κλίμακα: εδώ έχουμε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, με πέτρινα μεγάλα τετραόροφα κτήρια, όπου όμως, το εσωτερικό τους είχε οικοδομηθεί με πλήθος προσκτισμάτων κυρίως βιοτεχνιών και αποθηκών, το σύνολο ήταν πολύ πυκνό και κατά συνέπεια ανθυγιεινό,  το θέμα είχε αναλυθεί από γερμανούς πολεοδόμους όπως ο Hegemann  στο επίσης γνωστό έργο του Das steirnerne Berlin[99] (το πέτρινο Βερολίνο), και εκεί η πρόταση ερχόταν αυτονόητα : δεν αποξήλωσαν καμμία πλευρά του τετραγώνου, ήταν ο εσωτερικός χώρος αρκετά μεγάλος και παρέμεινε το κλειστό μπλόκ, όμως αφαιρέθηκαν όλα τα προσκτίσματα, η διαδικασία αυτή ονομάστηκε Auflockerung (αραίωση) και  Sanierung (εξυγείανση), όμως, η προβαλλόμενη «ιδανική λύση» ήταν το άνοιγμα των οικοδομικών τετραγώνων σε κατά στοίχους δόμηση, για εγγυημένο υγιεινό περιβάλλον με καθαρό αέρα και ανοικτό χώρο.

16. Θεωρητική αρχή της Auflockerung (αραίωσης) από τον E.Frank στον Μεσοπόλεμο.[100] O Frank σημειώνει στους τίτλους του και την ιδιότητά του ως «ειδικού ερευνητή της Τεχνικής Υπηρεσίας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος της διοικητικής περιοχής του Βερολίνου»[101]

17., 18. Εσωτερικές αυλές στο Βερολίνο[102] (das steinerne Berlin). Θυμίζουν την μεταπολεμική «αθηναϊκή πολυκατοικία» και τους «ακαλύπτους» της αν και λιγώτερο τριτοκοσμικοί, για την Γερμανία των αρχών του 20^ου αιώνα όμως ήταν βασικό πρόβλημα -οι πρώτες προσπάθειες εξυγείανσης άρχισαν ήδη το 1910 (W.Hegemann που αναφέρθηκε κ.α.)

 

19. Οικοδομικό τετράγωνο στο Βερολίνο, υφιστάμενη ακόμη το 1939 κατάσταση[103]

20. Όμοια, συνεχόμενα τετράγωνα στο Βερολίνο του 1939 [104]

 

21. Ακόμη δυό οικοδομικά τετράγωνα στο Βερολίνο του 1939[105], αυτά είναι πιο κοντά στην αθηναϊκή πολυκατοικία του 1950, απλά στην Γερμανία είχαν κτιστεί στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, ενώ στην Αθήνα έναν αιώνα αργότερα

22. σχέδιο του 1911 με την «παληά» και την «νέα» δόμηση και τα τεχνικά τους στοιχεία (W.Hegemann, der Städtebau...οπ.παρ.)

 

23. A. και L.Wesnin σχέδιο για την πόλη Kuznetsk το 1929, (Imre Perenyi, der sowjetische Städtebau, dessen Anfangsabschnitt und seine Wirkung auf den universalen Städtebau, Berichte zur Raumordnung und Raumplannung 1975/2) 24. σχέδιο για την πόλη Novosibirsk των Babenkow, Vlassow, Poljakow με την κατά στοίχους δόμηση (I.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική, Σχέδια Πόλεων. Τεχνικά Χρονικά 39/1933).

 

25. Καρλσρούη, γερμανική πολεοδομία του 1928  με την κατά στοίχους δόμηση του Haesler: Karlsruhe-Dammerstock, 1928[106]

 

Μετά από όλα αυτά, φαίνεται λογικό τόσο οι τεχνοκράτες πολεοδόμοι, επικεφαλής δημοσίων υπηρεσιών, όσο και οι προοδευτικοί, σοβιετικοί και του Bauhaus, που επιζητούσαν «μια νέα μορφή πόλης» ακόμη και μια «σοσιαλιστική πόλη» απαλλαγμένη από τα ανθυγιεινά κλειστά μπλόκ, να οδηγηθούν στην κατά στοίχους δόμηση.

Ετσι, βλέπουμε τα σχέδια των κορυφαίων του Bauhaus, Walter Gropius, Ernst May, Hannes Mayer,  Fred Forbát..... σε απόλυτη σύμπτωση απόψεων με τους σοβιετικούς (N.A.Miljutin, Ι.Leonidow, Α. και L.Wesnin, ...)[107] να εξιδανικεύουν την «νέα πόλη» και μάλιστα την «σοσιαλιστική πόλη»  στην «κατά στοίχους δόμηση», και βέβαια και οι αστοί πολεοδόμοι όπως ο Le Corbusier και ο van Eesteren είχαν την ίδια θέση, απλά ο Le Corbusier εξώθησε το θέμα στα άκρα με πολύ υψηλά κτήρια, μια εικόνα που ήδη ήταν κτισμένη στις ΗΠΑ αλλά σε πυκνή δόμηση (όπως π.χ. στο Μανχάτταν).

Η γοητεία των ΗΠΑ, ήταν μεγάλη στον Μεσοπόλεμο, ακόμη και σε προοδευτικούς ή και σε αριστερούς πολεοδόμους, ακόμη και σε ορισμένους σοβιετικούς που οραματίζονταν ουρανοξύστες και αμερικάνικο τρόπο σκέψης : «... Η Ιστορία της Αμερικής είναι η ιστορία της μεγαλύτερης οικονομικής ανάπτυξης... του νέου Κόσμου  στη βάση της τεχνικής και του πραγματισμού...» έγραφε το 1928 ο Μεντελσον[108], ενώ ο Μάλεβιτς το 1924 είχε προχωρήσει πιο πέρα : «...Αν το μελλοντικό Λένινγκραντ χτιζόταν σε στυλ αμερικάνικων ουρανοξυστών, ο τρόπος ζωής και η σκέψη των κατοίκων του θα έπαιρνε αμερικάνικη απόχρωση. Εδώ όμως προσπαθούν ακόμα να πιέζουν όλο και πιο πολύ το σημερινό. Είναι σε παληές μορφές...»[109].

 

26. Ernst May, σχέδιο για προάστειο της Μόσχας, που δημοσιεύει ο Δεσποτόπουλος το 1933 ως «σοσιαλιστική πόλη» [110]

 

27. «W.Gropius, συνοικισμός κολλεκτιβιστικών δεκαορόφων κατοικιών μεταξύ ευρέων ζωνών πρασίνου» δημοσίευση στο άρθρο του Δεσποτόπουλου του 1933. Στην Σοβιετική Ενωση στον Μεσοπόλεμο (αλλά και οι αυστρομαρξιστές  στην Βιέννη) εφάρμοζαν σε σημαντικό  βαθμό οικιστικά συγκροτήματα με συλλογικές εξυπηρετήσεις εστίασης διασκέδασης, πολιτισμού κ.α.[111]

 

28. η «ορθολογική κατασκευή» του Gropius με στοίχους που τους υπαγορεύει  η κίνηση του οικοδομικού γερανού σε ευθύγραμμες σιδηροτροχιές στο Dessau-Törten, 1928.[112]

 

29., 30. Fred Forbát :  συνοικισμός Haselhorst στο Βερολίνο, δημοσιευμένο από τον Δεσποτόπουλο [113] το 1933 και από τον Forbát στο δικό του άρθρο την ίδια χρονιά[114]

 

Θα ήταν χρήσιμο, να δούμε τι λέει ο Fred Forbát, όχι απλά ως στέλεχος του Bauhaus  και του Μοντέρνου Κινήματος, που μάλιστα είχε εργαστεί και αυτός στην Σοβιετική Ενωση, αλλά και ως «Δάσκαλος» του Δεσποτόπουλου. Στο γνωστό άρθρο του «η οργανική πόλις» που δημοσιεύεται στα Τεχνικά Χρονικά τις παραμονές του 4^ου CIAM και μάλιστα με πρόλογο του Δεσποτόπουλου -όπως γράφει ο Δ. «η πρωτότυπος μελέτη ...συνετάχθη...ειδικώς διά τα Τεχνικά Χρονικά επ' ευκαιρία του συνερχομένου τας αρχάς Αυγούστου εν Αθήναις IV διεθνούς Συνεδρίου Νεωτέρας Αρχιτεκτονικής...». Είναι προφανές ότι και η «άλλη πλευρά» δεν έμενε με σταυρωμένα χέρια και είχε αποδυθεί σε έντονο ιδεολογικό αγώνα, με τα δύο άρθρα στα ΤΧ, Δεσποτόπουλου και Forbát. Ετσι, πέρα από την θέση για την «οργανική» πόλη που αναλύθηκε, στο άρθρο του αυτό ο Forbát επεξηγεί το γιατί η σύγχρονη, η «δημοκρατική», και κατά Δεσποτόπουλο η «σοσιαλιστική πόλη», σχεδιάζεται με το σύστημα της κατά στοίχους δόμησης: «...κατά την επίλυσιν του προβλήματος της κατοικίας ...ισχύει η αναμφισβήτητος αρχή ότι, εκάστη κατοικία κέκτηται το δικαίωμα επί εξ ίσου ευνοϊκών συνθηκών : αερισμού, φωτισμού, ηλίου και σκιάς. Επί της αρχής αυτής προέκυψεν η κατά σ τ ο ί χ ο υ ς   ο ι κ ο δ ό μ η σ ι ς, δηλαδή η μορφή του σύγχρονου οικισμού η γενομένη αποδεκτή υπό των νεωτέρων πολεοδόμων όλου του κόσμου...»[115] (η υπογράμμιση του F.F). Ξεχνά βέβαια ο Forbát ότι τα μεγάλα συγκροτήματα της Βιέννης ή οι συνοικίες-νέα προάστεια  στην Ολλανδία της «Σχολής του Αμστερνταμ» όπως το Plan Ζuid κ.α. δεν είχαν καμμία σχέση με την κατά στοίχους δόμηση[116], αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Στα πλαίσια αυτά, νομίζω ότι είναι πλέον ευεξήγητες, τόσο οι αναφορές του Δεσποτόπουλου το 1933 στην «σοσιαλιστική πόλη» με πρότυπα τα σχέδια του Forbát, του Mayer και του May[117], όσο και ακόμη και η αναφορά του για τα σχέδια του Le Corbusier, αν και με πολύ επιφύλαξη   τονίζοντας την μορφολογική τους αξία, σίγουρα είχε υπ' όψιν του την κριτική της L'Humanitè για τον κοινωνικό και ταξικό, απολυταρχικό ή και φασιστικό πολεοδομικό τους χαρακτήρα.

Πρέπει να σημειωθεί, ότι πέρα από τα αποτυχημένα παραδείγματα της πρώτης γενεάς των βρετανικών νέων πόλεων (Harlow Νew Τown κ.α.) όλη η Ευρώπη πλέον κτιζόταν κατά στοίχους, και φυσικά και η Σουηδία όπου τότε εργαζόταν ο Δεσποτόπουλος -και έχουμε πολλά παραδείγματα, όπως και ελλήνων αρχιτεκτόνων της Σουηδίας π.χ. το βραβευμένο σε διαγωνισμό σχέδιο για την Setra Vårby του Ιγκορ Δεργκάλιν το 1962.

Είναι πάντως γεγονός ότι οι σχεδόν απόλυτες και οπωσδήποτε ενθουσιαστικές αναφορές του Δ. στην «σοσιαλιστική πόλη» το 1933, συνεχίζονται στην Εισήγησή του στο Συνέδριο των Δελφών του 1961 όπου παράλληλα τονίζει ότι «...τα νέα μεταπολεμικά ιδεοσχέδια πόλεων δεν ανταποκρίνονται στην κοινωνικοπολιτική εξέλιξη της Ευρώπης και δεν είναι δυνατόν να γίνουν πραγματικότητα..» (αναφέρεται στο σχέδιο του Λονδίνου και στο σχέδιο των Rainer-Goderitz-Hofmann από το ευρύτατα τότε διαδεδομένο βιβλίο τους die gegliederte und aufgelockerte Stadt[118]). Τα θεωρεί σωστά, αλλά εκτός της παρακμάζουσας στον Καπιταλισμό της Δυτική Ευρώπη, και είχε χαρακτηρίσει νωρίτερα τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις ως «πολεοειδείς σχηματισμούς», «μη πόλεις», «αποθήκες εργατικών χεριών», «αποσυντεθειμένους οργανισμούς»[119] κ.α. και διευκρινίζει ότι ως χάος «...δεν εννοούμε  το οικοδομικό αλλά αυτό που προκύπτει με την αποσύνθεση και εξαφάνιση των οργανικών παραγόντων ...αυτό συμβαίνει ταυτόχρονα με την αντίστοιχη αποσυνθετική εξέλιξη των κοινωνικών παραγόντων. Τονίζουμε και πάλι, δεν βλέπουμε την οικοδομική ασυναρτησία και χάος αλλά την κοινωνική ασυναρτησία και χάος...» και πιο κάτω διατυπώνει τις σκέψεις του ακριβώς στα πλαίσια του Ιστορικού Υλισμού και των Νόμων της Διαλεκτικής : «...το αποσυνθετικό χάος είναι φαινόμενο ιστορικό και οφείλεται στην συσσώρευση των κοινωνικών αντιθέσεων ....»[120] (νόμοι της σύνθεσης των αντιθέσεων και του μετασχηματισμού, της εξέλιξης μέσα από την αποσύνθεση κλπ. που αναλύθηκαν στην αρχή αυτού του κειμένου).

Ασκεί δριμεία κριτική σχετικά με τα νέα σχέδια που κυκλοφορούσαν τότε που ήταν περισσότερο σχέδια «εντυπωσιασμού» λέγοντας ότι  «...το νέο έχει σύνθετη υπόσταση και δεν γεννιέται αποκαλυπτικά αλλά διαλεκτικά μέσα σε μεταπτώσεις για να κατισχύσει χωρίς εκπλήξεις και ιστορικά δικαιωμένο...» (το «αποκαλυπτικά» έχει την έννοια της «δι' αποκαλύψεως», όπου αναφέρεται στα διάφορα σχέδια εντυπώσεων  και όχι ουσιαστικού σχεδιασμού).

Παράλληλα, θεωρώντας  επιτυχημένες τις νέες πόλεις του Δοξιάδη και του Κανδύλη στην Μεση Ανατολή και την Αφρική απαντά στο ερώτημα «πού θα πραγματοποιηθεί η νέα πόλη :  δεν γνωρίζουμε, πάντως δεν φαίνεται ότι θα πραγματοποιηθεί στην Ευρώπη». Ομως κλείνοντας, αφού τονίσει ξανά ότι «η πόλη δεν είναι μηχανή» δέχεται ότι υπάρχουν θετικές κατευθύνσεις στην «δυνάμει» πολεοδομία στην Σουηδία, κάτω από τις σοσιαλιστικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που διαμορφώνονται εκεί -μην ξεχνάμε ότι ήταν τότε (1960) σε μεγάλη άνθιση το λεγόμενο «σουηδικό μοντέλο», ενός Κράτους Προνοίας με έντονη την κοινωνική παρουσία του, σίγουρα οι εκθειασμοί του Δεσποτόπουλου τον έφερναν πίσω στον Μεσοπόλεμο στην Δημοκρατία της Βαϊμάρης, τις σοβιετικές πόλεις και το αυστριακό Κίνημα κατοικίας. Για την Σουηδική Πολεοδομία τονίζει το κοινωνικό πλαίσιό της και την δημιουργία των Πνευματικών Κέντρων στις πόλεις της[121] και συνεχίζει την παρουσίαση των μοντέλων της κατά στοίχους δόμησης που   κυριαρχούσαν ακόμη στην μεταπολεμική πολεοδομία και βέβαια και στην Σουηδία.

Όμως, από την άλλη μεριά θα ήθελα εδώ να σημειώσω ότι δεν είναι τυχαίο ότι ο Truffeaut στην ταινία του Fahrenheit 451 θέλοντας να εκφράσει το εφιαλτικό μέλλον μιάς Κοινωνίας του «Μεγάλου Αδελφού», γύρισε τις σκηνές σε μια από τις βρεταννικές New Town, όπου η δόμηση τέτοιων οικιστικών μονάδων αποδίδει πλήρως αυτήν την εφιαλτική εικόνα των ανθρώπων-αριθμών, των πλήρως υποταγμένων σε μια Ανώτατη Αρχή που μεριμνά για όλους μας, που μας προσφέρει κατοικία αλλά που δεν μας επιτρέπει να σκεπτόμαστε ... Το σενάριο ήταν από το βιβλίο του αμερικανού Ray Bradbury, που εκδόθηκε το 1953 αλλά που λόγω των συνθηκών της εποχής του Mac Karthy τα περιοδικά αρνήθηκαν να δημοσιεύσουν διαφημιστικά αποσπάσματα, εκτός από το Play Boy το 1954. Το 1966 γυρίστηκε σε ταινία από τον François Truffeaut με την Julie Christie και τους Oscar Werner και Cyril Cusack[122].

Βέβαια και ο Δεσποτόπουλος τονίζει ότι «...οι περιφερειακοί οικισμοί που κτίστηκαν την τελευταία δεκαετία (ενν. 1950-1960) σε διάφορες χώρες είναι τέλειες  πόλεις-μηχανές....αυτό συμβαίνει και όταν οι αρχιτέκτονες προσπαθούν να κρύψουν τον μηχανισμό καταφεύγοντας σε αισθητικές ευρέσεις αποσυνθετικές της έννοιας της πόλης...οι άνθρωποι όμως αντιδρούν ψυχικά, αντί ευτυχίας εμφανίζεται έντονα το άγχος μονώσεως και ολέθριες ψυχοσωματικές διαταραχές...»[123]

 

31. η πρώτη έκδοση του Fahrenheit 451 μέσα στην Μακκαρθική εποχή το 1953, 32. συγκρότημα κατοικιών σε μια από τις βρετανικές New Town σε μια σκηνή του έργου το 1966 : η σκηνή είναι όπου από ελικόπτερο και περιπολικά ειδοποιούνται οι κάτοικοι να καταδώσουν καταζητούμενο, και όλοι, πειθήνια βγαίνουν ταυτόχρονα στις πόρτες τους να ακούσουν και να υπακούσουν... Κατά την γνώμη μου είναι από τις πιο δυνατές σκηνές του έργου.

33. Συγκρότημα κατοικιών Pruitt-Igoe στο St Louis του Missouri το οποίο οικοδομήθηκε το 1951 (φωτογραφία από το αρχείο Wikimedia Commons). Ακριβώς για αυτήν την περιοχή κατοικίας έχει γραφεί ότι σχεδιάστηκε με βάση την Χάρτα της Αθήνας (λειτουργική πόλη και πολυόροφα κτήρια  στην μορφή και την συγκρότηση της Πολυκατοικίας της Μασσαλίας, κλπ) όμως απαξιώθηκαν γρήγορα και κατεδαφίστηκαν με δυναμίτη το 1972, γεγονός για το οποίο ο Charles Jencks έγραφε[124] ότι «το τέλος της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής ήταν στις 15 Ιουλίου του 1972 και ώρα 15.32 που κατεδαφίστηκε με δυναμίτη το συγκρότημα» (πρβλ την απαξίωση και μερική κατεδάφιση του συγκροτήματος Bijlmermeere (οικοδομήθηκε το1960) στο Αμστερνταμ, την απαξίωση άλλων παρόμοιων συγκροτημάτων όπως του Sheffield κ.α)

34. Setra Vårby (Στοκχόλμη), νέα πόλη στην Σουηδία, από τον Ιγκορ Δεργκάλιν το 1962  (Δελτίο ΣΑΔΑΣ 8-9/1962), 35. Αμβούργο 1961, 2^ο βραβείο πολεοδομικού διαγωνισμού. Ολα τα βραβεία και οι έπαινοι είναι στο ίδιο μοτίβο, το 1^ο βραβείο είναι ακόμη πιο «διαλυμένο», τάχα ελεύθερο, υπάρχουν και άλλα με εξάγωνα, και με μείξη υψηλών και χαμηλών κτηρίων κ.α. (Architektur Wettbewerbe 34/1962)

 

Αλλωστε μην ξεχνάμε όμως ότι ο ίδιος ο Ernst May υπήρξε το 1954-1956 κορυφαίο στέλεχος (Chefplanner) της ημικρατικής εταιρείας Neue Heimat[125] η οποία ανοικοδόμησε όλη την Δυτική Γερμανία μετά τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο σε κατά στοίχους δόμηση.

Πρέπει να σημειωθεί, ότι και η καθοδήγηση των διπλωματικών του Δεσποτόπουλου προς τα εκεί οδηγούσαν[126], αν και όπως είδαμε ο ίδιος δεν έκτισε ή σχεδίασε ολόκληρη πόλη, παρά μόνο τα Πνευματικά τους Κέντρα ή «Κέντρα Πολιτισμού» (Kulturzentren).

 

36. Βιομηχανικός οικισμός στην Πύλο, διπλωματική εργασία στον Δεσποτόπουλο, από μια από τις «αριστερές ομάδες» της τάξης, 1963[127]

 

Φυσικά και στην Ελλάδα, και οι αριστεροί πολεοδόμοι είχαν ευθυγραμμιστεί στις θέσεις αυτές, όπως ο Γρηγόρης Διαμαντόπουλος στο Ε. Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ το 1966, ο οποίος πρόβαλλε καθαρά λεκορμπυζιανές θέσεις για την ανάπλαση της Καισαριανής, οι οποίες έγιναν αντικείμενο σκληρής κριτικής από νέα παιδιά, πολύ αργότερα (1973), πολύ εύστοχα χαρακτηρισμένες ως το «ζοφερό μέλλον»[128]. Ο Γρηγόρης Διαμαντόπουλος ως πολιτικός πρόσφυγας είχε ολοκληρώσει στην Βαϊμάρη τις διακοπείσες το 1945 σπουδές του στο ΕΜΠ  και είχε εργαστεί στην Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, από το 1957 ως το 1964 που επέστρεψε στην Ελλάδα[129].

Για να είσαι μαρξιστής (αλλά και οποιασδήποτε άλλης κοσμοθεωρίας οπαδός) δεν αρκεί να εκπληρώνεις τα τρέχοντα  κομματικά σου καθήκοντα αν ανήκεις σε κάποιο μαρξιστικό Κόμμα ή να εμφορείσαι γενικώς από προοδευτικές, αριστερές ή και κομμουνιστικές ακόμη απόψεις  ή και να δράς με αυτές, αλλά πρέπει να γνωρίζεις σε βάθος και την θεωρία της ιδεολογίας που πρεσβεύεις, και αυτό ισχύει για κάθε Ιδεολογία: να γνωρίζεις το Κοράνι, την Τορά, τα Ευαγγέλια ή το Κεφάλαιο ανάλογα. Και ο Δεσποτόπουλος, ήξερε τον μαρξισμό σε βάθος.

 

37. Η γνωστή σελίδα από το Λεύκωμα της Λάουρας Marx

Και κάτι ακόμη: ας θυμηθούμε το σημείωμα του Καρλ Μαρξ στο Λεύκωμα της κόρης του για τα γενέθλιά της, που ήταν η ρήση του Καρτέσιου και του Kirkegaard : de omnibus dubitandum (να αμφιβάλλεις για όλα) : αυτό δεν είναι μόνο βασικό πλαίσιο της Διαλεκτικής, αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε Ερευνα.

Αλλωστε και ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος, την εισήγησή του στο Συνέδριο των Δελφών, την κλείνει με την φράση «...ύστερα από την χριστιανική πόλη στην Ευρώπη, που οφείλεται στον ελληνοχριστιανικό κόσμο της Ανατολής, προκύπτει σήμερα το ερώτημα: σημαίνουν όλα αυτά την εξαφάνιση της κοσμοθεωρητικής πόλης;»[130]

 

Γεώργιος Μ.Σαρηγιάννης
Ομότιμος καθηγητής
Ε.Μ.Πολυτεχνείου

Παραπομπές

[1] Για πρώτη προσέγγιση, βλ. G.Politzer, στοιχειώδεις αρχές της Φιλοσοφίας, πρώτη έκδοση στα γαλλικά, 1930, ελλ.μτφρ. Αθήνα  1954
[2] Φ.Ενγκελς «Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της γερμανικής φιλοσοφίας» στο Μαρξ-Ενγκελς, Διαλεκτά Εργα τ. 2^ος , έκδ. εξωτερικού επανέκδοση Αθήνα χ.χ., σελ. 419
[3] Ηράκλειτος, απόσπ. 91, βλ. και Αριστοτέλης Περί Ουρανού ΙΙΙ,1,298b,30. αναφορά στον Γ.Κορδάτος, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα 1946, 4^η έκδ. σελ. 84 κ.εφ.
[4] Φ.Ενγκελς, Η διαλεκτική της Φύσης passim.
[5] Απόσπ. 53, αναφ. στον Κορδάτο, όπ.παρ. σελ. 85
[6] Απόσπ. 67, οπ.παρ. 84
[7] Παλαιά Διαθήκη, μτφρ. των Ο. (Septuaginta) έκδ.A.Rahlfs (1^η έκδ. Stuttgart 1935),    9^η έκδ. τ.Β. σελ.242
[8] Δ.Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Αθήναι 1950.
[9] A. Vierkandt Handwörterbuch der Soziologie, Stuttgart 1931, και  A.Kriesis, Versuch einer soziologischen Typologie des Stadtplanes, (όπου και η αναφορά στον Vierkandt), Athens 1965 σελ. 14 (πρώτη δημοσίευση Uppsala 1951).
[10] A.Kriesis, Greek Town Building, Athens 1965, πρώτη δημοσίευση Uppsala 1951, αναφορά στον A.Vierkandt, Handwörterbuch der Soziologie , Stuttgart 1931
[11] Μάρξ-Ενγκελς, η γερμανική ιδεολογία (1845), ελλ. μτφρ. Αθήνα 1979, σελ. 94
[12] Μαρξ-Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, 1848
[13] Μαρξ-Ενγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, οπ.παρ. 95
[14] Δες συνοπτικά στου Ulrich Konrads, Programme und Manifeste zur Architektur des 20.JH., Berlin 1975, ελλ. μτφρ. Μανιφέστα και Προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20^ου αιώνα, Αθήνα 1977
[15] Oscar Schlemer Μανιφέστο για την Πρώτη Εκθεση του Bauhaus το 1923, αναφορά στου  Urlich Konrads Manifeste... οπ.παρ. ελλ.μτφρ. σελ. 61
[16] Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934 ARCH+ Ausstellungskatalog, Aachen 1982
[17] W.Gropius, totale architecture... που αναφέρθηκε, βλ. αναλυτικά την εισήγηση της Χριστιάνας Τζάμου για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών, στην ίδια Ημερίδα.
[18] Ι.Δεσποτόπουλος, «Πολεοδομική, σχέδια πόλεων», Τεχνικά Χρονικά 39/1933 σελ. 769, κεφάλαιο «το σχέδιον της σοσιαλιστικής πόλεως»
[19] J.Despo. die ideologische Struktur der Städte, Berlin 1973, ελλ.μτφρ. η ιδεολογική δομή των πόλεων, Αθήνα 1997, σελ. 19.
[20] Ι.Δεσποτόπουλος, «Πολεοδομική, σχέδια πόλεων», Τεχνικά Χρονικά 39/1933 σελ. 769, κεφάλαιο «το σχέδιον της σοσιαλιστικής πόλεως» που αναφέρθηκε
[21] Δες  Eric Mumford The CIAM discourse ... οπ.παρ. και Α.Αντωνιάδη, Κλίμακα και μέτρο..οπ.παρ. σελ. 181, επίσης, Anthony Antoniades  «Deadly Chill or the Closet of Mies...!» στην προσωπική ιστοσελίδα του,  http://www.acaarchitecture.com/Mag46.htm, 22.6.2010, και Αντώνη Κ. Αντωνιάδη «σκελετοί στις ντουλάπες των μεγάλων: απογοητεύσεις των θιασωτών και ο διαχρονικός εναγκαλισμός σταρ της αρχιτεκτονικής του 20^ου αιώνα με τον Ναζι-Φασισμό και ολοκληρωτικά μορφώματα» επίσης στην ιστοσελίδα του http://www.acarchitecture.com/Mag51.htm,  14 Νοεμβρίου 2010, με αναφορά στο βιβλίο της Elaine S. Hochman,  Architects of Fortune: Mies van der Rohe and the Third Reich, New York 1990 όπου υπάρχει πλούσιο αποδεικτικό υλικό. Γενικότερα, Keneth Frampton, Modern Architecture, London 1981, ελλ. μτφρ. «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική» Αθήνα 1987, σελ. 140 κ.εφ. όπου αναλύεται όλη η διαμάχη Le Corbusier και αριστερών αρχιτεκτόνων. Ακόμη, Riccardo Mariani, «L'Architecte est nu, ou les dessous inavuès de trois voyages en Italie», Faces, No5-6 Printemps 1987. Επίσης, Ελευθεροτυπία 7.10.2010 για την ματαίωση Εκθεσης των έργων του Le Corbusier στην Ελβετία μετά από παρέμβαση της εκεί ισραηλιτικής κοινότητας η οποία έφερε στο φώς τις υμνητικές επιστολές του Le Corbusier για τον Χίτλερ. Ακόμη, την Εισαγωγή του Γ.Σημαιοφορίδη στην ελληνική έκδ. της «Χάρτας των Αθηνών», Αθήνα  1987. Ειδικά για την Χάρτα του 4^ου CIAM, στο διαδίκτυο υπάρχουν πολλές καταχωρήσεις, σε σημαντικό αριθμό των οποίων ασκείται έντονη κριτική εναντίον των βασικών Λεκορμπυζιανών αρχών της (διαχωρισμός λειτουργιών-zoning, δόμηση μεγάλων συγκροτημάτων με υψηλά κτήρια τύπου Unité d' Habitation κλπ.). Επίσης, βλ. μια πρώτη συγκεντρωτική ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης, «Μεταφορά των αρχών της πολεοδομίας του Μοντέρνου Κινήματος στον ελληνικό χώρο, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του '60», 5^η επιστημονική συνάντηση του ελληνικού DOCOMOMO,  Θεσσαλονίκη 3-4 Ιουνίου 2010 (στα υπό έκδοση Πρακτικά), του ίδιου,  η «Ανοιξη του '60», η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και η ιδεολογία της» στο 1^ο Συνέδριο Ιστοριογραφίας της Αρχιτεκτονικής στο www.Aht.asfa.gr και το ίδιο αλλά με πλήρη εικονογράφηση στο  www.GreekArchitects.gr (περιοχή «συνέδρια», ανάρτηση 29.9.2014).  Ακόμη, του ίδιου, Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, Μέρος Α. στο www.GreekArchitects.gr (ανάρτηση 12.12.2010) και μέρος Β., (ανάρτηση 24.1.2013) και του ίδιου, Η Χάρτα των Αθηνών, Μέρος Α και Μέρος Β. στο www.GreekArchitects.gr (αναρτήσεις 12.12.2010 και 4.1.2011) και παλαιότερα, του ίδιου, «Με την ευκαιρία της περιφερόμενης έκθεσης γνωρίστε τον Le Corbusier» Δελτίο ΣΑΔΑΣ Σεπτ.-Οκτ. 1988 σελ. 29-30, και τέλος, στα υπό έκδοση Πρακτικά της Ημερίδας για τον Δεσποτόπουλο που έγινε από το περιοδικό Κατασκευές στο Ωδείο Αθηνών στις 20.12.2014.
[22] Ζαν-Λουϊ Κοέν, Λε Κορμπυζιέ, ελλ. μτφρ. Αθήνα 2006 σελ. 40
[23] Ζαν-Λουϊ Κοέν, Λε Κορμπυζιέ, ελλ. μτφρ. Αθήνα 2006 σελ. 41, δες ακόμη Maurice Besset, qui etais Le Corbusier, Geneve 1968, σελ. 79 (villa a Carthage 1928), σελ. 98. κ.α.
[24] Ζαν-Λουϊ Κοέν, Λε Κορμπυζιέ, ελλ. μτφρ. Αθήνα 2006 σελ. 45.
[25] Φωτογρ. του συγγρ.
[26] Φωτογρ. του συγγρ.
[27] οπ.παρ. σελ. 52
[28] οπ.παρ. σελ. 47
[29] Το γνωστό άρθρο του «Πολεοδομική-σχέδια πόλεων» , Τεχνικά Χρονικά τ.39/1933 σελ. 756-773
[30] Π.χ. η εισήγησή του στο Θ. Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ «συγκλίνουσες αποσυνθετικές τάσεις στην σύγχρονη Αρχιτεκτονική», Πρακτικά, Αθήνα1988 σελ. 395-458 και η τελευταία δημοσίευση που τυπώθηκε μετά τον θάνατό του (30 Σεπτ. 1992)  «σύντομη εισήγηση για ορισμένα επακόλουθα από το έργο στο Bauhaus» Δελτίο ΣΑΔΑΣ, Οκτ.Δεκ. 1992 το οποίο είναι επεξεργασμένα και συμπληρωμένα, τμήματα κειμένων του που είχαν κυκλοφορήσει πολυγραφημένα με την ευκαιρία του εορτασμού των 50 ετών του 4^ου CIAM  το 1983 στο ΕΜΠ.
[31] Λουκάς Μπαρτατίλας, αρχιτέκτων, υποψήφιος διδάκτωρ στο Bauhaus Universität-Weimar: Jan Despo  - Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος στο πλαίσιο της Γερμανικής Ακαδημίας Τεχνών (Akademie der Künste - Berlin), Ημερίδα του περιοδικού «Κατασκευές» για το Εργο του Ι.Δεσποτόπουλου, Αθήνα 20.12. 2014,
[32] Der neue Brockhaus, Leipzig 1941,  λ. Prägung.
[33] Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις.. σελ. 32 τίτλος εικ. 28. «κατασφράγιση κοινωνικού κέντρου επί του οικισμού Sollefteå» , επίσης στο Die Agora... εικ. 45 : «...die Agora ist deutlich als Zentrum der Stadt augeprägt...» (οι επισημάνσεις με  μαύρα στοιχεία από  τον συγρ. της παρούσης).
[34] « το θέμα της ιδεολογικής κατασφράγισης των πόλεων, ή της διαδικασίας εξέλιξης της ιδεολογίας  στην διαμόρφωση των πόλεων, ήταν αρχικά σαν μιά εισαγωγή σε συζήτηση...»,  J.Despo, die ideologische Struktur der Städte, Berlin 1973, πρώτη σελίδα χ.α. της Εισαγωγής.
[35] «...η χαοτική εικόνα των πόλεων της εποχής μας...» J.Despo....., οπ.παρ.
[36] Ι.Δεσποτόπουλος, η ιδεολογική δομή των πόλεων, μτφρ. Κ.Σερράος, Αθήνα 1997, σελ. 17
[37] Λουκάς Μπαρτατίλας, οπ.παρ.
[38] Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, το χρονικό του Πνευματικού Κέντρου της Αθήνας, Θέματα Χώρου και Τεχνών 12/1981 σελ. 17-44, Π.Τσακόπουλου Αναγνώσεις της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2014, σελ. 387 κ.εφ., του ίδιου, «η αρχιτεκτονική ως μανιφέστο, το μεταπολεμικό έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου», Αρχιτεκτονικά Θέματα 47/2013, καθώς και την διάλεξη στο ΕΜΠ της Χριστιάνας Τζάμου, Το Πνευματικό Κέντρο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου Αθήνα 1959, αρχιτεκτονική|Ιδεολογία, Αθήνα 2014, ακόμη,  Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος, Luleå-Hudiksval-Αθήνα, κύκλος-τετράγωνο-κύκλος, 3 θέατρα του Ι.Δεσποτόπουλου, στο Συνέδριο της ΑΣΚΤ (www.aht.asfa.gr που αναφέρθηκε) το θέμα αναλύθηκε επίσης και από πολλούς ομιλητές στην Ημερίδα της 20^ης Δεκεμβρίου 2014 του περιοδικού «Κατασκευές», που αναφέρθηκε, της οποίας αναμένονται τα «Πρακτικά».
[39] Νέλλη Ανδρικοπούλου, το ταξίδι του Ματαρόα, 1945. Αθήνα 2007
[40] Νέλλη Ανδρικοπουλου, οπ.παρ.
[41] Στο διαδίκτυο:  «κέντρα Ξένων Γλωσσών Ομηρος»
[42] Αναφορά στον Kenneth Frampton, οπ.παρ. σελ. 140 κ.εφ.
[43] Α.Αντωνιάδης, Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα 1979, σελ. 98-101 του ίδιου, Kατωπεριμενώματα, κριτική του μετα-αρχιτεκτονικού χώρου, Αθήνα 2007, σελ. 136-149.
[44] Ανάλυση των θέσεων του Προβελέγγιου σε σχέση με εκείνες του Le Corbusier βλ. Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Β. στο www.GreekArchitekts.gr (ανάρτηση 24.1.2013).
[45] Πρακτικά 1^ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων, Δελφοί 1961, Τεχνικά Χρονικά  τ.240/1964 σελ. 59,  πρώτη δημοσίευση Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 85/1962 σελ. 81 κ.εφ.
[46] Ι.Δεσποτόπουλος, «Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις...»  που αναφέρθηκε
[47] Πρακτικά 1^ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων, Δελφοί 1961, Τεχνικά Χρονικά  τ.240/1964 σελ. 57
[48] Πρακτικά 1^ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων, Δελφοί 1961, Τεχνικά Χρονικά  τ.240/1964 σελ. 5.
[49] Στον κατάλογο της βιβλιοθήκης του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών αναφέρονται για τον Μεσοπόλεμο περί τα 50 έργα, ανάμεσα στα οποία πολλά για την θεωρία του Ιστορικού Υλισμού. Βλ. και Γ.Σαρηγιάννης, Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Α. στο www.GreekArchitects.gr , ανάρτηση 10.10.2012
[50] Βλ. λεπτομέρειες στο Γ.Σαρηγιάννης, η Αριστερή Ιδεολογία ...μέρος Α. που αναφέρθηκε.
[51] Δημ.Ραυτόπουλος, Αναθεώρηση Τέχνης, η ΕΤ και οι άνθρωποί της, Αθήνα 2006, του ίδιου, Τέχνη και Εξουσία , Αθήνα 1985, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Υπόθεση Γκράνιν, η λογοτεχνική κριτική στο εδώλιο -η δίκη της ΕΤ το 1959 ... Αθήνα 2008
[52] Στο τεύχος 42, Ιούνιος 1958, βλ. και ανάλυση στο Δ.Ραυτόπουλος, Αναθεώρηση Τέχνης, Αθήνα 2006, σελ. 42, 58, 162
[53] «το πολεοδομικό πρόβλημα, οι λόγοι των κ.κ.Κ.Δοξιάδη και Α.Προβελεγγίου...»,   Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχος 85 Ιανουάριος 1962, σελ. 75 κ.εφ.
[54] Ι.Δεσποτόπουλος, «Πολεοδομική, σχέδια πόλεων», Τεχνικά Χρονικά 39/1933 που αναφέρθηκε.
[55] Ι.Δεσποτόπουλος, ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ. 87, βλ. ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Γ. που αναφέρθηκε.
[56] Γ.Σαρηγιάννης, η Αριστερή Ιδεολογία ...μέρος Γ. οπ.παρ.
[57] A.Tzonis-A.Rodi,  Greece, στην σειρά modern architectures in histoty, London 2013 σελ. 217
[58] Ερευνα για το ενιαίο Πνευματικό Κέντρο (υπεύθ. Ο.Δουμάνης) Ζυγός, 78-79/1962 σελ. 29-47
[59] Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, το χρονικό του Πνευματικού Κέντρου της Αθήνας, Θέματα Χώρου και Τεχνών 12/1981 σελ. 17-44, Γ.Σαρηγιάννης, Αριστερή Ιδεολογία μέρος Β και μέρος Γ.  που αναφέρθηκαν,  και  Χ.Τζάμου , το Πνευματικό Κέντρο Αθήνας ... που επίσης αναφέρθηκε.
[60] Α.Προβελέγγιος, «το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας», Επιθεώρηση Τέχνης Μάϊος 1962 τ.89 σελ. 59.
[61] http://biography.yourdictionary.com/kenzo-tange και Kenzo Tange - Wikipedia, .... En.wikipedia.org/wiki/Kenzo Tange (26.12.2014).
[62] Α.Προβελέγγιος, το Πνευματικό Κέντρο Αθήνας, Επιθεώρηση Τέχνης, τ.89, Μάϊος 1962, σελ. 604
[63] Τεχνικά Χρονικά 1933
[64] Γ.Σαρηγιάννης, «Δεσποτόπουλος - Le Corbusier: Χάρτα της Αθήνας του 4oυ CIAM και Χάρτα της Αθήνας ΙΙ» στην Ημερίδα για τον Δεσποτόπουλο (περιοδικό Κατασκευές κ.α., Ωδείο Αθηνών 20.12.2014)
[65] Χρ.Τζάμου, οπ.παρ. Τηλ. Ανδριανόπουλος, οπ.παρ.
[66] Α.Προβελέγγιος, το Πνευματικό Κέντρο ... οπ.παρ. σελ. 604
[67] W.Gropius, total Architecture,  που αναφέρθηκε, υποκεφάλαιο για την μνημειακότητα κλπ. , J.Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum, die Agora, Bauen und Wohnen, 1965
[68] Τηλ. Ανδριανόπουλος, οπ.παρ. και Χριστιάνα Τζάμου, οπ.παρ.
[69] Α.Προβελέγγιος, το Πνευματικό Κέντρο...οπ.παρ. σελ. 597
[70] Α.Προβελέγγιος , «το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας», Επιθεώρηση Τέχνης Μάϊος 1962 τ.89 σελ. 597
[71] Marx-Engels, Correspondence,  Moscou 1980, επιστολή αρ. 243,  στον Α.J.Bloch, 21-22 Σεπτ. 1890, σελ.440.
[72] Αναφορά στο  Εισαγωγικό σημείωμα του Γιάννη Κορδάτου  στο «η Θεωρία του Ιστορικού Υλισμού», ελλ. μτφρ. Αθήνα χ.χ. σελ. 14
[73] Μαρξ-Ενγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, οπ.παρ. 95
[74] Βλ. αναλυτικότερα Γ.Σαρηγιάννης, Τέχνη και Κοινωνία - σχετικά με τον όρο «ρεαλισμός» και τα παράγωγά του, Διάπλους, τ.30, Φεβρ.-Μάρτ. 2009
[75] Ειδικότερη και λεπτομερέστερη ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή ιδεολογία μέρος Α και μέρος Β. που αναφέρθηκαν, όπου και ειδικότερη βιβλιογραφία.
[76] Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934 ARCH+ Ausstellungskatalog, Aachen 1982
[77] W.Gropius, total Architecture...οπ.παρ.
[78] Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική-σχέδια πόλεων, Τεχνικά Χρονικά 39/1933
[79] Jan Despo, das neuzeitliche Kulturzentrum -die Agora, Bauen +Wohnen ....1962, του ίδιου, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις ...Αρχιτεκτονική  33/1962,  και ακόμη του ίδιου die ideologische Struktur der Stadte, Berlin 1973, ελλ.μτφρ. Ιδεολογική δομή των πόλεων, Αθήνα 1997
[80] Λίνα Δήμα, οπ.παρ.
[81] Λίνα Δήμα, οπ.παρ., από όπου και η αναφορά στο βιβλίο του  Fred Forbát «Η Οργανική Πόλις», σελ. 695
[82] Λίνα Δήμα, οπ.παρ.
[83] Fr.Engels, Ludwig Feuerbach, und der Ausgang  den klassischen deutschen Philosophie, Stuttgart 1888.
[84] Φρ. Ενγκελς, ο Φόϋερμπαχ και το τέλος της γερμανικής φιλοσοφίας, οπ.παρ. σελ. 432
[85] Αυτός ο όρος είναι καθιερωμένος και χαρακτηρίζει τους απλοϊκούς και χωρίς βαθύτερη παιδεία διανοητές που θα' θελαν ίσως να είναι υλιστές, αλλά δεν τον είχαν ακριβώς κατανοήσει και τον ερμήνευαν μηχανιστικά. Χρησιμοποιείται και ο όρος «αγοραίος υλιστής». (δες Ενγκελς, Αντι-Ντύρινγκ, αναφερόμενος στον Μπύχνερ κ.α.γερμανούς φιλοσόφους του 19^ου αιώνα).
[86] Ι.Δ. αναφορά στον χρόνο ... σελ. 3
[87] J.Despo, daw neuzeitlich
[88] Βλ. ειδικότερη αναφορά στο Γ.Σαρηγιάννης, «Η Χάρτα της Αθήνας» μέρος Β. που αναφέρθηκε
[89] Μου δόθηκε από τον ίδιο, στα γερμανικά, μαζί με την κριτική του στο βιβλίο «έννοια και λειτουργία της πόλης» που αναφέρθηκε (βλ.παρ.)
[90] Από την πλούσια βιβλιογραφία σημειώνονται ενδεικτικά Ανατολ Κοππ,  Πόλη και επανάσταση, που αναφέρθηκε, Imre Perenyi, «das sowjetische Städtebau, dessen Anfangsabschnitt und seine Wirkung auf universalen  Städtebau», στο Berichte zur Raumforschung und Raumplanung, 2/1975 σελ. 10-26, Eric Mumford, the CIAM Discourse on Urbanism, 1928-1960, MIT Press 2000
[91] Igor Dergalin, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την Setra Vårby, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 8-9/1962
[92] Βλ. αντίστοιχα τεύχη των περιοδικών  l.Architecture d'Aujourd' Hui, Architektur Wettbewerbe, κ.ά. της δεκαετίας του '60, καθώς  και τις σειρές των μονογραφιών για τις New Towns (New Towns in England, ...in Israël...in Finnland... κλπ)
[93] Γ.Σαρηγιάννης, Μεταφορά των αρχών της Πολεοδομίας του Μοντέρνου Κινήματος στον ελληνικό χώρο από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του '60, στα υπό δημοσίευση Πρακτικά
[94] Γ.Σαρηγιάννης, η «Ανοιξη του '60», η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και η ιδεολογία της. Συνέδριο : Η ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα στον 20^ο και 21^ο αιώνα στο www.aht.asfa.gr (το κείμενο έχει δημοσιευθεί με πλήρη εικονογράφηση στο www.GreekArchitects.gr στην περιοχή «Συνέδρια» (ανάρτηση  29 Σεπτεμβρίου 2014).
[95] Δεσποτόπουλος, «Προβλήματα , νεώτερες κατευθύνσεις ...»  που αναφέρθηκε, σελ. 30-31
[96] Έγγραφο Πρυτανείας 15.3.1996, εισήγηση Γ.Σαρηγιάννη προς τον Τομέα 16.6.1996, έγγραφο του Τομέα στην Σχολή α.π.2204/17.6.1996 όπου προτείνονταν οι μεταφράσεις και στην συνέχεια οι εκδόσεις του βιβλίου του Δεσποτόπουλου die ideologische ... και του Α.Κριεζή Greek Town Building, από τα οποία η Πρυτανεία ενέκρινε του Δεσποτόπουλου.
[97] Fr.Engels,  η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, 1845, ελλ. μτφρ, Αθήνα 1974
[98] Γ.Πολύζος, Μ.Μαυρίδου, Α.Σαρηγιάννη «βιομηχανική επανάσταση, ουτοπιστές, η πρώτη πολεοδομική νομοθεσία στην Αγγλία», στην σειρά Νέες Δημοσιεύσεις  της Εδρας Πολεοδομίας Α. , Αθήνα 1979, σελ. 30 κ.εφ.
[99] Werner Hegemann, das steirnerne Berlin, Berlin, Berlin 1930, του ίδιου, der Städtebau nach den Ergebnissen der Städtebau-Austellungen in Berlin und Düsseldorf 1910-1911, τόμοι  Ι και ΙΙ, Berlin, 1911
[100] Εrich Frank, Geordnete Wohnungswirtschaft, Neuaufbau und Sanierung. Berlin 1939 σελ. 17
[101] «Sachbearbeiter im Amt fur Technik  - Gau Berlin der NSDAP»
[102] Ε.Frank, Geordnete Wohnungswirtschaft...οπ.παρ. σελ. 23
[103] Ε.Frank, Geordnete Wohnungswirtschaft...οπ.παρ. σελ. 57
[104] Ε.Frank, οπ.παρ. σελ. 71
[105] Ε.Frank, Geordnete Wohnungswirtschaft...οπ.παρ. σελ.63
[106] Gerd Albers, Städtebauliche Konzepte im 20.Jahrhundert, Berichte zur Raumordnung ... 1977/1 σελ. 23.
[107] Anatol Kopp, Πόλη και Επανάσταση που αναφέρθηκε, Imre Perényi,  der sowjetische Städtebau, dessen Anfangsabschnitt und seine Wirkung auf den Universalen Städtebau, στο  Berichte zur Raumforschung und Raumplanung, Heft 2/1975, σελ. 10 κ.εφ.
[108] Εριχ Μέντελσον, «Σύνθεση-παγκόσμια αρχιτεκτονική», στο Ούλριχ Κόνραντς, Μανιφέστα ... που αναφέρθηκε, σελ. 93
[109] Καζιμίρ Μάλεβιτς , «σουπρεματικό μανιφέστο» , στο Ούλριχ Κόνραντς, Μανιφέστα ... που αναφέρθηκε, σελ. 75
[110] Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική, Σχέδια Πόλεων, Τεχνικά Χρονικά  οπ.παρ. σελ. 762
[111] Ι.Δεσποτόπουλου, Πολεοδομική ... οπ.παρ. σελ. 768 κ.εφ. , βλ. ακόμη Ι.Βασιλείου, η Λαϊκή Κατοικία , Αθήνα 1944 σελ. 64 κ.εφ. και Anatol Kopp, ville et Revolution, ελλ. μτφρ. «Πόλη και Επανάσταση»,  που αναφέρθηκε
[112] Kenneth Frampton, Modern Architecture, London 1981,  ελλ. μτφρ. Αθήνα 1987
[113] Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική, Σχέδια Πόλεων, Τεχνικά Χρονικά  οπ.παρ. σελ. 770
[114] Fred Forbát, «η οργανική πόλις», Τεχνικά Χρονικά 15 Ιουλίου 1933, σελ. 699
[115] Fred Forbát, «η οργανική πόλις», Τεχνικά Χρονικά 15 Ιουλίου 1933, σελ. 699
[116] Δες για παράδειγμα, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία, στο Γ.Σαρηγιάννης, «Μεταφορά των αρχών της πολεοδομίας του Μοντέρνου Κινήματος στον ελληνικό χώρο, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του '60», εισήγηση στην 5^η Επιστημονική Συνάντηση του ελληνικού Docomomo, Θεσσαλονίκη 3-4 Ιουνίου 2010 με θέμα «η ελληνική πόλη και πολεοδομία του Μοντέρνου (στα υπό έκδοση Πρακτικά), και ακόμη του ίδιου η «Ανοιξη του '60», η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και η ιδεολογία της στο Συνέδριο  «Η ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα στον 20^ο και 21^ο αιώνα», Μάϊος 2014, ανάρτηση στο www.acht.asfa.gr
[117] Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική ... που αναφέρθυκε
[118] R.Rainer, J.Göderitz, H.Hoffmann, die gegliederte und aufgelockerte Stadt, Tübingen 1957, σελ. 81
[119] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις... σελ. 27, 29,
[120] οπ.παρ. 27
[121] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα.. οπ.παρ. σελ. 33-34, όπως επίσης και στο das neuzeitliche Kulturzentrum...που αναφέρθηκε
[122] Wikipedia, στα αντίστοιχα λήμματα
[123] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ. 33
[124] Charles Jencks, the Language of Post-Modern Architecture, Balding and Manshell Ltd 1978, aναφορά στο λήμμα Athens Charter (wikipedia). (επ. 12.12.2014)
[125] Dankwart Guratzsch,  «Architekt Ernst May, der Vater der Trabantenstädte», αφιέρωμα στην die Welt, 9.8.2011
[126]Βιομηχανικός οικισμός στην Πύλο. (Διπλωματική εργασία, ομάδα: Α.Γεωργουσόπουλος, Λ.Γρηγοράκου, Ρ.Κλουτσινιώτη, Κ.Πυκνή, Ι.Μπούζεμπεργκ, Γ.Σαρηγιάννης). Αρχιτεκτονική 52/1965 σελ.66-67.
[127] οπ.παρ.
[128] Α.Δάνος-Α.Κουρτέση-Λ.Μπόμπου κ.α. «βιομηχανία και κατοικία» στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ τ.3/1973   και ειδικότερη ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης,  Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Β.. www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 24.1.2013
[129] Γρηγόρης Διαμαντόπουλος, τι μένει άραγε από 45 χρόνια μαχόμενης πολεοδομίας; Τιμητικός τόμος από το ΤΕΕ για τον Γ.Δ., Αθήνα 2008. δες ακόμη Γ.Σαρηγιάννης, Γρηγόρης Διαμαντόπουλος, ο ασυμβίβαστος αγωνιστής,  Αρχιτέκτονες τ.80 Ιούλιος-Αύγουστος 2010
[130] Ι.Δεσποτόπουλου, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις ...οπ.παρ. σελ. 34.