ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ
«Η μορφή της πόλης αλλάζει πιο γρήγορα, αλλοίμονο, από την καρδιά ενός θνητού». Ο Charles Baudelaire στο ποίημά του “Le Cygne” του 1857 συμπυκνώνει στον περίφημο αυτό στίχο του τη νοσταλγία για το Παρίσι που χάνεται από τις σχεδιασμένες σαρωτικές διανοίξεις λεωφόρων του Haussmann.
Κάθε πόλη έχει τους ισχυρούς και ήπιους χρόνους της και, κατ’ αντιστοιχία έντασης, η σύγχρονη Αθήνα μεταμορφώνεται τη δεκαετία του 1960. Η μαζική ανοικοδόμηση επιφέρει καταστροφές και η Αθήνα των χωματόδρομων και μονώροφων και διώροφων φτωχικών μονοκατοικιών μετατρέπεται ανοργάνωτα σε μία πόλη εξαώροφης πολυκατοικίας. Το κέντρο της πόλης χάνει ένα κομμάτι μνήμης από ιδιαίτερα νεοκλασικά κτήρια και ανοικοδομείται με 8όροφες νέες κατασκευές καθώς και με αξιόλογα δείγματα μίας μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Με αυτήν την μεταπολεμική αστική και αρχιτεκτονική κληρονομιά πορεύονται οι τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπου η αστικοποίηση εξαπλώνεται άναρχα, με το λεκανοπέδιο να προσομοιάζει πλέον από ψηλά με χαλικοστρωμένο τοπίο. παράλληλα όμως αναπλάθονται οι κεντρικές περιοχές και επανεξετάζεται η αρχιτεκτονική κληρονομιά του 19ου αιώνα. Οι εγκαταστάσεις και οι υποδομές για τους ολυμπιακούς αγώνες του 2004 σφραγίζουν αυτήν τη δεύτερη μεταπολεμική περίοδο.
Μία νέα μεταμόρφωση της αθηναϊκής μητρόπολης έχει δρομολογηθεί και διαφαίνεται ότι κατά τη δεκαετία του 2020 οι αθηναίοι της τρίτης ηλικίας θα έχουν για 3η φορά την ευκαιρία να βιώσουν ένα μεταλλαγμένο αστικό τοπίο. Η κρίση έχει επιβραδύνει το βηματισμό των αλλαγών, οι συνθήκες όμως είναι ώριμες και οι πρωταγωνιστές σε ετοιμότητα. Το μεγάλο έργο σε φάση ολοκλήρωσης είναι το «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» και παραπληρωματικά σε αυτό η προγραμματιζόμενη σε φάση οριστικής μελέτης «Ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου». Τα δύο αυτά μεγάλα έργα, με την ευτυχή σφραγίδα του Renzo Piano, αναβαθμίζουν το πολιτιστικό, αρχιτεκτονικό και φυσικό τοπίο της Αθήνας και αναπροσδιορίζουν εμφατικά τη σχέση της με τη θάλασσα. Η εμβέλειά τους είναι τέτοια ώστε από μόνα τους θα μπορούσαν να υποστηρίξουν το πέρασμα της πόλης σε μια νέα εποχή.
… Είμαστε λοιπόν μέρος της πόλης, σκηνοθέτες, ηθοποιοί και θεατές ταυτόχρονα, και εάν μας εκπλήσσει μία φορά το απόφθεγμα του Ουίνστον Τσώρτσιλ «Μορφοποιούμε τα κτήριά μας, στη συνέχεια όμως μας μορφοποιούν αυτά», η έκπληξη είναι πολλαπλή για τις πόλεις όταν αντιλαμβανόμαστε ποια είναι εκείνα τα αστικά χαρακτηριστικά τους που μας χαροποιούν ή μας ξενίζουν. Η Αθήνα μπορεί τη επόμενη δεκαετία να μας προσφέρει ένα καλύτερο δημόσιο αστικό πλαίσιο ζωής και όσο την αλλάζουμε εμείς προς τα καλύτερο η πόλη θα μας το ανταποδίδει.
Μανώλης Αναστασάκης
Το κείμενο και οι εικόνες της παρούσας δημοσίευσης είναι αποσπάσματα από
αντίστοιχη πλήρη δημοσίευση στο GRA Review No 8-9, 2014-2015.
ΑΠΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ RENZO PIANO ΣΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ 29 June 2011
Θα είμαι σύντομος, γιατί προτιμώ να σας δώσω χρόνο για τις ερωτήσεις. Πιθανόν ξέρετε ήδη αρκετά για το έργο. Θα δείτε ένα βίντεο που κάναμε, που για μένα είναι καταπληκτικό, γιατί όταν το είδα σκέφτηκα «Θεέ μου, είναι έτοιμο, τελείωσε». Οπότε θα το ευχαριστηθείτε. Αλλά θέλω να σας υπενθυμίσω ότι δεν είναι απλά ένα έργο, δομεί έναν τόπο. Πρώτα ο κήπος, το πάρκο. Χτίζουμε εκεί, σε αυτό το κομμάτι γης, ένα πάρκο που είναι μεγαλύτερο από το Βασιλικό Κήπο. Για να καταλάβετε την κλίμακα, ο Βασιλικός Κήπος είναι κάτω από 50.000 τμ, ενώ αυτό το πάρκο είναι λίγο κάτω από 70.000 τμ. Μαζί με το πάρκο της Καλλιθέας, που θα χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους εκεί, η συνολική έκταση μαζί με το κανάλι θα είναι 240.000 τμ. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί θα γίνει προορισμός και η ιδέα ότι έχουμε ένα μεγάλο πάρκο δίπλα στη θάλασσα είναι πολύ σημαντική.Η φύση είναι μέρος της σύνθεσης.
Το δεύτερο τμήμα του κτηρίου, διότι δεν είναι απλά κτήριο, είναι ένας τόπος, είναι η Αγορά. Όλα ξεκίνησαν από την Αγορά, η ιδέα ότι χρειαζόμαστε μια πλατεία. Εφόσον είμαστε στην Ελλάδα είπαμε ότι είναι η Αγορά, γιατί είναι κάτι παραπάνω από μια πλατεία. Είναι ένας χώρος δημοκρατίας, συζήτησης, απόλαυσης, ανταλλαγής. Έτσι, προσθέτουμε αυτή τη μικρή Αγορά, είναι περίπου 40x40 μ, στο κέντρο του χώρου δίπλα στο νερό, στο κανάλι και από εκεί εισέρχεσαι στη βιβλιοθήκη ή στην όπερα. Η όπερα, όπως ξέρετε, έχει και χορό, μουσική σκηνή και όλα αυτά και η μουσική είναι η πιο όμορφη εμπειρία που μπορούν να έχουν οι άνθρωποι.Η βιβλιοθήκη είναι μεγάλη πρόκληση. Το να σχεδιάζει κανείς μια βιβλιοθήκη σήμερα, μια καινούρια βιβλιοθήκη, είναι μεγάλη πρόκληση, γιατί πάντα ήταν έτσι. Η πρώτη μου βιβλιοθήκη ήταν το 1977 όταν χτίσαμε την καινούρια βιβλιοθήκη στο Παρίσι για το Κέντρο Pompidou. Ήταν τελείως διαφορετική, ανοιχτή στο κοινό, προσβάσιμη, όλοι μπορούν να πάρουν ένα βιβλίο και να το αφήσουν στο τραπέζι, η αίσθηση της ανακάλυψης. Μετά κάναμε τη Βιβλιοθήκη Morgan στη Νέα Υόρκη. Ήταν κάτι διαφορετικό, αλλά αυτό εδώ θα είναι φανταστικό, γιατί έχουμε βιβλία, έχουμε σύνδεση με τον υπόλοιπο κόσμο. Θα είναι ό,τι θα έπρεπε να είναι μια βιβλιοθήκη σήμερα. Ένα κέντρο γνώσης, εκπαίδευσης, σύνδεσης με τον υπόλοιπο κόσμο.Οπότε έχουμε αυτές τις δυο λειτουργίες, μουσική και βιβλιοθήκη, και μπορείς να πας στην κορυφή του κτηρίου, που μπορείς να πας με ανελκυστήρα από την Αγορά ή να περπατήσεις από το πάρκο. Το πάρκο θα είναι πολύ ομαλό, όπως φαίνεται και στη μακέτα, έχει κλίση μόλις 5%, όπως συναντάει κανείς και στους δρόμους συνήθως.
Μετά βρίσκεσαι στο αναγνωστήριο. Θα δείτε και στο βίντεο, το αναγνωστήριο είναι μαγικός χώρος, είναι πάνω από όλα, πετάει πάνω από το έδαφος. Από τη μια πλευρά βλέπεις τη θάλασσα, από την άλλη την πόλη και την Ακρόπολη και αυτό το αναγνωστήριο θα είναι μέρος συνάντησης, αλλά όχι μόνο για ανθρώπους, γιατί εκεί η Βιβλιοθήκη της Αθήνας θα έρχεται σε επαφή με όλες τις βιβλιοθήκες του κόσμου, αυτό είναι μεγάλη καινοτομία.
Έτσι, θα γίνει ένα πραγματικό όργανο ανταλλαγής, θα συνδέσει την Αθήνα με όλα τα μεγάλα ιδρύματα. Όλο το δώμα του κτηρίου, δηλαδή το αναγνωστήριο, καλύπτεται από ένα μεγάλο ιπτάμενο χαλί, ή μια μεγάλη ιπτάμενη στέγη. Δεν είναι απλά στέγη, είναι μια ομπρέλα, ένα αλεξήλιο. Το αλεξήλιο είναι ίσως πιο ταιριαστό στην Αθήνα, αλλά γενικά είναι ένα στέγαστρο για ενέργεια. Έτσι, το κτήριο αναπνέει, δουλεύει με την ενέργεια και το στέγαστρο αυτό είναι 100 επί 100 μέτρα, αλλά είναι κάτι πολύ ενδιαφέρον, γιατί θα υπολογίζουμε πόση ενέργεια μπορούμε να συλλέξουμε από τον ήλιο κάνοντας αλλαγές και δουλεύοντας με διαφορετικά στέγαστρα. Θα τοποθετήσουμε το καλύτερο που μπορούμε να βρούμε αύριο, όταν ξεκινήσουμε, όχι αύριο, αλλά σύντομα όταν ξεκινήσει η κατασκευή. Οπότε, αυτή η ιδέα ότι η ενέργεια και ο ήλιος είναι μέσα στο παιχνίδι προσθέτει σε όλο το έργο μια πολυπλοκότητα.
ΑΠΟ ΥΠΟΤΙΤΛΟΥΣ ΣΕ ΒΙΝΤΕΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
“Με ενθουσιάζει η κατασκευή ενός πολιτιστικού κέντρου, όχι επειδή είναι απλά κάτι εντυπωσιακό, αλλά επειδή στην πραγματικότητα τα πολιτιστικά κέντρα προσδίδουν στις πόλεις ένα ιδιαίτερο σημαντικό νόημα. Στην Αθήνα, αυτό το κέντρο πολιτισμού θα γίνει ένας τόπος ανακάλυψης, ένας τόπος εξερεύνησης. Είναι καταπληκτικό. Με το έργο αυτό δεν υμνούμε τη δύναμη, δεν επιδεικνύουμε τον πλούτο. Απλά, θέλουμε να αναδείξουμε το γεγονός ότι το κτήριο πρέπει να «αναπνέει». Να αναπνέει στο ρυθμό του τόπου, ειδικά όταν βρίσκεσαι σε τέτοιες συνθήκες όπως της Αθήνας, όπου υπάρχει αύρα, άνεμος, ενέργεια και ήλιος. Η ιδέα ήταν να πάρουμε τη γη και να την ανυψώσουμε, δημιουργώντας αυτή την ανηφορική πλαγιά. Κάτω από αυτή την κλίση της γης αρχίζεις να σμιλεύεις καινα δουλεύεις και να δημιουργείς όλους τους χώρους. Έτσι, δημιουργήθηκε αυτή η ιδέα. Μια σχεδόν παιδική ιδέα, ότι πρώτα πρέπει να φτάσεις σε ένα επίπεδο, όπου εκεί συνειδητοποιείς πού βρίσκεσαι και απολαμβάνεις τα δυο βασικά στοιχείατης Αθήνας, αυτό της θάλασσας και της απεραντοσύνης της, ανακάλυψη, εξερεύνηση, ο Οδυσσέας και από την άλλη πλευρά ανακαλύπτεις την πόλη.Ανηφόρισε και τι βλέπεις στο βάθος; Δεν υπάρχει τίποτα, παρά μόνο ο ουρανός και το φως, είναι μαγικό. Περπατώντας στο πάρκο, το οποίο έχει μόλις 5% κλίση δεν συνειδητοποιείς ότι ανηφορίζεις. Στο τέλος του σύντομου αυτού ταξιδιού, βρίσκεσαι σε ύψος 30 μέτρων χωρίς καν να το αντιληφθείς. Από εκεί, το κτήριο φαίνεται να αιωρείται δίνοντας σου την αίσθηση ότι κάτω από αυτό, υπάρχει ένας χώρος συναθροίσεων. Η αγορά που βρίσκεται εκεί, είναι πραγματικά ουσιαστικό κομμάτι του έργου. Είναι ο πρώτος χώρος που συναντάς όταν έρχεσαι από την πόλη.
Έξω η διαφορετικότητα εξαφανίζεται, γιατί νιώθεις μέλος της κοινότητας. Η ιδέα της αγοράς ταιριάζει απόλυτα με την ιδέα της δημιουργίας της νέας βιβλιοθήκης. Γιατί η βιβλιοθήκη είναι αλληλένδετη με τη γνώση. Η γνώση είναι η τέχνη του να κατανοείς αυτό που είναι διαφορετικό από όσα ήδη ξέρεις. Είναι η τελειότερη μηχανή για την καλλιέργεια της ανεκτικότητας. Η τέχνη και ο πολιτισμός είναι σημαντικές έννοιες, γιατί δημιουργούν sτους ανθρώπους την αίσθηση ότι κάπου ανήκουν. Ότι ανήκουν στην ίδια κουλτούρα, τον ίδιο τόπο. Μέσα στη βιβλιοθήκη υπάρχουν εκατομμύρια βιβλία. Και όχι μόνο βιβλία αλλά και δυνατότητες διασύνδεσης με τον υπόλοιπο κόσμο. Μοιάζει σχεδόν ακατόρθωτο να κατανοήσουμε την έννοια του κάλλους, αλλά δε χάνουμε τίποτα να προσπαθήσουμε. Για μένα η ομορφιά στην αρχιτεκτονική προέρχεται από τον παλμό, την ελαφρότητα, τη διαφάνεια, την προσβασιμότητα, την ορατότητα, τη διαύγεια, και όλα αυτά συνυπάρχουν για τη δημιουργία ενός χώρου. Χώρου, που οι επισκέπτες αισθάνονται σαν στο σπίτι τους, αλλά και μέλη της ίδιας κοινότητας. Είμαι Ιταλός, αγαπώ την όπερα, αγαπώ τη μουσική. Σχεδιάζουμε ένα χώρο για όπερα, αλλά όχι μόνο, γιατί έχουμε και άλλους
χώρους για μουσική, όπως είναι η αγορά. Είναι λοιπόν χώρος για μουσική. Η μουσική είναι πιθανότατα η τέχνη που καλλιεργεί περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τέχνη την ανεκτικότητα.
Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος βρίσκεται πολύ κοντά στο νερό. Το νερό είναι ένα από τα στοιχεία της φύσης. Το νερό για μένα σημαίνει φαντασία, πιο συγκεκριμένα. Είναι κάτι μαγικό. Κάτι που ενώνει τους ανθρώπους, σαν μια λίμνη. Αν το κτήριο αγαπηθεί, θα αγαπηθεί για πολύ καιρό, κάτι πολύ θετικό για την Αθήνα. Το Ίδρυμα θα έχει κάνει μια πολύ καλή δουλειά. Νιώθω κατά συνέπεια μεγάλη ευθύνη να κατασκευάσω ένα κτήριο που θα αγαπηθεί από τον κόσμο. Και πιστεύω ότι πιθανότατα αυτό θα συμβεί.”
