Καταστροφές που Αρέσουν

Την αφορμή μου έδωσε μια φίλη, που τελειώνει το μεταπτυχιακό της πάνω στην "πρόληψη φυσικών καταστροφών". Μου 'λεγε για τη διπλωματική της εργασία, που 'ναι σχετική μ' ένα σενάριο καταστροφικού σεισμού σε συγκεκριμένο, άξιο μιας τέτοιας μελέτης, κοσμοπολίτικο νησί. Τέτοια "σενάρια" φέρνουν κάτι από Χόλιγουντ, κι είναι ενταγμένα απαραίτητα σε κάτι μυστήρια νεφελώματα που 'χουν τη γενική ονομασία "ευρωπαϊκό πρόγραμμα". Υπάρχουν άραγε αντίστοιχα τμήματα "πρόληψης ανθρωπογενών καταστροφών"; Αυτές γιατί παραμένουν εκτός ακαδημίας, έρευνας και τεχνολογίας; Μπορεί, όμως, να κρύβονται πίσω από τίποτα (αρχαιοπρεπείς) κωδικές ονομασίες "σχεδίων έκτακτης ανάγκης" και, σίγουρα, δεν ανήκουν στην πολιτική (civil) σφαίρα της αρχιτεκτονικής.

Μετά τις γενικότητες η φίλη πρόσθεσε, ότι οι πυρκαγιές δεν τη συγκινούν και τόσο. Όσο για τις πλημμύρες, δεν της αρέσουν καθόλου. Προτιμά έναν γερό σεισμό, με τα συμπαρομαρτούντα. Τη θεωρώ ευαίσθητη επιστήμονα, και διαθέτει σίγουρα πολύ χιούμορ. Ελλοχεύει κάποιου είδους (επιστημονική μόνο) διαστροφή σε τέτοιες προτιμήσεις; Έπειτα, σκέφτηκα την ορθοκανονικότητα των δικών μας αρχιτεκτονικών "πρότζεκτ".

Πάντως, εκεί που οργιάζει η καταστροφή είναι στις οθόνες. Προς το παρόν, μόνον ως περιεχόμενό τους. Όλος ο κλάδος της αναλογικής και ψηφιακής φιλμογραφίας, μέχρι τα πιο τελευταία σοφιστικέ βιντεο-ηλεκτρονικά παιχνίδια, κατακλύζεται από σενάρια πάνω στο ξέσπασμα της βίας των φυσικών ή/και των κοινωνικών φαινομένων. Ο ίδιος κλάδος μπερδεύεται στο βιομηχανικό σύμπλεγμα της παραγωγής λογισμικού με την αναψυχή και την εκπαίδευση, που 'ναι κι ο προπομπός της "ηλεκτρονικής επανάστασης" στις τελευταίες γωνιές του πλανήτη. Σε πολλές πτυχές του, το σύμπλεγμα δύσκολα ξεχωρίζει απ' τη  "βαριά" σκιά του, που αφορά κατά βάση πυραύλους, κάμερες και "προληπτικά" χτυπήματα (σε πραγματικό χώρο).

Τι σημαίνει, δηλαδή, το να μπορείς να ξαναπαίξεις στην οθόνη σου την καταστροφή του Βούκοβαρ; Ή να "παίζεις" μέσα στο (σημερινό) Πολεοδομικό Συγκρότημα της Βαγδάτης; Γιατί όχι κι ένα γκέιμ για το "ΠΣΘ" με την "υποστήριξη" του Οργανισμού Θεσσαλονίκης, του ΤΕΕ/ΤΚΜ, του ΣΑΘ και του ΑΠΘ...

Η εκπαίδευση, μέσ' από τις ηλεκτρονικές πια προσομοιώσεις, φτιάχνει μόνο καλούς χειριστές; Φτιάχνει μόνο καλούς διερευνητές των δυνατοτήτων ενός αλγόριθμου; Είναι μόνο εθελοντική εργασία για τη συλλογική αναβάθμιση κάποιου προγράμματος; Το πιο ακριβό, όμως, "μπόνους" είναι μια καινούργια υπόσχεση για τη δυνατότητα πρόσβασης στ' άδυτα του "script". Αφήνω τη νέα μυσταγωγία που 'χει στηθεί γύρω από τη "συγγραφή" του προγράμματος και τους εκλεκτούς της "γλώσσας" του.

Το σχεδιαστικό "πρότζεκτ" και το "σενάριο" πρόληψης μπορεί να επεξεργάζονται διαφορετικές εικόνες: το ένα της δημιουργίας, το άλλο της καταστροφής. Ωστόσο, και τα δύο έχουν για θέμα τους το μέλλον και ποντάρουν σ' αυτό. Ως παίγνια, λοιπόν, τα "πρότζεκτ" και τα "σενάρια" έχουν ένα κοινό υπόστρωμα: την (ηλεκτρονική) προσομοίωση. Υπάρχει, αφενός, η πιο εμφανής πλευρά του μέσου, δηλαδή η προσομοίωση ως εργαλείο. Συνυπάρχει, όμως, κι η άλλη λειτουργία της προσομοίωσης ως περιβάλλοντος, ως συνθήκης, ως συνολικής κι αποκλειστικής αντίληψης των πραγμάτων [κι επέμβασης σ' αυτά].

Απ' αυτήν τη σκοπιά, οι σχεδιαστικές προβολές στο μέλλον δεν είναι μόνο εκλεπτυσμένες προσομοιώσεις ενδεχομένων [απ' τις οποίες έχει εξαχθεί η στροφή κατά]. Υπονοούν τη δυνατότητα βίωσης του κόσμου ως προσομοίωμα. Δηλαδή, την εξοικείωση με την αναπαράσταση και το παίξιμο της ζωής ως ένα είδος απομίμησής της σε πραγματικό χώρο και χρόνο.

Πάρτε τους νέους τρόπους αναπαράστασης του (σχεδιαστικού) αντικειμένου, που 'ναι πλέον πέραν της κάτοψης ή της τομής. Animation! "Πρότζεκτ" σαν βίντεο παιχνίδια, σαν διαφημιστικά σποτ καλύτερα αδιαχώριστα πια απ' το θέαμα. Νιώθεις σαν να βρίσκεσαι μέσα στα σκηνικά ενός διαφημιστικού μακράς διάρκειας. Μπορεί να 'σαι κομπάρσος ή, υπό όρους, ακόμα και πρωταγωνιστής. Ποιο προϊόν διαφημίζεται; Μα, η ίδια η ...ζωή μέσα, όμως, απ' τη σκηνοθεσία της ίδιας της πραγματικότητας. Γι' αυτό και τα σύγχρονα (σχεδιαστικά) αντικείμενα είναι τόσο "στημένα". Δεν είναι παρά κάποιο "πάγωμα" (ένα "frame") μέσα στη ροή της σκηνοθεσίας μιας "animation". Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για κάποια θεατρική ("σκηνική") σύμβαση, αλλά για σύμβαση με την ίδια την πραγματικότητα (ως "θεάτρου" ή "σκηνής"). Για στήσιμο (του παιχνιδιού) της ίδιας της πραγματικότητας. Δεν πρόκειται καν για κάποια μυθοπλαστική παραδοχή, αλλά για "scripting" του βίου στον βιοπληροφορικό κώδικα.

Πόσο δύσκολο είναι πια να ξεπηδήσει το σκηνικό "σετ" μιας ηλεκτρονικής προσομοίωσης (είτε απ' τα ειδικά εφέ μιας ταινίας, ενός βίντεο κλιπ, ενός διαφημιστικού σποτ, είτε απ' το εφέ σκέτο ενός κομπιούτερ γκέιμ) στον πραγματικό χώρο; Ενώ, όπως έχουμε δει, όταν ένα κτιριακό (ή αστικό, ή τοπιακό) κόμπλεξ μεταφέρεται στην οθόνη, αυτό γίνεται μάλλον για να βασανιστεί μ' όλους τους δυνατούς τρόπους. Διαφορετικά, δύσκολα θα 'ταν πιο θεαματικό.

Αφήνουν όλ' αυτά ανεπηρέαστο τον σύγχρονο σχεδιασμό; Ή οι "λειτουργοί" του είναι τόσο ακέραιοι χαρακτήρες; Περνούν μήπως καμιά ειδική εκπαίδευση αντοχής για τα κρατητήρια της εικονικότητας; Πόσο απέχει η "πραγματοποιημένη" αρχιτεκτονική από τέτοιες υπερπαραγωγές και σόου; Υπάρχει έξοδος απ' τον σχεδιασμό ως στήσιμο ("staging") της πραγματικότητας; Ευτυχώς, σώζει την κατάσταση εκτός σκριπτ και σεναρίου η παγερή αδιαφορία του κελύφους για τις ανθρώπινες προθέσεις, όπως κι η αμοιβαία έλξη του με την εντροπία (στη φύση και στην κοινωνία). Καθιστούν τον σχεδιασμό έρμαιο, και τον περιμένουν στη γωνία.

Σχεδιάζεται, λοιπόν, προβάλλεται πάντα το καλύτερο απ' το καλύτερο. Δεν πρόκειται μόνο για κάποιο έτοιμο προϊόν, αλλά εννοείται ρητά κάτι το "φτασμένο". Ίσως όχι "ολοκληρωμένο" και "τελειωμένο", αλλά σαν κάτι που 'χει ήδη παιχτεί ο χρόνος του. Γι' αυτό είναι ανυπόφορο κι εφιαλτικό. Στην ουσία δεν μπορείς να παίξεις παρά μόνο να προκαλέσεις την τύχη σου. Σερβίρεται, βέβαια, ως αδιαμφισβήτητο κι ανυπέρβλητο δεδομένο.

Και μετά τη βόλτα σου στη σχεδιασμένη πραγματικότητα της προσομοιωμένης πόλης μιας πόλης stage, γυρνάς στο εξίσου μελετημένο δωμάτιό σου. Αρχιτεκτονικές αποστολές απ' το μέλλον ίσως σ' ανακαλύψουν ανάμεσα σε φυλές χαμένες στα βάθη της εικονικότητας. Ίσως, πάλι, σε βρουν χαμένο ερευνητή μπροστά σ' απολιθώματα του σκριπτ, σ' αινιγματικά αλγοριθμικά συμπλέγματα, σε ίχνη ντιενέι ιεροτελεστιών. Μπορείς, ακόμα, μετά τη βόλτα σου ν' αρχίσεις μπροστά στην οθόνη πάντα να πυροβολείς. Κατά προτίμηση, αλλόθρησκους, αλλογενείς, κι ό,τι "άλλο" κυκλοφορεί  χωρίς ν' αποκλείονται άλλοι στόχοι, πιο γνώριμοι. Και να ετοιμάζεις, π.χ., τα βαλκάνια για χωροταξική και πολεοδομική ανασυγκρότηση. Είσαι έτοιμος για σχεδιασμό με την ομπρέλα κάποιου "προγράμματος". Είσαι έτοιμος να μεταφέρεις τον σχεδιασμό σαν ειρήνη μ' άλλα μέσα, ή σαν "μη πόλεμο"  όπου δει. Είσ' απλά επικίνδυνος είτε σχεδιάζεις το γκέιμ είτε το απολαμβάνεις εντός του.

Η προσομοίωση βγαλμένη στον δρόμο γίνεται διπλά απασφαλισμένη. Πρόκειται για τον κίνδυνο της ίδιας της εικονικότητας, μόλις ξεφύγει απ' το πειραματικό εργαστήριο. Επειδή, όμως, αυτή η ίδια είναι το πείραμα και το εργαστήριο, κανένα μέτρο δεν είναι δυνατόν να την προλάβει ή να την αποτρέψει. Πρόκειται, απλά, για το νέο τύπο ατυχήματος.

noir

Οι μικρές, ή μεγαλύτερες, καταστροφές του κελύφους, ακόμα κι η παραμικρότερη φθορά, έχουν όλα τα χαρακτηριστικά μιας στιγμής και μιας κίνησης απελευθέρωσης. Είναι "στιγμές" απελευθέρωσης, πριν απ' όλα απ' τη σκοπιμότητα και την προθετικότητα που υπαγορεύει η αγία βιτρουβιανή τριάδα. Στερεότητα, χρησιμότητα και καλαισθησία είναι ο κλασικός νάρθηκας της τάξης και της οργάνωσης του κοινωνικού στον οποίον, ω τι σύμπτωση, εφαρμόζει κι η αρχιτεκτονική. Οι ατυχίες του κελύφους είναι, επίσης, "κινήσεις" απελευθέρωσης απ' τη δυναστεία της μορφής και του νοήματος στην αρχιτεκτονική των κοινωνικών ιεραρχήσεων κι ιεραρχιών. Κρατούν ζωντανή τη δυνητικότητα και την αμφισημία  την πολυσημία του γίγνεσθαι.

Επειδή, λοιπόν, η παλιά κουβέντα για την «απόλαυση του κτισμένου» έχει κι αυτή γίνει μέρος της γενικότερης επιχείρησης για τη «διόρθωση του κόσμου» και την «ανακατασκευή της φαινομενολογίας της αντίληψης σύμφωνα με τη μηχανή» (Virilio). Επειδή η ίδια η απόλαυση έχει περιέλθει εν πολλοίς στις πρακτικές του μάρκετινγκ και στις τεχνικές της προσομοίωσης. Επειδή, μ' άλλα λόγια, η απόλαυση έχει υπαχθεί στη διαμεσολάβηση της επιθυμίας και στην προεξόφληση της κοινωνικής δυναμικής. Γι αυτό, η απόλαυση του κτισμένου καταλήγει (μέσω του κτισμένου) σ' αισθητικοποίηση της απόλαυσης μέχρι τελικής αναισθησίας.

Οι περιπέτειες του κελύφους κι, ευρύτερα, του (σχεδιαστικού και σχεδιασμένου) αντικειμένου δεν έχουν άλλο ισοδύναμο εκτός από την πραγματική ζωή. Δεν γίνεται ν' ανταλλαγούν με καμιά προσομοίωση. Ας το δούμε κι αλλιώς: η "δεύτερη ζωή" κι η εικονικότητα δεν θα 'χαν λόγο ύπαρξης, αν δεν συνέβαινε η γυμνή κατάσταση του αντικειμένου. Η αιώνια επιστροφοδοσία του αλγοριθμικού σχεδιασμού δεν θα 'χε νόημα χωρίς τη μοιραιότητα του "συμβάντος". Έτσι, η "κατάσταση" του αντικειμένου εμπεριέχει και τη "στιγμή" και την "κίνηση" απελευθέρωσης, είναι τώρα και δυνάμει. Η "στιγμή" με την υπαρξιακή σημασία, η "κίνηση" με την όποια ιστορική σημασία.

Η αρχιτεκτονική είναι συνδεδεμένη αυτονόητα με την "ελπίδα" και την "πρόοδο". Σε κάποιες φάσεις έφτασε να πιστέψει ότι μπορεί ν' αλλάξει τον κόσμο και την κοινωνία. Μπορεί ν' αλλάξει, ωστόσο, η ίδια. Να κάνει, δηλαδή, την ανάγκη φιλότιμο και ν' ανοιχτεί στον κόσμο και στην κοινωνία. Χωρίς τις προϋποθέσεις και τους αποκλεισμούς που επιβάλλουν η ελπίδα κι η πρόοδος. Διαφορετικά, καταλήγει να περιποιείται το άψυχο σώμα της ιστορίας.

Αντί να προσπαθεί να γίνει διάφανη, μπορεί να στραφεί προς τη ...σκιά της. Προσπάθησα να φωτίσω ελάχιστα την έλξη και τη σαγήνη, που αναδύονται απ' το noir της αρχιτεκτονικής. Στη "στιγμή" και την "κίνηση" του αντικειμένου αναγνωρίζεται ένας τρόπον τινά ανθρωπογενής (δηλαδή κοινωνικός) σπασμός. Είν' αυτή άραγε η «ηδονή» της αρχιτεκτονικής; [01]

Γιώργος Κουτούπης, αρχιτέκτων


Σημείωση
[01]  Προσπάθησα, ακόμα, να ερμηνεύσω Φατούρο. Βλ. το Δημήτρης Α. Φατούρος, "Τα Όρια του Φόβου ή η Ηδονή της Αρχιτεκτονικής", περ. Θέματα Χώρου + Τεχνών, Αθήνα, 2006, τ. 37, σ. 12-13.

Υποσημείωση
Το κείμενο γράφτηκε πριν απ' τον σεισμό της Αϊτής. Μετά τον Εγκέλαδο, ενέσκηψε Χίλαρι ως προάγγελος, αυτή, ανθρωπιστικής βοήθειας με μύριους αμερικανούς πεζοναύτες (σε πρώτη φάση). Είναι σαν, ακόμα κι οι "φυσικές" καταστροφές να 'χουν προληπτικά σχεδιαστεί για την ανακούφιση που φέρουν οι ανθρωπιστικές ...επεμβάσεις.