Μοντερνισμός με ανθρώπινο πρόσωπο

της Χαράς Τζαναβάρα

 
Ο Νίκος Βαλσαμάκης αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, όχι μόνο στο στίβο της αρχιτεκτονικής που υπηρετεί από τις αρχές της δεκαετίας του '50. Πνεύμα ανήσυχο, όλ' αυτά τα χρόνια στρώθηκε στη δουλειά «για να νικήσει και τον εαυτό του», όπως θα έλεγε ο Αρης Κωνσταντινίδης.

Επέλεξε συνειδητά να αποφεύγει τη δημοσιότητα επιμένοντας να κριθεί αποκλειστικά από το έργο του. Και δεν έχει και λίγες αφορμές. Ηταν αυτός που ανανέωσε την ιδέα της πολυκατοικίας και εφάρμοσε πρώτος στη χώρα μας πρωτοποριακές τεχνικές στη δόμηση, όπως η κρεμαστή γυάλινη πρόσοψη. Μαζί με τον Τάκη Ζενέτο καταγράφονται ως πρωτοπόροι μοντερνιστές, με καθοριστική συμβολή στην προσαρμογή των επιταγών του διεθνούς κινήματος στα ελληνικά μέτρα. Υποδειγματικές είναι οι μονοκατοικίες που σχεδίασε.

Εξαίρεση στη σταθερή αποχή του από τη δημοσιότητα αποτελεί η επικείμενη ομιλία του στο Μέγαρο Μουσικής, στις 10 Οκτωβρίου. Μάλιστα θα μιλήσει μετά τις βεντέτες του παγκόσμιου αρχιτεκτονικού star system, τη Ζάχα Χαντίντ και τον Ρεμ Κούλχας. Εχει ενδιαφέρον αυτή η εναλλαγή ομιλητών, αφού ο Νίκος Βαλσαμάκης στέκεται με κριτική διάθεση απέναντι στο «νέο κύμα» της αρχιτεκτονικής. Κρατά αποστάσεις ασφαλείας από «κτίρια που φαίνονται να καταρρέουν ή είναι σαν τρακαρισμένα αυτοκίνητα».

Ακόμη και με αυτή την αφορμή, αρνείται σταθερά να δώσει συνεντεύξεις... Θα επιχειρήσουμε λοιπόν να σκιαγραφήσουμε το πορτρέτο του μέσα από τις απόψεις διακεκριμένων συναδέλφων του, και κυρίως μέσα από την ομιλία του στην τελετή που οργάνωσε πριν από τέσσερα χρόνια το Πολυτεχνείο για να τον ανακηρύξει επίτιμο διδάκτορα της Αρχιτεκτονικής Σχολής.

Δέκα χρόνια πριν, είχε τιμηθεί με τον ίδιο τίτλο από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εχει άλλωστε εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην 5η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία, καθώς και σε πολλές εκθέσεις στο εξωτερικό. Κορυφαία διάκριση, το Αριστείο Καλών Τεχνών που του απένειμε η Ακαδημία Αθηνών.

Φοιτώντας στο Πολυτεχνείο, ο Βαλσαμάκης ποτίστηκε με τις θεωρητικές αναζητήσεις των Μιχελή και Παπανούτσου, μαθήτευσε δίπλα στον ελληνιστή Δημήτρη Πικιώνη, αλλά δεν έμεινε στα «πικιώνικα». Γνώρισε παράλληλα τις αρχές των ιερών τεράτων του μοντερνισμού, των Le Corbusier, Mies van der Rohe και F.L. Wright, στις οποίες προσεχώρησε διακηρύσσοντας όμως ότι «πρέπει να παρακολουθούμε τις νέες τάσεις, αλλά δεν πρέπει να αντιγράφουμε άκριτα». Δείχνει να νοσταλγεί την εποχή που η αρχιτεκτονική ασκείτο στο σχεδιαστήριο, με «Ταυ» και ραπιτογράφο, παρόλο που χρησιμοποιεί την τελευταία λέξη της τεχνολογίας.

Εκτιμά ότι κάθε σπίτι είναι «ένα αντικείμενο φτιαγμένο για ανθρώπους, με αληθινά προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν». Επικαλείται το παράδειγμα της περίφημης εξοχικής κατοικίας δίπλα στο ποτάμι στο Ιλινόις, που είχε σχεδιάσει στις αρχές της δεκαετίας του '60 ο Mies και έχει εκθειαστεί ως υπόδειγμα μινιμαλισμού από τον κορυφαίο θεωρητικό της αρχιτεκτονικής Frampton. Σχεδιάστηκε με μεγάλα ανοίγματα ώστε να καταργούνται τα όρια ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό ενός σπιτιού, να εξασφαλίζεται ο άπλετος φυσικός φωτισμός. Ωστόσο το σπίτι αυτό, όπως σημειώνει με νόημα ο κ. Βαλσαμάκης, δεν κατοικήθηκε ποτέ γιατί δεν εξασφάλιζε ιδιωτικότητα στους ενοίκους και το αίσθημα ασφάλειας. Τελικά πουλήθηκε στο κράτος για να λειτουργήσει ως ένα αρχιτεκτονικό μουσείο! Θεωρεί, όχι μόνον στα λόγια, πως «καλό είναι το σπίτι στο οποίο ζει κανείς καλά» και θέτει ως κριτήριο την «αρμονική σχέση της αρχιτεκτονικής φιλοδοξίας και των ατομικών αναγκών». Υπογραμμίζει πως οι αρχιτέκτονες κάνουν οικοδομική και σπεύδει να προσθέσει: «Αν η οικοδομική βγει τόσο καλή που να είναι τέχνη, αυτό είμαι μια άλλη ιστορία». Επισημαίνει ότι για ένα τέτοιο αποτέλεσμα πρέπει να συμπέσουν πολλοί παράγονες, εννοώντας κυρίως τον καλό αρχιτέκτονα αλλά και τον ιδιοκτήτη ή τον επιχειρηματία. «Εντάξει, να κάνεις την τέχνη σου, αλλά ο άλλος δεν σου εμπιστεύεται τα χρήματά του για να κάνεις το άγαλμα του αρχιτέκτονα», συνηθίζει να λέει. Είναι άλλωστε κάτι που εφάρμοσε ο ίδιος με συνέπεια.

Από την πρώτη του δουλειά έδωσε το δικό του «στίγμα»: Η πολυκατοικία στη διασταύρωση της Β. Σοφίας με τη Σεμιτέλου -κατασκευή του 1951, όταν ήταν τριτοετής φοιτητής- είναι χαρακτηριστική. «Η αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας δεν θα είναι ίδια από εδώ και εμπρός. Οσοι ακολούθησαν, αναγκαστικά βάδισαν στα ίχνη του Βαλσαμάκη», σημειώνει ο καθηγητής Δημήτρης Φιλιππίδης («Νεοελληνική αρχιτεκτονική», εκδόσεις «Μέλισσα»). Ολα τα έργα του σε αυτή την κατηγορία είναι ξεχωριστά, με κοινό σημείο αναγνώρισης την εθελοντική «υποχώρηση» της οικοδομής από την οικοδομική γραμμή και τη δημιουργία πρασιάς, επιλογή που αν είχε βρει μιμητές στη χρυσή εποχή της αντιπαροχής, η πρωτεύουσα θα είχε πολύ πιο φιλική όψη.

Ξεχωριστός και ο σχεδιασμός του και για την αλυσίδα των ξενοδοχείων «Αμαλία» στη δεκαετία του '60. Τα κτίρια στην Αθήνα, τους Δελφούς και το Ναύπλιο συνιστούν ιδιαίτερη «σχολή», που στέκεται με αξιώσεις ανάμεσα στα «Ξενία» του Αρη Κωνσταντινίδη που είχαν προηγηθεί και το «συνομήλικό» τους «Χίλτον» που σηματοδοτούσε την εποχή της χλιδής. Ειδικά για το κτίριο στη λεωφόρο Αμαλίας, η καθηγήτρια του πανεπιστημίου Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ στα «Δοκίμιά της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής» (έκδοση του Ιδρύματος Κωστόπουλου) σημειώνει ότι δεν υπήρξε νεωτεριστικό για την εποχή του, αλλά χαρακτηρίζεται από «τις αρμονικές αναλογίες του, την αξιοπρόσεκτη αντοχή του στο χρόνο και τη διακριτική του παρουσία».

Δεκαετίες αργότερα, ο Νίκος Βαλσαμάκης, πιστός στην... απιστία του απέναντι στις ίδιες τις δημιουργίες του, σχεδιάζει το υποδειγματικό τουριστικό χωριό «Δαίδαλος» στην Κω. Το έργο που χαρίζει άλλη μια πρωτιά, αφού το 1992 αποτελεί την πρώτη ελληνική υποψηφιότητα στα βραβεία «Mies van der Rohe», τον κορυφαίο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό στην Ευρώπη.

Η ενασχόλησή του με κτίρια μεγάλης κλίμακας έχει και άλλους σημαντικούς σταθμούς. Με νεωτεριστική διάθεση σχεδιάστηκε στα τέλη δεκατιας του '50 το κτίριο γραφείων στην πλατεία Καπνικαρέας, όπου εγκαινιάστηκε στη χώρα μας η διεθνής μορφολογία κρεμαστής γυάλινης πρόσοψης. Χρόνια αργότερα θα «μιλήσει» και πάλι, αυτή τη φορά στο κεντρικό κτίριο της Τράπεζας Πίστεως στην οδό Σταδίου. Ενα κτίριο-ορόσημο που, σύμφωνα με την κ. Φεσσά, «συμπαγές, επιβλητικό και με αρμονικές αναλογίες, εκφράζει το αντιμοντέρνο πνεύμα της εποχής του».

Σε αρμονία με το τοπίο

Η απογείωση της όλης φιλοσοφίας του για την αρχιτεκτονική καταγράφεται στις μονοκατοικίες. «Εντυπωσίασαν, όπως και οι πολυκατοικίες του», μας πληροφορεί ο Δ. Φιλιππίδης, που εντοπίζει της επιρροές του Mies αλλά καταγράφει και την ιδιαιτερότητά τους να συνδέονται με το τοπίο, να συνδυάζουν με ιδιαίτερο τρόπο το γυαλί, κατ' εξοχήν δείγμα του μοντερνισμού, με τις πρωτόγονες λιθοδομές καταφέρνοντας να εκφράζουν το πνεύμα του τόπου.

Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η κατοικία του στη Φιλοθέη, η οποία περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Εκατό κατοικίες εκατό ευρωπαίων αρχιτεκτόνων του 20ού αιώνα», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Taschen». Το γεγονός ότι οι ιταλοί επιμελητές όχι μόνον περιέλαβαν το σπίτι του Βαλσαμάκη στην ανθολογία τους, αλλά το επέλεξαν για την εικονογράφηση του εξωφύλλου τιμά και την ελληνική αρχιτεκτονική, γράφει η κ. Φεσσά στο άρθρο της «Ο Νίκος Βαλσαμάκης περνάει στην ιστορία της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής», στο περιοδικό «Αρχιτέκτονας».

Δεν είναι μια από τις εκδόσεις του συρμού, αφού αποτελεί πρωτοβουλία της αρχιτεκτονικής του Μιλάνου, με κοινοτική χρηματοδότηση και στόχο την προώθηση της ιδέας των μουσείων-κατοικιών αρχιτεκτόνων που θα είναι ανοικτά στους ειδικούς και το κοινό. Είναι μια ανθολογία κορυφαίων αρχιτεκτόνων με σπίτια που σχεδίασαν για τον εαυτό τους, που περιλαμβάνονται μυθικά ονόματα, όπως των Le Corbusier, Alvar Aalto, Walter Cropius, Erich Mendelson, Otto Wagner και ο Νίκος Βαλσαμάκης αποτελεί τη μοναδική ελληνική παρουσία.

Δείγμα της μινιμαλιστικής αρχιτεκτονικής του '60, η κατοικία στη Φιλοθέη είναι ένα εσωστρεφές κτίριο που προστατεύεται από το δρόμο με συμπαγή τοίχο και ανοίγει προς τον κήπο με μεγάλα συρόμενα υαλοστάσια. Η αειθαλής γοητεία της κατοικίας συμβαδίζει με τον απλό τρόπο ζωής των ενοίκων του, του Νίκου και της γυναίκας του Μαρίας, που είναι και αυτή αρχιτέκτων. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού ο Νίκος Βαλσαμάκης ζει και αναπνέει με την αρχιτεκτονική.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 02/10/2005