Ξενότητα : αποδοχή ή αποκλεισμός

Το γεγονός της Αθήνας συνέβη τα ξημερώματα της τρίτης 10/05/2011 όταν δολοφόνησαν έναν άντρα 44 χρονών δυο μετανάστες για να του πάρουν την κάμερα που κρατούσε στα χέρια του. Ο άτυχος άντρας ετοιμαζόταν να πάει στην κλινική για τη γέννηση του δεύτερου παιδιού του. Τόπος του εγκλήματος, Ηπείρου και 3ης Σεπτεμβρίου, κέντρο Αθήνας. Δυο μέρες αργότερα ακολουθεί η εν ψυχρώ δολοφονία μετανάστη στα Πατήσια.

Το δεύτερο γεγονός αφορά την ψήφιση της απαγόρευσης της ισλαμικής μαντίλας σε όλους τους δημόσιους χώρους της Γαλλίας στις 11/4/2011. «Ένα πράγμα είναι σίγουρο» ανέφερε ο Αντρέ Γκερίν, πρόεδρος κοινοβουλευτικής επιτροπής αρμόδιας για το ευαίσθητο αυτό ζήτημα στη Γαλλία. «Στους δημόσιους χώρους που είναι ανοικτοί για το κοινό η ολοκληρωτική απαγόρευση της μαντίλας θα είναι απόλυτη», καθώς είναι «το ορατό σημείο ενός παγόβουνου μαύρης αντίδρασης». Πρόκειται για δυο γεγονότα, που σχετίζονται με την έννοια του ξένου, του αν-οίκειου. Η έννοια του ξένου, του αν-οίκειου, που παραπέμπει σε αυτό που είναι ανέστιο, εκτός οίκου, ή χωρίς οίκο υποδηλώνει όλους εκείνους, μετανάστες, πρόσφυγες, εξόριστους που καλούνται να βιώσουν τον αποκλεισμό, την ενσωμάτωση ή τη φιλο-ξενία ανάλογα με τον τρόπο αντίληψης της έννοιας του «ξένου» από τις χώρες-δέκτες τους.

Σε μια χώρα όπως η Γαλλία, με αποικιοκρατική ιστορία, όπου έχουν γίνει προσπάθειες για την υποδοχή και ένταξη των μεταναστών, έχουμε το γεγονός της απαγόρευσης της μουσουλμανικής μαντίλας στους δημόσιους χώρους. Από την άλλη σε μια χώρα όπως η Ελλάδα στην οποία αυτή τη στιγμή μεγαλώνουν οι μετανάστες μόλις της δεύτερης γενιάς κυρίως των βαλκανικών χωρών, έχουμε μια φοβερή εισροή «ξένων» από το 2001 και μετά, οι οποίοι δεν είναι μόνο από τα βαλκάνια, που παρ' όλες τις αρχικές δυσκολίες ένταξης, η κοινή βαλκανική καταγωγή, έκανε εν τέλει πιο εύκολη την «ελληνοποιήση» και συμβίωση μαζί τους, αλλά είναι άνθρωποι «ξένοι». Αλλο-χρωμοι και άλλο-θρησκοι από χώρες μακρινές, άγνωστες, δύσκολα αποκωδικοποιήσιμες. Σε μια κοινωνία λοιπόν όπως η ελληνική, σε μεγάλο βαθμό ανώριμη να κατανοήσει το «ξένο» και να το περιλάβει ουσιαστικά στις διαδικασίες της και τους θεσμούς της, καθώς το φαινόμενο της μετανάστευσης σε αυτή είναι καινούριο, συμβαίνει το διπλό αυτό φονικό, από «ξένους» και εν συνεχεία προς αυτούς, που μας κάνει να αναλογιστούμε που έγκειται το πρόβλημα της ξενότητας. Και στις δυο περιπτώσεις το «ξένο» αντιμετωπίζεται σαν απειλή. Στην περίπτωση της Ελλάδας η απειλή είναι γενικευμένη, και πηγάζει από τον προσδιορισμό του «ξένου» από την πλειονότητα σαν «κακό». Στην περίπτωση της Γαλλίας στο όνομα της κοινωνικής συνοχής, και ομοιομορφίας, μια χώρα θεωρητικά ώριμη, η οποία διακυβεύει την ελευθερία του λόγου και τα ανθρώπινα δικαιώματα προχωρεί στην κατάργηση της μαντίλας στους δημόσιους χώρους. Το ξένο φαίνεται σαν μια απειλή που πρέπει να τιθασευτεί.

Στην περίπτωση της ισλαμικής μαντίλας η γαλλική εξουσία είχε σαν σκοπό να βγάλει τη μαντίλα από τη μουσουλμάνα για να ενσωματωθεί στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό το σύμβολο της μουσουλμανικής πίστης, το hijab, θεωρείται ότι διαταράσσει την «κοινωνική συνοχή» και την ένταξη των γυναικών αυτών στην κοινωνία της Γαλλίας και γι' αυτό απαγορεύεται σε όλους τους δημόσιους χώρους. Αυτό το ζήτημα δίχασε τις παρατάξεις στη Γαλλία, ανάλογα με το πως προσέγγισε η κάθε ομάδα το θέμα. Οι φεμινίστριες τάχθηκαν υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, άρα υπέρ της διατήρησης της μαντίλας, ενώ κάποιες άλλες ομάδες θεωρούν πως η μαντίλα οδηγεί σε απομόνωση, τις γυναίκες που τη φορούν και είναι υπέρ της απομάκρυνσης της. Η πλειονότητα της κοινής γνώμης θεωρεί ότι οι γυναίκες που φορούν την μαντίλα διαλέγουν την ίδια την καταπίεση τους, απορρίπτοντας την ελευθερία να γίνουν «απελευθερωμένες γυναίκες». Είναι πάντως ένα ζήτημα πίσω από το οποίο κρύβεται η πολιτική στρατηγική του δυτικού κόσμου, δηλαδή η ισλαμοφοβική ανησυχία των Γάλλων, και ο φόβος άλωσης της ανεκτικής ευρωπαϊκής κουλτούρας. Ο «ξένος», σε αυτή την περίπτωση είναι η μουσουλμάνα γυναίκα που κρύβει το πρόσωπο της, πίσω από αυτό το πέπλο, σύμβολο της πίστης της, σύμβολο σεμνότητας και ντροπής. Το πέπλο αυτό είναι το σύμβολο της ξενότητας. Η απομάκρυνση του πέπλου και η αποκάλυψη του γυναικείου προσώπου οριοθετεί το πέρασμα από την σφαίρα της ξενότητας στη σφαίρα της ενσωμάτωσης και της ένταξης. Είναι ο όρος που τίθεται από την πλευρά της γαλλικής εξουσίας, της χώρας-δέκτη, για να μπορεί η μουσουλμάνα γυναίκα να ανήκει στο περιβάλλον που τη φιλοξενεί.

Η απομάκρυνση της μαντίλας τίθεται σαν όρος για την κοινωνική ένταξη της μουσουλμάνας γυναίκας στη Γαλλία. Αυτός είναι ο όρος για την αποδοχή του «ξένου». Αυτή η απόφαση της γαλλικής κυβέρνησης μπορεί να δεχτεί πολλές επικρίσεις. Πουθενά όμως σε αυτή την απόφαση δεν γίνεται λόγος για μη αποδοχή της μουσουλμάνας γυναίκας στη Γαλλία σε αντίθεση με την Ελλάδα που δεν μιλάμε σχεδόν καθόλου για όρους αποδοχής, καθώς δεν έχουμε ακόμη αποδεχτεί το «ξένο» για να μπορέσουμε να το τοποθετήσουμε. Και είναι αρκετό ένα ακραίο περιστατικό όπως αυτό της δολοφονίας του 44χρονου στο κέντρο της Αθήνας, για να επιβεβαιωθεί, ότι ο μετανάστης, ο ξένος, είναι πηγή μόλυνσης και παρασιτισμού και ότι δικαίως δεν είναι αποδεκτός. Η πράξη αυτή είναι ένα παράδειγμα βίας, αλλά είναι και ένα παράδειγμα του αποκλεισμού, της μη ένταξης που βιώνουν οι «ξένοι» και της συνακόλουθης μη κοινωνικής συνοχής που προκύπτει από τον αποκλεισμό τους.

Η άποψη του Vermeulen περί ένταξης των μεταναστών, εξαρτά την ένταξη τους από χαρακτηριστικά που έχουν πριν μεταναστεύσουν, παρά με τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών στις οποίες έρχονται. Με αυτή την άποψη λοιπόν είναι πολύ εύκολο να αποδώσουμε χαρακτηριστικά όπως εγκληματικότητα, παραβατική συμπεριφορά, σε ολόκληρες ομάδες ανθρώπων, και συνεπώς να δικαιολογήσουμε και την αποστροφή για ενσωμάτωση τους. Αυτή η άποψη αποδίδει πολύ μεγαλύτερη σημασία στην από πριν συμπεριφορά των μεταναστευτικών ομάδων, παρά στα θεσμικά πλαίσια και τις λειτουργίες των κοινωνιών-δεκτών. Υπάρχουν λοιπόν αυτοί οι δυο δρόμοι. Να αποδώσουμε στους «ξένους» τα χαρακτηριστικά που θεωρούμε ότι έχουνε πριν έρθουν στη χώρα-δέκτη και να τους οδηγήσουμε σε μια αυξανόμενη περιθωριοποίηση, ή να εξετάσουμε αν το σύστημα υποδοχής και ένταξης τους, ενισχύει τον αποκλεισμό τους παρά συντελεί στην κοινωνική τους συνοχή.

Η Αθήνα δεν είναι η μοναδική πόλη-προορισμός μεταναστών. Πολλές χώρες και πόλεις έχουν δεχτεί μετανάστες και αυτό που καλούνται κάθε φορά να κάνουν είναι να αξιολογήσουν το φαινόμενο, να το καταγράψουν και να νομοθετήσουν σχετικά ώστε να μπορέσουν να χειριστούν το μεγάλο αριθμό μεταναστών που φιλοξενούν. Ο Koff εξετάζει την ένταξη των μεταναστών σε τέσσερις πόλεις [Μπάρι, Φλωρεντία, Τουλούζη, και Λιλ] με βάση τέσσερα πεδία: την πολιτική ένταξη, την οικονομική ένταξη, τη στέγαση και τη δημόσια ασφάλεια και διαπιστώνει πολύ σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των πόλεων. Η Λιλ π.χ. παρουσιάζει πολύ υψηλή πολιτική ένταξη, αλλά χαμηλή ένταξη σε θέματα στέγασης και στα οικονομικά. Η Φλωρεντία έχει καλές επιδόσεις στην οικονομική, πολιτική και στεγαστική ένταξη, αλλά υστερεί έναντι των άλλων πόλεων στη δημόσια ασφάλεια. Με άλλα λόγια, δεν διαπιστώνονται κοινά πρότυπα ένταξης.
Η ανάλυση των στοιχείων για την ένταξη των μεταναστών στην Αθήνα καταλήγει σε κάποια συμπεράσματα τα οποία δεν είναι ενθαρρυντικά ως προς την αποδοχή των «ξένων» και της ένταξης τους. Η μελέτη ένταξης τους αφορά τρία στάδιο.

Το Πρώτο στάδιο ένταξης αφορά τη στέγη και απασχόληση, και αναφέρεται σε ζητήματα όπως νομική ένταξη, αγορά εργασίας, και στέγαση. Έτσι λοιπόν η εξασφάλιση νομιμότητας δεν υλοποιείται για τη μεγάλη πλειοψηφία των μεταναστών. Υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις ότι οι κοινότητες των μεταναστών έχουν ενταχθεί καλύτερα στην αγορά εργασίας απ' ότι πριν δέκα χρόνια ενώ τα θέματα στέγασης και αστικού περιβάλλοντος αναδεικνύουν πιο καθαρά το γενικότερο θέμα της κοινωνικής και οικονομικής περιθωριοποίησης, αφού οι μετανάστες ζουν στις φτωχότερες περιοχές της Αθήνας και υπό τις χειρότερες συνθήκες στέγασης.

Το δεύτερο στάδιο ένταξης αναφέρεται στην ομαδοποίηση οικογενειών και την εγκατάσταση. Αφορά την οικογενειακή μονάδα, και συνεπώς τις ανάγκες των μελών της οικογενείας και ιδιαίτερα των παιδιών όπως και την απασχόληση των γυναικών. Όσον αφορά την παιδεία έχει αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που φοιτούν σε σχολεία, με πολλά όμως να εγκαταλείπουν λόγω οικονομικών προβλημάτων της οικογένειας ή δυσκολίας λόγω μη επαρκούς γνώσης της γλώσσας. Γενικά στο δεύτερο στάδιο ένταξης στην Ελλάδα αυτό της Παιδείας και γλώσσας, συντρέχουν συνθήκες "δομικού αποκλεισμού" που εκφράζονται με την έλλειψη προγραμμάτων εκμάθησης της γλώσσας για πρόσφατους μετανάστες από το κράτος, το συνολικό τρόπο λειτουργίας των σχολείων, την άρνηση παροχής IMLI (εκμάθηση γλωσσών μειονοτήτων) ή άλλων προσαρμογών για τα παιδιά των μεταναστών.

Για το τρίτο στάδιο ένταξης -το σχηματισμό εθνικών κοινοτήτων ή/και την αφομοίωση- τα συμπεράσματα που αντλούνται είναι ιδιαίτερα προβληματικά. Ο τρόπος παραχώρησης της Ελληνικής ιθαγένειας αποκλείει πολλούς μετανάστες, και θεωρείται σαν "ανταμοιβή" καλής συμπεριφοράς η αφομοίωση του μετανάστη σαν Έλληνα, παρά σαν ένας κανονικός μηχανισμός προς ενίσχυση της ένταξης στην κοινωνία των αλλοδαπών κατοίκων. Οι διακρίσεις υπέρ των Ελληνικής καταγωγής μεταναστών εμπεριέχουν σαφώς μία διάσταση αποκλεισμού των αλλοδαπών που δεν είναι Ελληνικής καταγωγής, κάτι που μόνο αρνητικά μπορεί να θεωρηθεί από τις κοινότητες των μεταναστών. Το κράτος αρνείται στους μετανάστες τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα, ακόμη και στο συμβουλευτικό επίπεδο. Γενικά, το συμπέρασμα που αναγκάζεται κανείς να διατυπώσει είναι ότι τα υφιστάμενα Ελληνικά δομικά πλαίσια δεν χαρακτηρίζονται από σεβασμό στη διαφορά.

Τα δυο αυτά γεγονότα είναι αντιπροσωπευτικά της αντιμετώπισης του «ξένου» στις δυο χώρες. Η γαλλική μαντίλα είναι ζήτημα θρησκευτικό, ζήτημα φεμινιστικό, πολιτικό αλλά όλα αυτά εντάσσονται στο ζήτημα της αναγνώρισης του άλλου ως «ξένου» το οποίο πρέπει να απαλειφθεί για να επικρατήσει η ομαλότητα και ισορροπία της Γαλλικής κοινωνίας, στοιχείο μάλλον της οποίας είναι και η ομοιομορφία δηλαδή η εξάλειψη του διαφορετικού, του «ξένου». Το παράδειγμα της Γαλλίας είναι ίσως χρήσιμο για την Ελλάδα για να γίνει η κατανόηση του προβλήματος. Αν σε μια χώρα όπως η Γαλλία, που έχει δεχτεί χιλιάδες μετανάστες προκύπτει το ζήτημα της μαντίλας το 2011, τότε η Ελλάδα έχει πολύ δρόμο για να αφήσει περιθώριο στους «ξένους» να ενταχθούν. Έχει πολύ δρόμο στο να κατανοήσει ότι ο Αφγανός ή Πακιστανός, δεν είναι γεννημένος δολοφόνος. Στο «ξένο» αποδίδονται εξ ορισμού χαρακτηριστικά. Όπως τα διάφορα στερεότυπα όπως πχ ότι ο Τούρκος μισεί την Ελλάδα έτσι και ο «ξένος» που έρχεται σαν μετανάστης στη χώρα μας, δεν είναι φιλοξενούμενος, είναι εισβολέας, και επειδή είναι «ξένος», σχετίζεται με ένα απροσδιόριστο «κακό». Το «κακό» δημιουργείται από την πολιτεία, που δεν φροντίζει για την ένταξη τους γιατί δεν γίνεται χιλιάδες μετανάστες να είναι εξ ορισμού «κακοί» επειδή είναι «ξένοι». Το «ξένο» σχετίζεται στη χώρα μας με την υποβάθμιση, την εγκληματικότητα, την εξαθλίωση, δεν έχουμε φτάσει σε κανένα βαθμό να μιλάμε για «κατάργηση της μαντίλας», αφού δεν έχουμε σχεδόν αποδεχτεί ότι αυτή υπάρχει γύρω μας. Οι Γάλλοι το συνειδητοποίησαν και τοποθετήθηκαν σύμφωνα με μια στρατηγική πολιτική. Επέλεξαν την εθνοτική ομοιομορφία σαν μέσο για την κοινωνική συνοχή της χώρας τους. Η Ελλάδα επιλέγει το χάος σαν μέσο για την ένταξη των μεταναστών, καθώς δεν υπάρχει καμιά στρατηγική οργάνωσης και αντιμετώπισης του θέματος. Και το χάος οδηγεί όντως στην εγκληματικότητα, στην εξαθλίωση, στην υποβάθμιση του κέντρου της Αθήνας και του δημόσιου χώρου της.

της Χριστίνας Μαϊστρέλη

Πηγές:
-Αθανασίου, Α. «ΖΩΗ ΣΤΟ ΟΡΙΟ. Δοκίμια για το σώμα, το φύλο, τη βιοπολιτική»
-Baldwin-Edwards, Μ. «Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΜΕΣΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ:ΔΕΙΚΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ». http://www.immigrantwomen.gr/portal/images/ektheseis/entaksi_metanaston.pdf  
-ΤΟ ΒΗΜΑ, «Συγκλονίζει ο φόνος στην Αθήνα», http://www.tovima.gr/society/article/?aid=399926  
-ΤΟ ΒΗΜΑ, «Άγνωστοι μαχαίρωσαν μετανάστη στα Κάτω Πατήσια»,  http://www.tovima.gr/society/article/?aid=400180
-ΤΑ ΝΕΑ, «Πλήρης η απαγόρευση της μαντήλας στο γαλλικό δημόσιο»
http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&ct=2&artid=4556534